Morgunblaðið - 12.02.1978, Side 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. FEBRUAR 1978
gangandi á þann stað, þar sem
heræfingarnar voru, auk æfing-
anna í Hultsfred. Það var þriggja
daga daga gangur og Moberg
segir frá því hvernig langafi hans
skrifaði heim til Lísu og sagðist
hafa komist á leiðarenda með
skinnið fláð af iljunum. Þegar ná-
grannakonan las fyrir hana bréfið
á Lisa Thor að hafa hlegið: —
Einu skinni meira eða minna, það
skiptir ekki sköpum, sagði hún.
Thors-Lisa var harðgerð segir
Moberg. Alveg eins og sköpuð fyr-
ir svona pilt. En hann tekur fram
að á herþjónustuárum föður hans
hafi herdeildin verið byrjuð á því
að fara með járnbrautinni til
hinna árlegu heræfinga, svo að
pabbi hans þurfti aldrei að ganga
þá leið. En hermennirnir urðu að
hafa með sér matarbirgðir því
krúnan lagði ekki til nægilegt
fæði. Nils Thor varð þvíað hafa
með sér sérstaklega heimagerðan
ost, sem varð að duga honum.
Herosturinn svokallaði var
gerður úr 15 könnum af mjólk og
var þungur og fyrirferðarmikill.
Thors-Lisa varð að spara mjólk í
langan tíma og skipta á kartöflum
fyrir mjólk hjá nágrannakonunni,
til að geta haft ostinn tilbúinn í
tæka tfð. Myndarskapur hverrar
húsmóður var metinn eftir
hermannaostinum hennar. Nils
Thor gekk með ostinn sínn á bak-
inu 36 sinnum til heræfinga og 36
sinnum kom hann aftur með
tóman mal. Annars bjó hann
heima. Liðsforingi hans og næsti
yfirmaður bjó þarna skammt frá
og í tveggja km fjarlægð bjó
höfuðsmaðurinn. Þannig
kynntust þeir, eftir að þeir voru
komnir úr einkennisbúningunum
sínum. Eftir 36 herþjónustuár
fékk Nils Thor eftirlaun og bætti
herþjónustu. Þá var hann 58 ára
gamall og fílhraustur. Af sjö son-
um hans, urðu fimm leiguher-
menn, þar á meðal afi Vilhelms
Mobergs. Gamli maðurinn lifði og
dundaði við býkúpurnar sínar.
Hann seldi hunang, þar til hann
var 86 ára gamall. Einn fagran
maídag 1872 .réðust býflugurnar
allt i einu allar á hann. Sagan
segir af því að þær hafi ekki þolað
brennivínslyktina. Og gamli
maðurinn var svo illa farinn af
biti að hann fékk hitasótt og dó.
Kona hans var þá löngu látin. En
sagan um brennivínslyktina hef-
ur sjálfsagt orðið til vegna þess að
gamli maðurinn hafði ekki viljað
ansa því að hætta að brugga, —
eins og alltaf hafði verið siður á
bænum—, þegar bannið kom, og
fékk sekt. Þar fóru tveggja ára
eftirlaun. Þetta er vafalaust fyrir-
myndin að Gústavi i kvikmynd-
inni, sem við sjáum á sunnu-
dögum.
Ida á elliárum
1 skáldsögu Mobergs eru enda-
lok þeirra Gustavs Rösks og Idu
allt önnur. I eftirmála við söguna,
sem hann nefnir „Raskens
efterleverska", lætur Vilhelm Mo-
berg Idu vera orðna 86 ára. Hún
býr enn í litilli kytru, sem hún
flutti í 30 árum fyrr, þegar maður
hennar dó, og hún varð að fara af
hermannabýlinu. Þarna er svo
lágt undir loft, að Röskur sjálfur
hefði ekki getað staðið þar upp-
réttur og gluggaborurnar litlar.
Sjálf er Ida svo illa farin að hún
liggur mest í rúminu, en getur
með naumindum komist á hækj-
um yfir að eldavélinni til að fá sér
bita. Hingað til hefur sonardóttir
hennar, dóttir elsta sonarins Jóns,
komið einu sinni á dag og sinnt
henni, og gefið henni að borða.
En þarna segir Moberg frá því, er
Jón sjálfur kemur með fulltrúa
ellimála í héraðinu, segir móður
sinni að dóttir hans hafi fengið
vinnu í borginni og komi ekki
framar. Móðir hans geti ekki ver-
ið þarna ein og umhirðulaus og
vel muni fara um hana á elli
heimilinu. Ida segir lítið. í henn-
ar augum er elliheimilið fátækra-
hús, og aldrei hefði hún getað
hugsað sér að fara þangað. „Hvað
hefði Röskur sagt við þann, sem
vildi senda ekkju hans á fátækra-
heimili?" hugsar hún. „Hann sem
var svo sterkur og stoltur. Hann
hefði ekki hlustað og látið við-
gangast slíkt tal. Hefði hann lifað
. . . já, þá hefði allt verið öðru vísi.
á sér langar rætur
RÖSKIR sveinar nefnist sjónvarpskvikmyndin, sem
geró er eftir skáldsögu sænska rithöfundarins Vilhelms
Mobergs, Raskens. Myndin er á sjónvarpsskjánum á
sunnudagskvöldum og þegar búnir 4 þættir af 8. tslenzk-
ir sjónvarpsáhorfendur eru því farnir að kynnast leigu-
hermanninum Guastavi Rösk Karlsson og Idu konu hans
sem eru aðalpersónurnar, svo og öðrum, er þar koma við
sögu. Því er ökki úr vegi að kynna svolítið baksvið þessa
verks og höfund þess, einn af þekktustu rithöfundum
Svfa á þessari öld, en hann dó 1973 á 76. aldursári. En
það var einmitt með skáldsögunni um þessa 19. aldar
hermannaf jölskvldu, er út kom 1927, að ungi rit-
höfundurinn sló í gegn og tók sæti á bekk með þekktustu
rithöfundum Svía. Og sagan um Rösk er orðin eitt af
sígildum verkum bókmenntanna.
býli eins og þeim, sem við sjáuni í
kvikmyndinni. Faðir hans var
leiguhermaður, sem settist árið
1907, þegar Vilhelm var 9 ára
gamall, að í bæ, sem tilheyrt hafði
ætt konu hans í Smálöndum. Og
hann tók þátt í landbúnaðarstörf-
um og skógarhöggi á unglingsár-
unum. Um tveimur kílómetrum
þar frá hafði langafi hans, Nils
Thor, búið svo og afi hans á öðru
leiguhermannsbýli. Og óneitan-
lega minnir langafinn á Rösk í
sögunni og kvikmyndinni um
Rösku sveinana. Langafinn
fæddist 4. janúar 1787. Vilhelm
Moberg segir sjálfur frá því, að
hann hafi af hreinni tilviljun
fengið meiri vitneskju um lang-
afa sinn en venjulegt sé, því það
var ekkert annað en tilviljun að
rauðmálað skrín með pappírum
gamla mannsins hafði lent hjá
föður hans og hann sxðan fundið
það í dóti. Þar hafði Nils Thor
safnað og geymt alla pappíra og
samninga þar sem m.a. var tekinn
fram í skiptum á búinu hver
smáhlutur. Það gerði Vilhelm
Moberg fært að gera sér mynd af
leiguhermanninum Nils Thor og
lífsháttum hans. „Eg get séð fyrir
mér hvernig allt var á litla býlinu
hans,“ segir Moberg. En hann
hafði á sfnum tíma farið með
föður sínum að rústum þess og
heyrt hann lýsa því hvernig þar
hafði verið umhorfs. „Þarna hafa
stígvélin hans staðið í borðkrókn-
um, þarna hékk púðurhornið
hans undir hillunni á veggnum og
þarna stóð smjördallurinn í eld-
húskróknum við eldstæðið. Og um
hann sjálfan hefi ég gert mér
mynd."
Ekki var það þó svo, að þarna
stykki fram óreyndur rithöfund-
ur með nýtt efni. Sagan af
Raskens-fjölskyidunni á rætur
langt aftur og Vilhelm Moberg
var í mörg ár búinn að skrifa i
landsbyggðablöðin þjóðlífssögur
úr Smálöndum. Hermaðurinn
Röskur hafði komið fyrir í nokkr-
um af þéssum þáttum, en Moberg
vann við blaðamennsku og byrj-
aði að skrifa byggðaþætti, sem
hann gaf út í bók. Sjálfur skrifaði
Moberg unx þetta löngu síðar eða
1968:
„Lengi var ég búinn að vera
misheppnaður skáldsagnahöfund-
ur, og um tíma hafði ég hugsað
mér að að skrifa aðeins fyrir leik-
hús í framtíðinni. En svo gerði ég
enn eina tilraun sem sögumaður
— ef hún mistækist líka. þá
skyldi það verða sú síðasta . . . Eg
átti i fórum mínum efni, sem ég
hafði fengið í arf, sem ég batt
vonir mínar við: Það voru
bernskuminningar mínar frá
hermannaleigubýlinu, frásagnir
föður míns um æsku sína á öðru
hermannabýli og um afa og lang-
afa, allar þessar sögur, sem
piltarnir sögðu þegar þeir söfnuð-
ust saman í jólaboðunum heima
— og ég varð að hlusta á þá langt
fram á kvöld: Eg gat ekki farið að
sofa, því gestirnir sátu á rúminu
mínu. Skyldi ég ekki þarna hafa
nægilegt efni í skáldsögu?
Enginn hafði fram að þessu sagt
frá þessum leiguhermönnum eða
frá daglegu lífi annars fátæks
sveitafólks.
Það var leikritaskáldíð, sem
'veitti skáldsagnahöfundinum
fjárhagslega hjálp, svo að unnt
var að vinna verkið. Tekjurnar af
litla gamanleiknum Kassabrist
gerði mér kleift að taka mér
þriggja mánaða frí frá starfi mínu
sem blaðamaður við Nya
Vaxjöbladet. Þetta sumar varð að
sólríku starfs- og hamingjusumri í
sumarbústað við sjóinn í Öland,
alveg upplögðum stað fyrir
Raskens. Sögu hermannafjöl-
skyldunnar.1 11
Frásögn Mobergs hefur sögu-
legt gildi, fyrir utan það að
persónurnar, einkum Gustav og
Ida eru fínt dregnir einstakling-
ar. Moberg gefur þarna ákáflegá
trúverðuga mynd af þjóðfélags-
þróuninni frá tiltölulega ósnortn-
UBi; bændaþeimi tij vaxandi
iðnaðarsamfélags 20. aldar.
Langafinn
fyrirmyndin
Moberg er sjálfur alinn upp á
Hermaðurinn Nils Thor var
kvæntur Lisu Jakobsdöttur og
þau áttu — eins og segir í gömlum
skjölum — tíu velsköpuð börn.
Hormannabýlið var lítið, það
minnsta I sókninni og gat með
naumindum fætt’ eina kú.
Hvernig Thor og Thors-Lisa, eins
og eiginkonan var kölluð, gátu
alið þarna upp tíu börn. Það er
ekki auðvelt fyrir nútímafólk á
tækniöld að skilja. Kannski getur
svárið, sem langafinn gaf ein-
hverju sinni liðsforingjanum sín-
urri, gefíð nokkra hugmynd um
þaö. Sá hafði frxjtt að fætt væri
tíunda barriíð dg spuröi Thor
hvernig i ósköputmm hann færi
að. Nils Thor svaraði: Jú, sjáið
þér til, kapteinn. Við höfum haft
það svoleiðis við Lísa, að við
höfum alltaf lagt okkur fram við
að vera best við yngsta barnið."
Tvisvar sinnum á ári fór Thor
Langafi Mobergs
var teiguhermadur
Vilhelm Moberg var
tæplega þrítugur, þeg-
ar hann skrifaði sög-
una um Röska sveina.
En langafi hans, afi og
faðir höfðu verið her-
menn.
Sven Wollter og Gurie Nordwall eru skólasystkin frá Gautaborg og þau
tala smálenzku í myndinni.
Jóhann og Gustav koma fram strax í f.vrsta þættinum sem vinnumenn,
en fyrir þeinx liggur að verða hermennirnir Klang og Röskur.
Neðribæjar-Anna er falleg og léttlynd og á 2000 ríkisdali í handraðan-
um. En Röskur tekur hina skynsömu Idu fram yfir hana. Önnu leikur
Viveca Seldal.
Röskur hermaður