Morgunblaðið - 25.04.1978, Blaðsíða 18

Jg - MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. APRÍL 1978
Jóhannes Nordal, Seðlabankastjóri:
Sá tími er kominn, að það verður
að setja það markmið að draga
stórlega úr verðbólgunni öllu ofar
í stjóm islenzkra efnáhagsmála
HÉR FER á eftir ræða
Jóhannesar Nordals,
seðlabankastjóra, for-
manns bankastjórnar
Seðlabankans, sem
hann flutti í gær í tilefni
ársfundar bankans;
(fyrirsaanir eru Mbl.):
„Árið 1977 var þjóðarbúskap
íslendinga aö mörgu leyti hagstætt,
ef dæmt er eftir þróun þjóöartekna
og almennrar afkomu. Engu aö síöur
uröu innan ársins afdrifaríkar breyt-
ingar bæöi á ytri og innri skilyröum
efnahagsstarfseminnar, sem gjör-
breyttu stööu atvinnuveganna og
höföu í för með sér nýjan vanda í
stjórn efnahagsmála.
Á fyrri hluta árs 1977 voru ytri
skilyröi þjóðarbúskaparins aö flestu
leyti meö hagstæöasta móti. Sá bati
viöskiptakjara, sem einkennt haföi
þróunina áriö 1976 og fyrst og fremst
átti rætur aö rekja til hækkandi
verðlags á fiskmörkuöum, hélt áfram
fyrstu mánuöi síðastliöins árs. Jafn-
framt voru aflabrögö hagstæð og
framleiðslustarfsemi og afkoma fyrir-
tækja meö bezta móti. Þótt þessari
þróun væri samfara hægt minnkandi
veröbólga og batnandi viöskiptajöfn-
uöur viö útlönd, voru þó ýmsar blikur
á lofti. Þegar á stöara helming ársins
1976 voru greinileg merki vaxandi
eftirspurnar og þenslu á vinnumark-
aði. Auknar útflutningstekjur höföu
fljótlega áhrif bæöi á tekjumyndun
innanlands og lausafjárstööu fyrir-
tækja og peningastofnana. Átti þessi
þensla vafalaust sinn þátt í því aö
undirbúa jarðveginn fyrir hina miklu
launahækkun, sem átti sér staö um
mitt áriö. Með henni átti sér stað
stökkbreyting í peningalegri eftir-
spurn innanlands og fylgdi því bæöi
stóraukin veröbólga og nokkur
aukning ínnflutnings og viöskipta-
halla.
Þaö jók enn á þann vanda, sem
launahækkanirnar höföu í för meö
sér fyrir rekstur atvinnuveganna, að
mjög dró úr hækkun útflutningsverö-
lags, eftir því sem á áriö leiö. Viröast
viöskiptakjörin viö útlönd í heild hafa
hætt að batna um mitt árið, og þurftu
því atvinnuvegirnir að mæta hinum
stóraukna framleiðslukostnaöi án
þess að hafa þann meðbyr, sem þeir
áöur nutu í batnandi viðskiptakjör-
um. Stefndi því brátt í hallarekstur
hjá veigamiklum greinum útflutnings-
atvinnuveganna. En áöur en ég vík
frekar aö þeim vandamálum, er rétt
aö gera nokkra grein fyrir breytingum
helztu hagstæröa á árinu 1977.
5% aukning bjóðar-
framieiðslu 8%
aukning bjóðartekna
Eftir mikinn samdrátt bæöi f
þjóöarframleiöslu og þjóöartekjum
áriö 1975 haföi þróunin aftur snúizt
til betri vegar á árinu 1976, en þá
jókst Ojóðarframleiösla um 2,4%, en
vegna batnandi viöskiptakjara varö
aukning þjóöartekna nálægt 6%.
Samkvæmt nýjustu þjóöhagsreikn-
ingatölum hefur þróunin oröiö enn
hagstæöari á árinu 1977, en þá er
taliö aö þjóðarframleiðslan hafi
aukizt um nálægt 5%, en vegna
áframhafdandi bata viöskiptakjara
framan af árinu, jukust þjóöartekjur
allmiktu meira eöa um tæpiega 8%.
Átti framleiösluaukningin aö verulegu
leyti rætur að rekja til 19% fram-
leiðsluaukningar í sjávarútvegi, en
heildarafli úr sjó varð meiri aö
tonnatölu á árinu en nokkru sinni
fyrr, eða 1365 þús. tonn. Fram-
leiösluaukning varð hins vegar heldur
minni bæöi í iðnaöi og landbúnaöi en
áriö áöur, og um 2% lækkun er talin
hafa orðið í byggingarstarfsemi.
Sé aftur á móti litiö á þjóöarútgjöld
kemur í Ijós, aö þau hafa aukizt um
10%, eða um 2% meira en þjóöar-
tekjur, og er þaö mikil breyting frá
fyrra ári, en þá drógust þjóöarútgjöld
saman um rúmlega 3%, þrátt fyrir 6%
aukningu þjóðartekna, og leiddi þaö
til mjög mikils bata í viöskiptajöfnuö-
inum viö útlönd.
Aukning varö á öllum helztu
þáttum þjóöarútgjalda á árinu 1977.
Einkaneyzla jókst um 8% eftir aö hafa
aö mestu staöiö í staö áriö 1976 og
lækkaö um 10% áriö 1975, og
vantaöi litiö upp á, aö hún næöi aftur
sama stigi og 1974. Hins vegar varö
tiltölulega Iftil aukning samneyzlu á
árinu, eöa nálægt 2%.
Fjármunamyndunin er talin hafa
aukizt aö nýju um rúmlega 7% á árinu
eftir 11% lækkun samtals árin tvö á
undan. Átti þessi aukning fjármuna-
myndunar sér staö, þrátt fyrir 16%
lækkun opinberra framkvæmda, aö-
allega á sviöi orkumála. Stafaöi
aukningin af meiri fjárfestingu f öllum
framleiösluatvinnuvegunum, en þó
einkum sjávarútvegi, og var fjárfest-
ing í fiskiskipum, bæöi nýsmíöi og
endurbyggingum, þar langþyngst á
metunum. Loks átti þaö nokkurn þátt
í aukningu þjóöarútgjalda, aö mikil
birgöasöfnun átti sér staö á árinu,
einkum f sjávarútvegi, svo sem síöar
mun aö vikið.
Aukning þjóöarútgjalda umfram
vöxt þjóöartekna varð þess valdandi,
að viöskiptahallinn jókst nokkuö á
árinu, eöa úr 1,7% af þjóöarfram-
leiöslu 1976 í 2,6% árið 1977. Sé þaö
hins vegar haft í huga, aö á móti
aukningu viðskiptahallans stóöu aö
öllu leyti auknar birgðir útflutningsaf-
uröa, verður varla annaö sagt, en
tekizt hafi aö varöveita þann mikla
bata, sem varö í viöskiptajöfnuöi á
árinu 1976. Vegna hinna miklu
erlendu skulda þjóöarbúsins og
tæprar gjaldeyrisstööu veröur þó enn
á næstu árum að leggja megin-
áherzlu á aö styrkja viðskiptajöfnuð-
inn viö útlönd. Mun ég nú víkja
stuttlega aö helztu þáttum í þróun
greiöslujafnaöar á árinu 1977.
Erlendar skuldir
jukust um 19,3 milljaröa
og námu 129 milljörðum
í árslok 1977
Útflutningur jókst verulega á árinu,
annaö áriö í röð, og nam heildarverö-
mæti vöruútflutnings 102 milljöröum
króna, sem samsvarar rúmlega 25%
aukningu frá fyrra ári, reiknaö til
sama gengis bæöi árin. Langmestu
munaöi hér um 27% aukningu á
útflutningi sjávarafuröa, en útflutn-
ingur iönaöarvara annarra en áls
jókst hlutfallslega enn meira, eöa um
45%. Útflutningur áls jókst aö
verömæti um 9%, en landbúnaðaraf-
uröa um 16%.
Verðmæti vöruinnflutnings jókst
heldur hraöar en útflutningur, eða um
rúmlega 30% frá árinu 1976, reiknaö
á sama meðalgengi fyrir bæöi árin.
Mest varö aukningin á innflutningi
sérstakra fjárfestingarvara, sem nam
46% frá fyrra ári, og munaði mestu
um þaö, aö innflutningur skipa jókst
um nálægt 9 milljarða, og varö um
þrefalt meiri en gert haföi verið ráö
fyrir. Einnig varö um 34% aukning á
olíuinnflutningi, sem aö mestu stafar
af birgöabreytingum og aukinni
loönubræöslu, en oliuinnflutningur
haföi fariö lækkandi þrjú árin á
undan, einkum vegna aukinnar notk-
unar innlendra orkugjafa til húshitun-
ar. Eftir stendur þá rúmlega 30%
aukning almenns vöruinnflutnings, en
sé tekið tillit til verðbreytinga í
erlendum gjaldeyri, varö magnaukn-
ing innflutnings 22% frá fyrra ári, og
hefur hann því aukizt allmiklu hraðar
en heildareftirspurn, eins og oft vill
veröa, þegar innlend tekjuaukning er
ör.
Samkvæmt bráðabirgöatölum var
þjónustujöfnuðurinn hagstæöur á
síöastliönu ári um 800 milljónir
króna, en áriö áöur haföi hann verið
hagstæður um 265 milljónir króna.
Mikil aukning varö á árinu í tekjum
af samgöngustarfsemi og viöskiptum
viö varnarliöíð, en hins vegar héldu
vaxtagjöld af erlendum skuldum
áfram aö vaxa. Heildartekjur af
þjónustuviöskiptum námu á árinu
43,4 milljöröum króna, en þjónustu-
gjöld 42,6 milljöröum.
Séu allar þær tölur, sem ég hef nú
rakið, um viöskipti meö vörur og
þjónustu, teknar saman, kemur í Ijós,
aö viöskiptahallinn hefur á síöast-
liðnu ári numiö 9,6 milljöröum króna,
sem jafngildir 2,6% af þjóöarfram-
leiðslu, en áriö áöur nam hallinn á
verölagi þess árs 4,4 milljöröum
króna, sem jafngijdir 1,7% af þjóöar-
framleiöslu. Tvennt er eölilegt aö
hafa í huga, þegar borin er saman
útkoma þessara tveggja ára. í fyrsta
lagi átti sér staö mikil birgöaaukning
á síðastliönu ári umfram þaö, sem
aukin framleiösla gaf tilefni til. Nam
aukningin á birgöum sjávarafuröa
um 83% miöaö viö gjaldeyrisverö-
mæti, og nægir sú breyting ein í raun
til að skýra aukningu viöskiptahall-
ans. í öðru lagi koma svo áhrif
óvenjulega mikils skipainnflutnings,
bæöi fiskiskipa og farmskipa, sem
fjármagnaöur var að langmestu leyti
meö lánsfé. Skekkir þetta saman-
buró viöskipajafnaöar milli ára, og
má búast viö því, aö skipainnflutning-
ur minnki aftur verulega á þessu ári,
enda hefur stórfelld endurnýjun
skipaflotans átt sér staö á undan-
förnum árum.
Viöskiptahallinn á síöastliönu ári
var jafnaöur og meira til af fjár-
magnshreyfingum frá útlöndum,
einkum erlendum lántökum. Reyndist
fjármagnsjöfnuðurinn, þ.e.a.s. nettó-
breyting erlendra lána og annarra
fjármagnshreyfinga gagnvart útlönd-
um, hagstæöur á árinu um 15,6
milljaröa króna, sem var nálægt 6
milljöröæum hærri fjárhæö en viö-
skiptahallanum nam. Batnaöi því
nettógjaldeyrisstaóa bankanna sem
nemur þeim mismun, eöa um 5950
millj. kr. Langmikilvægustu fjár-
magnshreyfingarnar eru erlendar
lántökur til langs tíma, en þær námu
á siöastliönu ári 30,4 milljöröum
króna, og fóru þær verulega fram úr
lánsfjáráætlunum, einkum vegna hins
mikla skipainnflutnings. Endur-
greiðslur erlendra lána á síöastliönu
ári námu 11,1 milljaröl, svo aö
nettóskuldin viö útlönd jókst á árinu
um 19,3 milljaröa, ef reiknaö er á
meöalgengi ársins 1977. í árslok voru
heildarskuldir þjóöarbúsins erlendis
129 milljaröar króna, reiknaóar á
þágildandi gengi, sem jafngildir
nálægt 580 þús. kr. á hvert manns-
barn í landinu. Greiöslubyröin,
þ.e.a.s. vextir og afborganir af
löngum erlendum lánum, nam 13,8%
af heildargjaldeyristekjum á árinu
1977, og er þaö svo til sama hlutfall
og áriö áöur, en erlendar skuldir
námu í árslok 32% af þjóöarfram-
leiöslu síóastliöins árs, sem er heldur
hagstæöara hlutfall en síöastliöin tvö
ár. Þrátt fyrir þetta er áistæöa til aö
ætla, aö greióslubyröin eigi eftir aö
aukast þó nokkuö á næstu árum,
nema þróun útftutnings og viöskipta-
kjara veröi óvenjulega hagstæö. Þótt
erlendum iántökum íslendinga hafi
yfirleitt verið beint til fjárfestingar í
aröbærum framkvæmdum fremur en
til aó jafna atmennan viöskiptahalla,
hlýtur þaö aö vera mUdlvægt stefnu-
miö á næstu árum aö halda skulda-
söfnun erlendis í skefjum og leggja
enn meiri áherzlu á þaö en hingaö til
aö verja erlendu lánsfé eingöngu til
framkvæmda, sem eru þjóðhagslega
arövænlegar.
Nettógjaldeyrisstaða bankanna
batnaöi verulega á stöasta ári, eins
og áöur segir, og var rtettógjaldeyris-
eign bankakerfisins 6 milljarðar
króna í árslok. Eru þetta vissulega
gieöileg umskipti, eftir aö gjaldeyris-
staöan hefur verið neikvæö tvö ár í
röö. Enn vantar þó mikið á, aö
gjaldeyrisstaöan geti talizt viðunandi,
enda byggist gjaldeyrisforöi Seöla-
bankans, sem í árslok nam 21,3
milljöröum króna, að tveimur þriöju
hlutum á lántökum hjá Alþjóðagjald-
eyrissjóönum. Nam skuld íslands vió
sjóöinn 14,6 milljöröum króna í loks
ársins 1977 á þágildandi gengi, en á
móti henni standa aó mestu leyti lán
Seölabankans til ríkissjóös. Er nú aö
því komið aö endurgreiöa þurfi
þessar skuldir á næstu 4—5 árum,
en eitt meginskilyröi fyrir því, aö þaö
geti tekizt, er endurgreiösla samsvar-
andi skulda ríkissjóðs vió Seölabank-
ann.
Veröbólguhraöinn
kominn í 37% í
febrúarbyrjun sl.
Ég hef nú gert í stórum dráttum
grein fyrir heildarþróun þjóðar-
búskaparins á árinu 1977 og breyt-
ingum helztu stæröa þjóöhagsreikn- ,
inga og greiöslujafnaöar. Þótt þessar
tölur séu aö ýmsu leyti hagstæöar og
sýni ótvíræöan bata ( framleiöslu-
starfsemi og viðskiptajöfnuöi eftir
efnahagsáfail áranna 1974 og 1975,
var því miöur ekki samsvarandi
árangri aö fagna í viöureigninni viö
verðbólguna. Þvert á móti varð
snöggbreyting í verölagsþróuninni
með launasamningum' þeim, sem
gildi tóku um mitt áriö, en í þeim fólst
bæöi mjög mikil bein kauphækkun
og haröari ákvæöi um vísitöluteng-
ingu launa og verölags en gilt hafa
hér á landi um langt árabil. Leiddu
samningarnir til meira en 40%
hækkunar á peningalaunum lang-
flestra starfshópa á síöara helmingi
ársins og meira en 15% hækkunar á
rauntekjum í svo til einum áfanga.
Fram aö þeim tíma, er áhrif launa-
samninganna fóru aö koma fram í
verölagi, haföi verðbólgan, mæld
meö vísitölu framfærslukostnaöar,
veriö að hjaóna svo að segja jafnt og
þótt allt frá því rúmlega 50%
hámarki, er hún náöi um mitt áriö
1975. í byrjun ágústmánaðar á
síöastliönu ári komst árshækkun
verðbólgunnar lægst, eöa í tæp 27%,
sem er rétt um helmingur þess, sem
hún var mest á árinu 1975, og haföi
veröhækkun á 12 mánaöa tímabili
ekki oröiö lægri hér á landi, síöan um
mitt ár 1973. Eftir þetta snerist
þróunin snögglega viö, og var hraöi
verðbólgunnar kominn upp l 30% í
nóvember og 37% í byrjun febrúar
sl., og stefndi þá enn hærra. Þessar
miklu breytingar ( þróun launa og
verólags höföu aö sjálfsögöu afdrifa-
rík áhrif á alla þætti í stjórn
efnahagsmála og kollvörpuöu flest-
um þeim áætlunum, sem hagstjórn-
arákvaröanir höföu áöur veriö á
byggöar.
Gengisskráning hefur hér á landi
verið miklu sveigjanlegri undanfarin
fimm ár en áöur tíökaöist, og kemur
þar tvennt til, annars vegar fljótandi
gengi og tíöar breytingar á gengi
helztu viöskiptaþjóöa íslendinga, en
hins vegar mun meiri veröbólga hér
á landi en víöast annars staöar.
Reynt hefur veriö að jafna muninn á
milli þróunar framleiöslukostnaöar
hér á landi og erlendis meö gengis-
breytingum, og hefur þaö á undan-
förnum þremur árum fyrSt og fremst
gerzt meö hægfara gengissigi. Viö
ákvöröun gengissigsins hefur jafn-
framt verið tekiö tillit «1 þess, ef
breytingar hafa átt sér staö á
viðskiptakjörum. Vegna bættra
viöskiptakjara á árinu 1976 og
framan af ári 1977 varö meöallækk-
un íslenzku krónunnar moh minni en
mismunur á veröbólgu hér á landi og
erlendis heföi gefiö tilefni til. Var
þannig hægt aö draga úr verðbólgu-
áhrifum gengissigsins án þess aö
Jóhannes Nordal, Seðlabankastjóri, flytur ræöu sína í tilefni ársfundar
bankans í gær. Ljósm. MbL: Frióþjófur.