Morgunblaðið - 01.09.1977, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. SEPTEMBER 1977
27
Dr. Bjarni Þjóðleifsson læknir:
Skynsamlegt mataræði
Dr. Stef áni Aðalsteinssyni svarað
Hver er gegn íslenzkum
landbúnaði?
Dr. Stefán heldur því fram á
fleiri en einum stað í greinum
sinum, að þær ráðleggingar, sem
settar voru fram (A) einblíni á
fituna i fæðinu, (B) feli í sér
stórfellda breytingu á mataræði
landsmanna og (C) jafngildi at-
lögu eða árás á íslenzkan land-
búnað. Litum nánar á.
Þær ráðleggingar, sem settar
voru fram voru i fjórum liðum
(liðir a-d). Ráðlagt var að draga
úr ofáti á mat af öllu tagi, að
draga bæri úr neyzlu á fitu og
sykri og að auka bæri neyzlu á
mörgum dýraafurðum, grófu
korni og garðávöxtum en í þess-
um síðastöldu fæðutegundum eru
m.a. dýrmæt trefjaefni. Fitan var
afgreidd i B-lið og virðist hún
vera eini ásteytingarsteinninn.
Það er því ákaflega einkennilegt
að tala um að einblínt hafi verið á
fitu.
í b-lið ráðlegginganna var lagt
til að fituneyzla yrði minnkuð úr
40% í 35% af hitaeiningum i dag-
legu fæði. Þetta jafngildir
10—15% lækkun. Telst þetta stór-
felld breyting á mataræði þjóðar-
innar? Um það geta aðrir dæmt.
Þær breytingar, sem ráðlagðar
eru, fela í sér aukna neyzlu á
mögrum kjöt- og mjólkurafurðum
á kostnað feitari afurða og veru-
lega aukningu í neyzlu garð-
ávaxta, einkum grænmetis. Eng-
um dettur i hug, að unnt sé að
vinna að þessum breytingum
nema með ákveðnum skipulags-
breytingum i framleiðslu og sölu
búvara, en að þetta jafngildi því
að skera upp herör gegn þessum
afurðum nær auðvitað ekki nokk-
urri átt.
Lögð var áherzla á betri nýt-
ingu á hinum fitusnauðu þáttum
mjólkur. Þessi boðskapur felur i
sér viðurkenningu á þvi, að það sé
ekki offramleiðsla á mjólk á ís-
landi, heldur aðeins á mjólkur-
fitu, á sama hátt og það er of
mikill innflutningur á harðfeiti
til smjörlíkisgerðar. Til eru ýms-
ar leiðir til þess að lagfæra þetta.
Dr. Björn Sigurbjörnsson hefur
bent á, að það sé jafnauðvelt að
minnka fitu í mjólk með kynbót-
um eins og að auka hana á sínum
tíma. Ef til vill skiptir enn meira
máli, að neytendur væru án efa
tilbúnir að borga næstum jafn-
mikið fyrir léttmjólk eins og ný-
mjólk. Landbúnaðurinn fengi þar
með fituna fyrir næstum því ekk-
ert. Loks var lögð á það áherzla að
nýta bæri skyrmysuna. Tæplega
getur þetta jafngilt árás á íslenzk-
an landbúnað.
Lögð var áherzla á betra kjöt-
mat og að stutt yrði rækilega við
viðleitni Dr. Halldórs Pálssonar,
búnaðarmálastjóra, að hækka enn
frekar vöðvahlutfall I íslenzka
lambakjötinu. Jafngildir þetta að
skera upp herör gegn neyzlu
búfjárafurða á íslandi? Loks var
bent á hvé hátt fituhlutfall er I
ýmsum unnum kjötvörum. Til
allrar haniingju eru nú gengnar í
gildi reglugerðir um merkingu
varnings af þessu tagi svo neyt-
endur geta sjálfir valið um.
Það er augljóst af þessari
samantekt, að íslenzk manneldis-
stefna gerir lítið i þá átt að draga
úr mikilvægi íslenzks landbúnað-
ar. Hún gerir þvert á móti auknar
kröfur til hans og ætti með timan-
úm að geta orðið til þess að flýta
fyrir því aó fleiri s'toðum yrði
skotið undir þennan lífsnauðsyn-
lega atvinnuveg. Þetta gildir auð-
vitað ekki síst um aukna fram-
leióslu jurtaafurða. Mikið er í
húfi að íslendingar verði sjáifum
sér nógir á þessu sviði sem fyrst.
Þessi atvinnugrein ættí auk þess
að geta skapað meiri fjölbreytni í
vinnuháttum islenzkrar bænda-
stéttar. Það er vafasöm þjónusta
við íslenzka bændur, þegar for-
vígismenn þeirra bregðast svo
öndverðir við nýjum sjónarmið-
um í manneldismálum.
Fáein orð um sjálfsnám
Það er aðdáunarvert þegar leik-
menn eða sérfræðingar taka það
upp hjá sjálfum sér að brjóta til
mergjar I kyrrþey ákveðin svið
mannlegrar þekkingar. Framtak
dr. Stefáns Aðalsteinssonar
búfjárfræðings er því í alla staði
lofsvert, en þó óvenjulegt að því
leyti, að hann hefur frá upphafi
gefið alþjóð kost á að fylgjast með
för sinni um völundarhús
næringarfræðinnar á síðum
Morgunblaðsins.
í síðustu grein sinni þann 20.
ágúst s.l., þeirri tfundu um þetta
efni á rúmu ári (ef rétt hefur
verið talið), gerir höfundur víð-
reist og sést glögglega að hann er
um þessar mundir að nema dr.
med. Astrup frá Danmörku og dr.
Yudkin frá Bretlandi. I þessari
grein kastar höfundur mæðinni
ef svo mætti segja og rifjar upp
hvers hann hefur helzt orðið vís-
ari. Það má að vísu segja, að
nokkrar missagnir slæðist með í
textanum, en tæplega er við öðru
að búast og ekki ástæða til þess að
elta ólar við það. Hitt er þó ögn
alvarlegra, að greinin ber þess
ýmis merki, að höfundur sé rétt
að drukknun komin í eigin gagna-
flóði. Ég get þvi ekki stillt mig um
að kasta til hans fáeinum
hvatningarorðum og leiðbeining-
um ef það gæti orðið til þess að
flýta fyrir námi hans og beina
athygli hans að þeim vísinda-
mönnum, sem meir hefur orðið
ágengt á þessum vettvangi en
þeim annars ágætu mönnum
Astrup og Udkin.
Tilvitnanir í skrif Dr.
Stefáns
Stefán vitnar I eldistilraunir á
kúm (Mbl. 20. ágúst) og segir frá
Seinni grein:
Bændur, kýr
og kólesteról
þvf, að sé þeim gefin sólblómaolía
í fóðri hækki kólesteról i blóði
þeirra. Ekki skal dregið í efa að
þetta sé rétt enda er þetta nær-
tækt dæmi fyrir búfjárfræðing.
Gallinn er bara sá, að sitt er hvað
maður og kýr. Dr. Stefán veit það
sjálfsagt undir niðri, að eldistil-
raunir á kúm og öðrum jórturdýr-
um koma að litlu gagni varðandi
rannsóknir á sjúkdómum í mönn-
um vegna þess hve meltingarfæri
þeirra eru frábrugðin. Sama máli
gegnir um rottur, sem eru ónæm-
ar fyrir æðakölkun og kanínur,
sem eru jurtaætur, svo nefndar
séu aðrar dýrategúndir sem
Stefán vitnar til. Góðir vísinda-
menn, sem vinna á þessu sviði,
nota aðallega svin og vissar apa-
tegundir. Með því að hlaupa yfir
þær greinar, sem fjalla um aðrar
dýrategundir, getur höfundurinn
því sparað sér talsverðan tlma við
áframhaldandi gagnasöfnun. Enn
betra væri þó ef dr. Stefán kynnti
sér eitthvað af þeim fjölda
manneldistilrauna, sem gerðar
hafa verið, t.d. „sjölandarann-
sóknina" (American Heart
Association Monograph No. 29).
í svargrein til dr. Gunnars
Sigurðssonar læknis bendir dr.
Stefán honum á, að „nýlega er
farið að gefa gaum efni I blóði,
sem kallað er HDL-þáttur (high-
density lipoprotein)." Það er
alveg rétt hjá dr. Stefáni að þessi
þáttur gegnir mikilvægu hlut-
verki við fituefnaskiptin. Senni-
lega væri einfaldast fyrir dr.
Stefán, að’afla sér frekari upplýs-
inga um þetta atriði hjá dr. Gunn-
ari sjálfum, sem einmitt lauk
doktorsritgerð m.a. um þetta efni
árið 1975.
í nlundu grein sinni (6. ágúst)
vitnar Stefán I Jónas frá Hrafna-
gili og bendir á að íslenzkir
beitarhúsamenn hafi fyrr á öld-
um etið „90 kg. af smjöri auk feits
kjöts og flots I stórum stíl til
viðbótar.“ Til samanburðar bend-
ir hann á að við neytum nú aðeins
um 7 kg. af smjöri árlega. Þessi
uppgötvun Stefáns er ákaflega
athyglisverð. Við áframhaldandi
heimildasöfnun ætti Stefán tví-
mælalaust að kynna sér gagn-
merka grein m.a. um mjólkur-
framleiðslu íslendinga, sem gefin
var út I Arbók Landbúnaðarins
frá 1950. í þessari grein eru gefn-
ar upp tölur fyrir heildarmjólkur-
framleiðslu á 20. öld, einmitt því
timabili, sem HÆS fara einkum
að gera vart við sig og þarf því
ekki að fara lengra aftur I tímann.
Þá kemur I ljós, að mjólkurfitu-
framleiðslan var um aldamótin
síðustu aðeins 12 kg/mann á ári,
en hefur hækkað I 23 kg/mann
árið 1975 (upplýsingar frá
Framleiðsluráði landbúnaðar-
ins).
Á þessu stigi er ágætt að grípa
tækifærið og minna á nauðsyn
útreikninga á hitaeiningum.
Þannig fær beitarhúsamaður,
sem borðar 90 kg. af smjöri á ári,
um 1750 HE/dag úr smjöri. Ef við
setjum 1000 HE úr fitu til viðbót-
ar til þess að taka feita kjötið og
flotið með I reikninginn, þá hafa
þessir heiðursmenn fengið um
2700 HE á dag úr fitu einni sam-
an. Til samanburðar er meðal-
orkuneyzla fullvaxinna karl-
manna nú um 2500—2700 HE.
Það hefur því ekki væst um for-
feður okkar á þessu fæði. En hvað
segir ekki dr. Stefán skömmu sið-
ar. „Öll íslandssagan er saga um
baráttuna við að bjarga sér og
sinum frá hungrinu“. Mbl. 9. ág.
Annars eru allar umræður um
fornmenn haldlitlar i þessu sam-
bandi. Við vitum svo litið úr
hverju þeir dóu.
I grein sinni þann 10. ágúst s.l.
vitnar dr. Stefán i ritstjórnar-
grein eftir Michael Oliver. Til-
vitnun Stefáns er þannig: „í þess-
ari ritstjórnargrein er bent á, að
margir þeir, sem stunda rann-
sóknir á sviði hjarta- og æðasjúk-
dóma og á sviði næringarfræði,
vanti bæði viljann og timann til
að setjast niður og velta fyrir sér
hugsanlegu orsakasambandi.
Menn mynda sér skoðanir og
hætta að hugsa." Vonandi á það
ekki fyrir dr. Stefáni að liggja að
hætta að hugsa, en það er heldur
ekki gott að hætta að lesa. Nokkr-
um setningum síðar á sömu blað-
síðu segir Oliver „Þessar athuga-
semdir skyldu ekki takast sem
réttlæting á mikilli neyzlu á mett-
aðri fitu I Bretlandi. Það er eng-
inn vafi að þessi neyzla er ein af
mörgum mikilvægum þáttum sem
stuðlar að hárri dánartiðni. Þess
vegna eru röksemdir, sem settar
eru fram í nýlegri skýrslu heil-
brigðisráðuneytisins vissulega
réttar“ (British Heart Journal
1976, 38—214). Það má segja dr.
Stefáni til vorkunnar að hann
hefur tilvitnun sína frá Professor
Astrup.
Stefán getur þess í niðurlagi
greinarinnar 20. ágúst að hann
hafi lesið mikið við undirbúning
greinanna og ætti það ekki að
dyljast neinum, sem enzt hefur til
að lesa þær. Hann er þar vissu-
lega í góðum félagsskap, margir
aðrir hafa gert það sama, m.a.
manneldisfræðingar og læknar,
sem hafa fengið það hlutverk i
nefndum skipuðum af stjórnvöld-
um eða Læknafélögum viða um
lönd, að marka manneldisstefnu.
Meðal þessara manna er Michael
Oliver áðurnefndur og var hann
einmitt einn þeirra, sem stóðu að
sérfræðingaskýrslu The Royal
Cöllege of Physicians (Konung-
lega brezka lyflæknafélagsins).
Þessi skýrsla „Um fyrirbyggjandi
aðgerðir gegn hjarta- og æðasjúk-
dómum“ frá árinu 1976 er gagn-
merkt plagg og var m.a. notuð við
gerð þeirra ráðlegginga, sem hér
eru til umræðu. Það væri ekki úr
vegi að dr. Stefán kynnti sér þess-
ar skýrslur og fleiri slfkar, sem
vitnað var til i greininni um skyn-
samlegt mataræði.
Hvenær á að hefjast
handa?
í Mbl. 20. ágúst s.l. segir dr.
Stefán „Mér finnst vera næg
ástæða til að efast enn um sinn
um orsakasambandið á milli
neyzlu á dýrafitu og æða-
kölkunarsjúkdóma". Hvað vill dr.
Stefán biða lengi? Það kom vel
fram i grein dr. Gunnars Sigurðs-
sonar í Mbl. 16. ágúst, hve þessi
mál eru gífurlega flókin og ólik-
legt er að þær tilraunir, sem gera
þarf til að fá frarn sönnun, verði
nokkurn tima gerðar. Það er ekki
eins auðvelt að gera tilraunir á
mönnum eins og á búfénaði. Það
verður því að meta stöðuna eins
og hún er í dag þ.e. áhættuna af
að bfða eða að snúast gegn öllum
áhættuþáttum HÆS. Það var rætt
í greininni um skynsamlegt
mataræði að engar þekktar hætt-
ur eru því samfára að forðast óhóf
og bq)ða ipinni fitu og sykur.
Rétt upp úr 1960 stóðu Banda-
ríkjamenn gagnvart sama vanda
og íslendingar nú. Þá voru likurn-
ar á santbandi milli mettaðrar fitu
og æðakölkunar ekki eins sterkar
og þæ.r eru i dag. Samt var hafin
almenningsfræðsla og áróður
gegn öllum helztu áhættuþáttum
HÆS. í nýlegum leiðara. i New
England Journal og Medicine
(1977. 297: 3 bls. 163) er metinn
árangur þessara aðgerða. Kom
þar i Ijós að á tímabilinu
'1963—1975 hefur orðið lækkun á
dánartíðni af völdum HÆS í öll-
um aldursflokkum að meðaltali
25%. A sama tima hefur neyzla á
metlaðri fitu minnkað um 36%.
neyzla á ómettaðri fitu aukizt um
44% og reykingar minnkað um
22%. Hér á íslandi hefur tfðni á
HÆS aukizt uin 17% á tímabilinu
1960—1975.
Höfum við efni á að bíða og sjá
til?