Morgunblaðið - 01.09.1977, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. SEPTEMBER 1977
Pétur Tyrfingsson stjómmálafræðinemi:
Kæri Hannes.
Mig langar að hripa hérna niður
nokkrar línur og senda þér. Ég
þarf ekki að segja þér deili á mér
svo ég get komið mér beint að
efninu. Eg vil þó taka fram að til
þess að hafa mál mitt styttra þá
forðast ég langar ivitnanir i þig
eða önnur rit. Læt það bíða ef þú
efast um áreiðanleika þess sem ég
skrifa þér.
Þú gerir það ekki endasleppt.
Umfjöllun þín um marxismann og
kommúnismann ætlar að verða
mikil að vöxtum, þótt gæðin séu
tæpast í réttu hlutfalli við magn-
ið. Nú síðast gerir þú aðför að
kennsluskrá félagsvisindadeildar
háskólans og kennaraliði þjóðfé-
lagsfræðigeira deildarinnar, með
sérstöku tilliti til þess sess sem
marxisminn skipar þar í kennslu-
sölum. Við þessa gagnrýni þina er
margt að athuga, og skrifa ég þér
þetta bréf til þess að minna þig á
að vanda betur til verka i framtið-
inni. Ef þú heldur svona áfram,
áttu á hættu að fara yfir mörkin
og gæta þess ekki að gagnrýna
innan ramma þinnar eigin lýð-
ræðissannfæringar og gagnrýna
það sem fótur er fyrir, en ekki
staðleysur. Mér er þetta öðrum
þræði mikíð i mun, því gagnlegt
er fyrir okkur marxista að hafa
borgaralega þenkjandi mann sem
gagnrýnir af heiðarleika og útúr-
snúningalaust. Mér virðist þú
stefna í aðrar áttir, og er það
málstað þínum ekki til framdrátt-
ar og girðir fyrir að marxistar
nenni að ræða við þig. Þú verður
nefnilega að gæta þess að koma
við kaunin á okkur, en láta vera
að eigna okkur kenningar eða fyr-
irætlanir sem við aðhyllums.t
ekki. Ef þú gætir þessa ekki, hvar
endar þú þá? Þín yrði minnst sem
eins konar Don Quiehotte.
Þú þarft ekki að furða þig á því
að heilt námskeið i þjóðfélags-
fræðunum sé helgað Karli Marx.
Fyrir því liggja fræðileg rök og
lýðræðislegar ástæður. Það er
ekki bara sjálfsagt að kenna þessi
fræði af þeim sökum einum að
siikt sé nauðsyn svo skilja megi
sögu og stjórnmál, þar sem marx-
isminn hafi á einn eða annan hátt
sett mark sitt á þau, heldur hafa
heilu kenningarnar og fræðin orð-
íð til í fræðilegri viðleitrii til þess
að skapa-valkost gegn marxisman-
um. Það er þess vegna ekki að
ástæðulausu að félagsfræðingur-
inn Peter Worsley bendir á að oft
sé sagt að félagsfræðin sé deila
við draug Marx.
Hinar lýðræðislegu ástæður eru
einfaldar: nemendur í þjóðfélags-
fræðum hafa séð sérstaka ástæðu
til þess að fá möguleika á að
kynna sér Marx umfram aðra
fræðimenn og þvi er sérstakt
námskeið, helgað kenningum
hans, til komið.
Ef þér er uppsigað við að Marx
skipi þennan sérstaka sess, verð-
ur þú ekki einasta að styðja það
fræðilegum rökum, heldur einnig
að útskýra þá skerðingu lýðrétt-
inda sem fælist i því að meina
stúdentum að kyrina sér Marx og
fá viðurkennda slíka rannsókn i
formi sérstaks námskeiðs.
En mér skilst að þú sért ekki
beinlínis mótfallinn þessu sér-
staka námskeiði, heldur virðist þú
efast iim gæði kennslunnar eða
réttara sagt leiðsagnarinnar sem
þjóðfélagsfræðinemar eiga kost á,
þegar þeir stauta sig fram úr rit-
um Marx. Hér verður Hjalti Krist-
geirsson bitbein þitt.
Þú setur fram efasemdir um
það og telur óréttmætt að fylgis-
menn marxismans „kenni“ einir
marxismann (þú leiðréttir ef ég
er að gera þér upp skoðanir).
Hjalta segir þú marxista. Jafn-
framt telur þú að marxistar hafni
„hlutleysi fræðimannsins". Slfk
höfnun er að þínu viti fræðileg
„synd“, en dyggð i augum marx-
ista. Þú segir að vísindin séu „um-
fram allt frjáls samkeppni hug-
mynda, og ein leikreglan þessarar
samkeppni er hlutleysi fræði-
mannsins". Mér virðist að skv.
þessari yrðingu eigi svo að
„kenna" marxisma eða leiða nem-
endur í rannsókn þeirra á fræð-
am Marx.
Ef vísindin eru frjáls sam-
keppni hugmynda þýðir það áð
tveir (eða fleiri) fræðimenn
hljóta að keppa. Ekki eiga hug-
myndirnar sér óháða tilvist gagn-
vart fræðimanninum. Eigi hug-
myndir að keppa, hljóta fræði-
menn að draga taum einnar hug-
myndar fram yfir aðra. Þvi get ég
ekki skilið þessa reglu þína um
hlutleysi fræðimannsins. Ég held
hún sé bull.
Mér virðist þú lika sjáifur álíta
þessa setningu þina rugl, með því
að spyrja hvort marxistar eigi ein-
ir að „kenna“ marxisma og gefur i
skyn kröfuna um að hin „frjálsa
samkeppni hugmyndanna" fáist
ekki fyrr en and-marxisti komi til
sögunnar. Sé það þetta sem þú átt
við áttu að segja það hreinskilnis-
lega, en þá ertu lika búinn að
viðurkenna eigin hlutdrægni og
óhjákvæmileika hennar: Hér er
um það að ræða að fræða fólk um
kenningar Marx. Ef þú telur þörf
á að andmarxisti þurfi að kenna
þetta ásamt marxista, ertu að
segja að marxistinn eigi á hættu
Pétur Tyrfingsson
um trúargrillur og bókstafstrú,
gerir þig einmitt sekan um þetta
athæfi á alltof augljósan hátt, til
þess að það geti farið framhjá
sæmilega glöggum lesanda.
Timaritsgrein eftir Svan
Kristjánsson ásamt annarri eftir
Þráin Eggertsson eru lesnar í
alþjóðastjórnmálum meðal
annars lesefnis. Þú telur grein
Svans alveg „ótæka“. Hver eru
rök þín fyrir þvi? Þú tiundar
ekkert sem varðar efni, innihald
eða framsetningu Svans, heldur
það eitt að eitthvert „virt“ fræði-
rit „hafnaði" greininni. Þú átt
sjálfur að vita að þetta segir
ekkert um gæði greinarinnar og á
ekki að gefa þér ástæðu til að
telja hana „ótæka". Þú ættir
heldur að gagnrýna þetta „virta“
timarit fyrir að brjóta reglu hinn-
ar „frjálsu samkeppni hugmynd-
anna“. Þessi grein Svans var at-
hugasemd við grein Þráins i
þessu timariti um utanríkispólitik
íslands. Báðar greinarnar eru
lesnar i námskeiðinu um alþjóða-
stjórnmálin. Er þetta ekki spor í
átt að „frjálsri samkeppni hug-
myndanna"? Það hefði ég haldið.
Opið bréf
um álitamál
til Hannesar Gissurarsonar
að kenna eitthvað annað en raun-
verulegar kenningar Marx, og það-
þurfi mann eins og þig til þess að
upplýsa fólk um hinn sanna
kjarna marxismans. Þú ætlar þó
ekki að gera sjálfan þig sekan um
hlutdrægni og gera eitthvað ann-
að en-að greina frá kenningum
Marx?
Svo við vikjum að frjálsri sam-
keppni: Ef vísindin eru „frjáls
samkeppni hugmynda" er þá ekki
heppilegast að réttur hvers skoð-
anastraums í fræðunum sé virtur,
með þvi að fylgjendur hverrar
kenningar séu fengnir til að gera
grein fyrir henni, en þeir sem
andsnúnir eru henni beri ekki
hitann og þungann af þvi, enda
eigi þeir á hættu að afbaka kenn-
inguna, — kannski óafvitandi?
Ég held við verðum að svara
þessu játandi Hannes minn.
I ljósi þessa er ekki nema sjálf-
sagt að Hjalti Kristgeirsson fræði
fólk um marxisma, a.m.k. á meðan
„betri“ marxisti býður sig ekki
fram. Ef slíkt yrði gætu risið deil-
ur um hver marxistanna væri
æskilegrí leiðbeinandi. Sam-
kvæmt lýðræðisvitund minni er
það nemendanna að velja og sjálf-
ur mundi ég leggja til að leiðbein-
endur yrðu einn úr hópi hvers
aðgreinds skoðanastraums innan
marxískra fræða. Hvað segir þú
svo um þetta? A sama hátt tel ég,
að það sé nemendanna að segja til
um það hvort þeir vilja fá fyrir-
lestra and-marxista inní nám-
skeiðið eða ekki. Það er þeirra að
meta þessar fræðilegu þarfir sín-
ar, en ekki þitt Hannes Gissurar-
son!
Þú gerir sérstaka atlögu að
Hjalta, sem bæði er fræðilega og
pólitískt óréttmæt. Þú gerir það
að umtalsefni að Hjalti Krist-
geirsson dvaldist í Ungverjalandi
1956, þegar herir sovétstjórnar-
innar gerðu innrás í landið. Þótt
Hjalti hafi verið kolruglaður og
ekki vitað i hvorn fótinn hann
ætti að stiga á þeim árum, þá
veistu jafnvel og ég að hann hef-
ur hafnað stjórnkerfinu austur
þar sem einhverri fyrirmynd. Það
skiptir því engu máli hvaða af-
stöðu Hjalti Kristgeirsson hafði
1956 til innrásarinnar í Ungverja-
land ef hann hefur aðra afstöðu í
dag. Þar að auki get ég ekki skilið
hverju þetta breytir varðandi
kennsluverkefni hans: Hjalti hef-
ur einkum það verkefni að fara
með nemendum i gegnum 1. bindi
Kapitalsins. Ef honum er ætlað að
upplýsa nema í þjóðfélagsfræðum
um Ungverjaland 1956 og „fram-
kvæmd sósíalismans" eins og þú
virðist ætlast til og télur hann
óhæfan til að gera í ljösi póli-
tiskra skoðana hans, þá er hann
kominn langt úl fyrir verksvið
sitt: Hjalti Kristgeirsson er nógu
vel heima í fræðum marxismans
til þess að vita að vinnugildis-
kenningin, kenning Marx um
upphleðslu auðmagnsins og fall-
andi gróðahlutfall, kemur „fram-
kvæmd sósíalismans" með innrás-
inni i Ungverjaland 1956 ekkert
við. Þar er hvorki fræðilegt né
stefnulegt samband á milii. Eina
stefnulega atriðið sem ég man eft-
ir að komi fram í Kapítalinu
snertir styttingu vinnudagsins.
Að öðru leyti er verkið greining á
hreyfilögmálum kapitalismans.
Annars er það merkilegt að þú
skulir gera kröfu til Hjalta sem er
i ósamræmi við hinar „fræðilegu"
kröfur sem þú gerir á hendur
annarra: Ef þú heldur þvi fram
að innrásin i Ungverjaland sé
óhjákvæmilegur fylgifiskur
sósíalismans og marxískra stefnu-
miða, eru það þínir fordómar. I
samræmi við þá, gerir þú þessa
„fræðilegu" kröfu: að Hjalti geri
grein fyrir framkvæmd
sósíalismans/marxismans í Ung-
verjalandi 1956. En auðvitað átt
þú að setja fram kröfu þína i anda
hlutleysishugsjónar þinnar,
þ.e.a.s. spyrja hvort innrásin i
Ungverjaland 1956 hafi verið í
samræmi við eða óhjákvæmileg
afteiðing marxískra stefnumiða
og starfshátta sósialismans. Eða
ætlar þú kannski að halda þvi
fram, að það sé útrætt mál og
afgreitt hvort svo hafi verið eða
ekki? Hvar er hin „frjálsa sam-
keppni hugmyndanna"?
En snúum okkur að umsögn
þinni um annað námskeið, þ.e.
alþjöðastjórnmál. — Það þykir
ekki mikil fræðimennska og
heldur slöpp rökhyggja að and-
mæla kenningum með því einu að
segja að eitthvert fræðatröllið
hafi þótt þær heldur fánýtar. Það
er eins og að vitna I helga texta og
á fremur heima í trúarkarpi en
fræðilegri umræðu. Ég á þess
vegna erfitt með að skilja hvernig
þú, sem ásakar okkur marxista
Það er ekki nóg með að þú teljir
grein Svans ótæka af þeim sökum
að átrúnaður þinn, þ.e. tímarit
sem þú „virðir", taldi hana af
vanefnum (en ekki vegna inni-
halds hennar), heldur fær önnur
ritsmíð sömu útreið.
Hér er um að ræða bök Leníns,
Heimsvaldastefnan. Þú bendir
ekki á neitt í efniskjarna þessarar
bókar sem á að vera rangt frá
rótum eða úrelt, máli þínu til
stuðnings, heldur „kallar til
vitnis" eins og þú orðar það
sjálfur, Paul Samuelsson og
David Thomson. Okkur kemur
ekkert við hvaða röksemdir þessir
fræðimenn hafa gegn Lenin,
a.m.k. telur þú ekki skylt að geta
þeirra. En það sem meira er:
„Ekki þarf að ræða þessa
kenningu Leníns efnislega..
Hvers vegna í ósköpunum þarf
þess ekki? Það er ekki vegna þess
að hún er röng, heldur þarf ekki
að ræða hana „því að fræðimenn
á Vesturlöndum eru sammála um
að hafna henni...“ Hver er ekki
haldinn trúarkreddum ef ekki
þú? Hefur þú ekki hér gefið
trúarjátningu þina: ef virt timarit
hafnar grein, er hún ótæk; ef
fræðimenn á Vesturlöndum eru
sammála um eitthvað er það
rétt.. . Ég held að þér hafi orðið
þarna svolítið hált á vísinda-
mennskunni, enda erfitt að fóta
sig, sé maður gripinn slikri
aðdáun á stórum nöfnum í fræði-
legri smæð sinni, eins og ástatt
virðist vera um þig. Ég þekki
þetta af eigin raun Hannes minn,
var haldinn þessu sjálfur fyrst
þegar ég var að kynna mér
marxismann. Þetta eldist af
manni ef maður reynir að temja
sér gagnrýna hugsun. Þú átt
eitthvað eftir að læra sé ég er.
En til að bæta gráum ofan í
svart, lætur þú í ljós fáfræði þina
um innihald þessarar bókar
Lenins. Þú segir: „Kenning hans
um heimsvaldastefnuna er i
flestu fengin að láni frá Bretan-
um Hobson, sem samdi bók um
heimsvaldastefnuna fjórtán árum
á undan Lenin. Vandi Lenins var,
eins og annarra marxtrúarmanna,
að verkamennirnir I iðnríkjum
Norðurálfu urðu ekki fátækari og
misstu ekki fleiri atvinnuna eins
og þeir áttu að gera eftir
kenningu Marxs. Og lausn hans
var, að þeir nytu góðs af arðráni
nýlendna norðurálfuríkjanna,
heimsvaldastefnan væri „hæsta
sig auðvaldsins". Þessa skoðun
reyndi hann að styðja með stað-
hæfingum, tölum og öðrum
upplýsingum, sem eru flestar
annaðhvort ósannar eða
ónákvæmar."
Bók Lenins, Heimsvaldastefn-
an, er alls ekki viðbrögð við þeim
vanda að verkalýðurinn hafi ekki
orðið fátækari eins og hann „átti“
sð verða skv. Marx. 1 fyrsta lagi er
það uppspuni að Marx hafi sett
fram slíka kenningu. í öðru lagi
fjallar bók Lenins fyrst og fremst
um samþjöppun auðmagnsins og
einokun. Ef þú ætlar að hafna
þessari bók Lenins Hannes minn,
verðurðu að sýna það með tölum
og öðrum upplýsingum að fram-
Ieiðslan hafi ekki þjappast saman
í stærri einingar, að einokunar-
hringar og fjármálasamsteypur
hafi ekki myndast og sýna með
rökum að sú kenning Leníns sé
röng sem hann teflir gegn
Kautsky, að heimsvaldastefnan sé
ekki sérstök utanrikisstefna sem
auðvaldsriki geti gripið til, heldur
sé heimsvaldastefnan einokunar-
kapitalismi og önnur utanrikis-
stefna heldur en útþenslustefna i
einu eða öðru formi ómöguleg.
Það er ekki nóg að segja mér að
einhverjir fræðimenn á Vestur-
löndum séu sammála um að þetta
sé kjaftæði (sem þeir eru reyndar
ekki).
Þá er eitt atriði eftir sem mig
langaði til að gera að umtalsefni
og bendir til þess að eitthvað ann-
að búi að baki gagnrýni þinni á
kennsluskrá félagsvisindadeildar
en fræðilegar áhyggjur:
Þú telur sérstaka ástæðu til að
geta um hvar i pólitiskum flokki
kennarar þjóðfélagsfræðinnar
standa. Hvaða máli á þetta að
skipta, ef gagnrýni þin á að vera
fræðileg? Og hvaða máli skiptir
þetta ef þú hefur ekki stundað
nám í deiidinni og hefur ekkert á
takteinum til að vísa til að
samhengi sé milli kennsluhátta
þeirra og pólitískra skoðana?
(fyrir nú utan það hvort þetta
skipti yfirleitt einhverju máli í
hvaða flokki kennarar eru, eigi að
hafa skoðanafrelsi i heiðri). Það
getur aðeins eitt legið á bak við
þessar dyigjur þinar, og það segir
þú reyndar ekki sjálfur, ég verð
að bera það undir þig og leggja
þér orð í munn: Aiþýðubanda-
lagsmönnum (kommúnistum) á
ekki að leyfast að kennc þjóð-
félagsfræði, því þeir hafa þannig
fræðilegar skoðanir að þær brjóta
í bága við mitt fræðilega mat og
kröfu um „hlutleysi" og bera því
að minu viti þjóðfélaginu ekki
rétta söguna.
Þetta held ég að liggi árás þinni
til grundvallar og kemur það
heim og saman við tillögu þína
um að skerða sjálfstæði þjóð-
félagsfræðinnar og setja hana t.d.
undir lögfræðina: Ég veit ekki
hvort það er tilviljun ein, en
meiripartur kennaraliðs lögfræði-
deildar er efalaust sjálfstæðis-
menn og ætlun þín er ugglaust sú
að undir handarjaðri slikra
manna muni marxískar sprautur
ekki komast upp með neitt múð-
ur.
Allt Iyktar þetta af
Berufsverbot. Sagðir þú ekki ein-
hvern tima að skoðanafrelsi væri
frelsi til að hafa aðra skoðun en
valdhafarnir? Hafa allir aðrir rétt
til þess að hafa aðra skoðun, nema
marxistarnir skv. lýðræðiskokka-
bókum þínum?
Að lokum: Ef við erum
fylgjendur frjálsrar skoðana-
myndunar og frelsi visindaiðkana
og andstæðingar algilds sannleika
og boðberar gagnrýninnar hugs-
unar, hljótum við í sameiningu að
boða nauðsyn og réttindi til frjáls
náms, að við fáum frelsi og viður-
kenningu á því að stunda rann-
sóknir og kynna okkur fræði eftir
eigin óskum. Það er ekki vald-
hafa, kennara eða pólitiskra
flokka að ákveða hvað er rétt,
rangt og æskilegt að kenna. Þá
viðurkennum við rétt nemenda til
að krefjast sérstakra námskeiða
um ein og önnur efni, og rétt
kennara til að hafa sína skoðun og
opna háskólann fyrir frjalsri tján-
ingu ólikra fræðilegra skoðana-
strauma, bæði marxiskra og ekki-
Framhald á bls. 30