Morgunblaðið - 25.04.1978, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. APRÍL 1978
19
rýra afkomu útflutningsatvinnuveg-
anna, og þá sérstaklega sjávarút-
vegsins, sem átti við hagstætt
markaðsverö að búa. Hinu er ekki að
neita, aö allmikiö vantaöi upp á, aö
hinn innlendi framleiösluiönaður
fengi meö þessum hætti jafnað þá
hækkun framleiöslukostnaöar, sem
hann þurfti aö bera umfram keppi-
nauta sína erlendis, og átti þaö
vafalaust þátt í hægari framleiöslu-
aukningu hans á arinu.
Um mitt árið breyttust viðhorfin í
gengismálum vegna stökkbreytingar
í innlendum framleiöslukostnaöi,
jafnframt því sem viöskiptakjörin
hættu um svipaö leyti aö batna, svo
aö útflutningsatvinnuvegirnir gátu
ekki lengur tekiö á sig teljandi
kostnaöarhækkanir án gengisbreyt-
ingar. Eftir þetta varö gengissigiö
örara á ný, og komu þar m.a. fram
áhrifin af gengislækkunum á hinum
Noröurlöndunum, og lækkaöi meðal-
gengi íslenzku krónunnar um nálægt
10% á síöara helmingi ársins, en á
fyrra helmingnum haföi breytingin
veriö innan viö 2%. Þetta gengissig
nægöi þó engan veginn til þess aö
viöhalda viðunandi rekstrarafkomu
sjávarútvegsins, og voru í árslok
stórar greinar hans reknar meö
alvarlegum rekstrarhalla. Átti
lækkandi gengi dollarsins nokkurn
þátt í því aö draga úr þeim hagstæöu
áhrifum, sem gengissigiö ella heföi
haft á afkomu sjávarútvegsins á
þessu tímabili, en mikill hluti af
útflutningstekjum íslendinga er í
dollurum eöa bundinn gengi hans.
Var því fljótlega eftir áramótin Ijóst,
aö ekki yröi unnt aö jafna metin og
tryggja áframhaldandi rekstur
megingreina sjávarútvegsins, nema
meö enn meiri breytingu en unnt
haföi verið aö framkvæma meö
gengissigi. Var því gengiö fellt um
13% keinu skrefi í byrjun febrúr sl.
Jafnframt var ákveðiö aö stööva
frekara gengissig, um leiö og ráöstaf-
anir voru geröar til þess aö draga úr
víxlhækkunum kaupgjalds og
verðlags.
Þær miklu breytingar, sem uröu á
árinu 1977 annars vegar í þróun
launa og verölags, en hins vegar í
stööu atvinnuveganna, hlutu aö setja
svjp sinn á framvindu fjármála og
peningamála og þau verkefni, sem
þar var viö aö fást. í lánsfjáráætlun
fyrir áriö 1977 var að því stefnt aö
treysta enn þann árangur, sem náöst
hafði í efnahagsmálum á árinu 1976,
en þá haföi bæöi dregiö stórlega úr
viöskiptahallanum viö útlönd og
verðbólguhraðanum. Stefnt var að
því aö ná enn frekari árangri á
þessum sviöum meö aöhaldi í
lánveitingum peningastofnana, tak-
mörkunum á lántökum erlendis og
aögeröum til þess aö bæta stööu
ríkissjóös. Mikil frávik uröu hins
vegar, þegar á átti að heröa í
framkvæmd lánsfjáráætlunar og kom
þar margt til. Framan af árinu gætti
fyrst og fremst áhrifa hagstæðs
greiöslujafnaöar og góörar afkomu
atvinnuveganna, og ýtti hvort tveggja
undir aukna peningaþenslu og fjár-
festingu. Ört hækkandi verðlag og
framleiöslukostnaöur á síöari
helmingi ársins kallaöi hins vegar á
aukin útgjöld og rekstrarfé og breytti
í veigamiklum atriöum þeim for-
sendum, sem lánsfjáráætlunin var á
byggö. Mun ég nú snúa mér aö því
aö rekja í stórum dráttum þróun
lánsfjármála á árinu og fjalla um þaö
vandamál, sem þar var viö aö etja.
Útlán jukust um
10,5 milljaröa
í lánsfjáráætlun var sú meginstefna
mörkuö að útlán skyldu aukast
hægar en næmi aukningu þjóöar-
framleiöslu á verölagi hvers tíma, svo
aö þau yröu ekki til þess aö auka á
eftirspurnarþenslu. í samræmi viö
þetta og þá spá, sem þá lá fyrir um
verölagsþróun á árinu, var ákveöiö
aö stefna aö 20% hámarksaukningu
í útlánum viöskiptabanka og sam-
svarandi mörk voru sett fyrir starf-
semi fjárfestingarlánasjóöa og
erlendar lántökur. í reynd fór lána-
starfsemin langt fram úr þessum
mörkum í öllum greinum, og voru
ástæðurnar einkum tvær, meiri
peningamyndun á fyrra helmingi
ársins vegna hagstæöra ytri skilyrða
og mun meiri hækkanir verðlags og
launa en ráö hafði verið fyrir gert í
þjóöhagsspá. Komu þessar breyting-
ar einna skýrast fram f starfsemi
bankakerfisins.
Framan af árinu var lausafjárstaða
viöskiptabankanna mjög hagstæö,
og fór þá saman mikið innstreymi fjár
vegna batnandi gjaldeyrisstööu, auk-
in endurkaup vegna mikillar fram-
leiöslu og árstíöabundiö útstreymi frá
ríkissjóði. Ekki voru tök á því aö
hemja útlánastarfsemi bankanna á
þessu tímabili meö aögeröum af
hálfu Seðlabankans, þar sem heimild
til innlánsbindingar var þegar fullnýtt,
og stefndu því útlán mjög umfram
sett mörk. Skýr veörabrigöi urðu
síöan í júnímánuði, þegar fyrirsjáan-
legt var, að framundan væri stökk-
breyting verðlags og kaupgjalds. Dró
þá skyndilega úr aukningu innlána
jafnframt því sem lánsfjáreftirspurn
jókst. Voru öll merki þess, aö svipað
ástand væri aö skapast í peninga-
málum og á árinu 1974, þegar
innlánsfé streymdi úr bönkunum, en
bankakerfiö lét undan þunga láns-
fjáreftirspurnarinnar, sem átti rætur
aö rekja bæöi til spákaupmennsku
og versnandi afkomu fyrirtækja. Eina
tiltæka leiðin til þess aö bregöast viö
þessum vanda var aö endurskoða
lánskjör í því skyni aö tryggja hag
innstæðueigenda og hamla gegn
óeölilegri lánsfjáreftirspurn. Voru í
júlímánuöi ákveönar meiri háttar
breytingar á vaxtakerfinu sem komu
til framkvæmda frá ágústbyrjun, og
voru þær í þremur meginþáttum.
í fyrsta lagi var ákveöið aö taka
upp sérstakan veröbótaþátt vaxta,
sem endurskoöaöur væri reglulega
með tilliti til breytinga á vísitölu
framfærslukostnaöar. Var meö þessu
stefnt aö þvt aö taka upp verötrygg-
ingu innlánsfjár í formi breytilegs
veröbótaþáttar vaxta, þannig aö
innstæöureigendur fengju tryggingu
fyrir því, aö hagsmunir þeirra yröu
ekki fyrir borö bornir, þótt miklar
verðlagsbreytingar væru framundan.
í ööru lagi var ákveöin veruleg
hækkun á vöxtum af vaxtaaukainn-
lánum, en þessi tegund innlána, sem
tekin hafði verið upp á árinu 1976 var
orðinn mikilvægur þáttur í heildar-
sparnaöi landsmanna, og hafði hann
vafalaust átt meginþátt í því, aö
raungildi þess sparnaöar, sem
bankakerfið hefur tii umráöa, haföi
hætt aö rýrna, eftir aö þaö haföi
minnkaö um a.m.k. þriöjung í hlutfalli
viö verömæti þjóðarframleiðslu á
undanförnum fimm árum. í þriöja lagi
voru geröar breytingar á vöxtum af
afuröalánum og endurkaupanlegum
rekstrarlánum, er stefndu aö því aö
jafna lánskjör á milli atvinnuvega.
Þessar breytingar á vaxtakjörum
höföu þegar áhrif og varö á ný
veruleg innstæðuaukning í bönkun-
um síðustu fjóra mánuöi ársins,
jafnframt því sem heldur dró úr
útlánaaukningu, ef endurkaup eru frá
talin.
Sé litið á áriö í heild, jukust útlán
innlánsstofnana, aö endurkaupum
frátöldum, um 34,9% á móti 42,9%
aukningu heildarinnlána. Hins vegar
varö mjög mikil aukning á endur-
kaupanlegum lánum, eöa 65,5%,
þannig aö heildarútlán innlánsstofn-
ana aö þeim meötöldum jukust um
42,2% á árinu. Jafnframt varð
heildaraukning peningamagns í
þrengri skilningi, þ.e.a.s. samtala
seöla og myntar í umferö ásamt
veltiinnlánum, um 45%, en aukning
spariinnlána 42,4%, en hvort tveggja
er í nánu samræmi viö aukningu
spariinnlána 42,4%, en hvort tveggja
er í nánu samræmi við aukningu
þjóöarframleiðslu í krónum taliö, en
hún mun hafa legiö nálægt 42%.
Þótt aukning á útlánum innláns-
stofnana, öörum en endurkaupum,
hafi fariö fram úr áætlun á síöastliönu
ári, veröur varla með rökum sagt, aö
í því hafi í sjálfu sér falizt veruleg
þenslumyndun, ef tekið er tillit til
framleiösluaukningar og verðlags-
breytinga. Hitt er Ijóst, að aukning
endurkaupanlegra afuröalána og
versnandi staöa ríkissjóðs gagnvart
Seölabankanum átti hvort tveggja
mikinn þátt í því aö auka peningaút-
streymi úr Seölabankanum og lina
þannig taumhaldiö á aukningu pen-
ingamagns og lausafjárstööu bank-
anna. Asamt stefnunni í lánskjara-
málum er hér um aö ræöa tvö
meginvandamálin í stjórn peninga-
mála viö núverandi aöstæöur, og er
því ástæöa til aö gera þau sérstak-
lega aö umræöuefni.
Endurkaup jukust
um 10,5 milljaröa,
bundnar inni-
stæður *um 6,6
\ milljarða
Endurkaup afurða- og rekstrarlána
höfuðatvinnuveganna hefur verið
veigamikill þáttur útlánastarfseminn-
ar í mörg ár. Hafa rökin fyrir þessu
fyrirkomulagi legiö í mikilli árstíða-
bundinni lánsfjárþörf sjávarútvegs og
landbúnaöar, sem hefur veriö langt
umfram útlánagetu þeirra banka,
sem þessir atvinnuvegir hafa fyrst og
fremst skipt viö. Hefur Seölabankinn
gegnt því miölunarhlutverki aö
endurkaupa lán, er bankarnir hafa
veitt atvinnuvegunum, en á móti hafa
staöið bundnar innstæöur frá öllum
innlánsstofnunum. í þessu kerfi hefur
elnnig falizt mismunun í lánskjörum,
þar sem afuröalán eru vaxtalægri en
önnur lán og gömlu atvinnuvegirnir,
sjávarútvegur og landbúnaöur, hafa
einkum notiö þeirra, þótt endurkaup
rekstrar og framleiöslulána iönaðar-
ins hafi veriö vaxandi á síöustu árum.
Ég mun ekki sérstaklega fjalla um þá
mismunun, sem í þessu kerfi felst, en
úr henni hefur bankastjórn Seðla-
bankans reynt aö draga, og var stórt
skref tekiö í þá átt á síöastliönu ári
með því aö jafna vaxtakjör milli allra
flokka endurkaupanlegra lána.
Frá peningalegu sjónarmiöi felst
hins vegar sá meginvandi í afuröa-
lánakerfinu, aö lán þessi eru veitt
sjálfkrafa eftir föstum reglum og
breytast þau oft á tíðum með allt
öðrum hætti en æskilegt væri frá
sjónarmiöi heildarstjórnar peninga-
mála. Átti aukning sér einmitt staö á
síðastliðnu ári, þegar endurkaup
jukust um rúmlega 65%, sem var
meira en tvöföld áætluö aukning.
Voru orsakir hennar einkum tvær.
Mjög mikil birgöaaukning ( sjávarút-
vegi og miklar veröhækkanir á
veösettum afuröum, sérstaklega
landbúnaðarafurðum, en verðlag
þeirra er í beinum tengslum viö
launaþróun í landinu. Engin tök voru
á því fyrir Seðlabankann aö mæta
þessari aukningu endurkaupa meö
því aö draga inn meira fé frá
innlánsstofnunum, þar sem nú er
komið í hámark leyfilegrar bindi-
skyldu, sem er 25% af heildarinnlán-
um innlánsstofnana, og hlaut því
umframaukning endurkaupa aö
koma beint fram í peningaútstreymi
úr Seölabankanum. Þannig jukust
endurkaupin á árinu um 10,5 millj-
arða, en bundnar innstæöur um 6,6
milljaröa, og voru endurkaupin i
árslok orðin fjórum milljöröum meiri
en bundna fénu nam. Hér er um
alvarlega þróun aö ræöa, bæöi
vegna beinna þensluáhrifa slíkrar
umframaukningar endurkaupa, og
vegna þess, aö ekkert svigrúm er nú
lengur til frekari aukningar innláns-
bindingar í því skyni aö draga
almennt úr peningaþenslu og mynda
mótviröi gegn bættri gjaldeyrisstööu.
Seölabankinn tók því þetta vanda-
mál til umræöu viö ríkisstjórnina og
var niöurstaöan sú, aö reynt yröi aö
jafna metin á þessu og næstu árum
meö því aö lækka þaö hlutfall
afuröaverömætis, sem Seölabankinn
lánar út á, enda hækki viðbótarlán
viöskiptabankanna að sama skapi,
svo aö heildarlán út á afuröir haldist
óbreytt. Til þess aö gera viðskipta-
bönkunum kleift aö standa undir
þessari aukningu viöbótarlána var í
lánsfjáráætlun fyrir áriö í ár ákveðiö
að lækka lánveitingar þeirra til
Framkvæmdasjóös úr 10% í 5% af
aukningu innlána á árinu. í samræmi
viö þetta voru endurkaupahlutföll
lækkuö um 2 hundraöshluta frá
upphafi þessa árs. Þótt þessi breyt-
ing nægi vonandi til þess aö halda
nokkurn veginn í horfinu á þessu ári,
veröur vafalaust nauösynlegt aö
ganga lengra í sömu átt á næstu
árum, ef koma á í veg fyrir, aö þróun
endurkaupa veiki enn frekar stjórn
peningamála í landinu.
Ákveðnari
stefnumörkun
í viðskiptum
ríkissjóðs viö
Seðlabankann
Sný ég mér þá að hinu megin-.
vandamálinu, áframhaldandi rýrnun í
stöðu ríkissjóðs gagnvart Seöla-
bankanum, en hún haföi leitt til þess,
aö nettóskuld ríkissjóðs var í lok
ársins komin upp í 14,6 milljaröa
króna, og haföi hún hækkaö um 2,2
milljaröa á árinu, ef áhrif gengis-
breytinga eru frá talin. í fjárlögum og
lánsfjáráætlun haföi hins vegar veriö
gert ráö fyrir því, aö staöa ríkissjóðs
batnaöi gagnvart Seölabankanum
um 2,7 milljaröa, og er því hér um
stórt frávik frá áætlun að ræöa.
Stafaöi þessi óhagstæöa útkoma í
fjármálum ríkisins aö verulegu leyti af
auknum launaútgjöldum vegna kjara-
samninganna viö opinbera starfs-
menn, sem gerðir voru á síöara
helmingi ársins, en einnig tók
ríkissjóöur á sig þó nokkur viöbótar-
útgjöld í sambandl viö kjarasamning-
ana. í umræöum um þetta vandamál
kemur bæöi til álita, hvort eölilegt
hafi verið, að ríkissjóöur væri rekinn
meö rekstrarhalla viö þær þensluaö-
stæöur, sem ríktu á síöastliönu ári,
og svo hitt, hvaöa áhrif fjármögnun
slíks halla meö skuldasöfnun í
Seðlabánkanum heföi.
Segja má, aö stjórn ríkisfjármála
hafi hér á landi um áratuga skeiö
miöast viö hallalausan ríkisbúskap
sem meginmarkmiö. Kemur þetta
m.a. fram í lagaákvæöum um viö-
skipti ríkissjóðs viö Seölabankann,
en þar er að því stefnt, að Seðla-
bankinn veiti ríkissjóði einkum árs-
tíöabundna fyrirgreiösiu, er sé aö
jafnaði greidd upp í lok hvers
fjárhagsárs. Þótt virkari stjórn ríkis-
fjármála, þar sem þeim væri beitt
meira til sveiflujöfnunar, sé áreiöan-
lega æskileg hér á landi, er ekki síöur
mikilvægt að forðast, að ríkissjóður
safni skuldum viö bankakerfiö til
langframa. Meö því móti tekur hann
til sín óeölilega mikiö af heildarsparn-
aöi landsmanna, en þaö hlýtur aö
draga úr lánsfjárframboöi til atvinnu-
rekstrar og arðbærrar fjárfestingar.
í reynd hafa oröiö allmiklar sveiflur
á stööu ríkissjóðs á undanförnum
árum, þótt ekki hafi ætíö verið um
vísvitandi aögeröir til sveiflujöfnunar
í þjóðarbúskapnum aö ræöa. Þannig
jukust skuldir ríkissjóös viö Seöla-
bankann mikið á erfiöleikaárunum
1968 og 1969, en lækkuöu aftur
verulega á árinu 1970, og var þetta
í góöu samræmi viö æskilega sveiflu-
jöfnun á eftirspurn á þessu tímabili.
Ekki tókst að bæta stööu rfkissjóðs
frekar á næstu árum, þrátt fyrir
efnahagsuppgang og vaxandi þenslu,
en þagar á móti blés á árunum 1974
og 1975, varð enn mikill halli á
ríkisrekstrinum, sem fjármagnaður
var meö skuldasöfnun í Seðlabank-
anum. Varla er um þaö aö deila, aö
verulegur greiösluhalli hafi verið
réttlætanlegur á þessum árum til
sveiflujöfnunar á móti versnandi
viðskiptakjörum, þótt hann hafi orðið
meiri en æskilegt hefði verið, sér-
staklega á árinu 1974. Hins vegar
skipti mestu máli, aö allt kapp væri
lagt á, að ríkissjóður bætti stööu sína
aö nýju, strax og efnahagsbati gerði
slíkt kleift, og greiddi þá sem fyrst
upp skuldir sínar við Seðlabankann.
Úr því hefur þó ekki getaö orðiö,
þrátt fyrir verulegan efnahagsbata
undanfarin tvö ár. Aö vísu batnaöi
afkoma ríkisins mikið milli áranna
1975 og 1976, þótt ekki naaðist fullur
jöfnuöur, og var því enn meiri
nauösyn á því, aö þaö tækist aö snúa
Framhald á hls. 34
co
(4
3
s
(M
eo
eo
J2
J !5
eo
..
>C
C3
3 .fa J
3 « -g
£ * <o
H O esi
e
4H
ej

bd
e
M
• PM
ra
S
•S s
X %
Tízkublaðið Líf
sem kom út fyrir helgi er nær
uppselt hjá útgefanda.
örfá eintök eftir sem aðeins verða send til nýrra áskrifenda.
Fyrsta tölublað seldist upp á örfáum dögum.
Tízkublaðið Líf þakkar frábærar móttökur og minnir á að blaðið
kemur út annan hvern mánuð. Tryggið ykkur eintak — gerist
áskrifendur.
simar
82300
82302