Morgunblaðið - 29.04.1978, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ. LAUGARDAGUR 29. APRÍL 1978
Guðmundur Magnússon, prófessor:
Lækkun vaxta — hvað svo?
Vaxtamálin hafa að vonum verið
ofarle^a á bauui að undanförnu.
Kemur þar hvorttveggja til að
verðbóljían hefur reynst erfið
viðfanjjs ofí þeirri nýbreytni hefur
verið komið á, að vextir fylgi
verðlafísbreytinfíum með ákveðn-
um hætti. í sambandi við umræður
um kaupfyaldsmál hafa ýmsir
bent á þá leið að lækka vexti í því
skyni að minnka tilkostnað fyrir-
tækja Oft þar með auka svifírúm til
launahækkana- eða óskertra vísi-
tölubóta, eins og það snýr að
mörftum þessa stundina. Dr.
Mafjni Guðmundsson hefur m.a. í
fjreinum í Mbl. mæit með lækkun
vaxta (ekki síst á skammtímalán-
um atvinnuvefíanna) ofí re.vndar
fullyrt að þeir háu vextir sem hér
eru fái ekki staðist hjá fyrir-
tækjum sem framleiða tif út-
flutninf;s ofí sölu á frjálsum
markaði. Þótt kveikjan að þessum
Kreinarstúf sé öðru fremur sam-
band launa ojí v.axta, mun éfj fjalla
um nokkur atriði úr fjreinum dr.
Mafjna samtímis, þar sem éfí tel
þar fí*ta nokkurs misskilninfts,
þótt marfjar ábendinfjar hans séu
skarplefíar.
Hvað eru vextir?
Vextir eru einfaldlega vcrð
fjármatíns. Þetta fíenfjur mörfjum
illa að skilja, en er lykillinn að því
að skilja áhrif vaxta eða vaxta-
breytinfja á framboö ofj eftirspurn
of; tekjuskiptinfíaráhrif í því
sambandi. Hvort vextír eru skil-
fjreindirsem nafnvextir, raunvext-
ir eða summa af nafnvöxtum Of;
verðbótum, fyrir eða eftir skatt
o.s.frv., breytir það engu um, að
vextirnir eru sambærilef;ir við
hvert annað vöruverð, þegar verið
er að ræða samspil framboðs ot;
eftirspurnar. Þess veyna ætti það
ekki að koma neinum á óvart að
hærra verð á lánsfé fvrirtækja
eykur tilkostnað þeirra, að öðru
jöfnu, hliðstætt hækkun á verði
annarra aðfant;a; hráefna, umbúða
eða launa. Peninf;ar hafa þó
sérstöðu að því leyti gat;nvart
vörum oi; öðrum verðmætum
eignum að Jæir eru fyaldmiðill of;
því ávísun á öll önnur verðmæti.
Þess vegna endurspef;last
aðstæður í þjóðfélaginu skýrt á
peningamarkaðnum. Mikil þensla,
e.vðsla og framkvæmdagleði kemur
fram í mikilli eftirspurn eftir
peningum og sé endurgjald fyrir
afnot þeirra svo lágt að eigendur
þeirra vilji ekki bjóða þá fram í
sama mæli, myndast umframeftir-
spurn sem kallað er á máli
hagfræðinnar, en allir hér á landi
þekkja í þeirri mynd, að greiður
aðgangur að lánum eru forréttindi
og bankar og sparisjóðir neyðast
til að skammta útlán.
Við skulum líta betur á vexti
frá sjónarhóli þeirra sem spara
annars vegar og taka lán hins
vegar.
Vextir og spörun
Þegar fjallað er um satnband
vaxta og spörunar verður að vera
ljóst um hvað verið er að tala.
Orðið spörun er ekki notað af
hagfræðingum og öðrum í stað
sparnaðar af fordild heldur til
þess að komast hjá þcim mis-
skilningi að hugtakið sparnaður í
hagfræði þýði ráðdeildarsemi. Með
spörun (sparnaði) er átt við þann
hluta tekna sem ekki er varið til
neyslu á líðandi stund. Þess vegna
er sá hluti tekna sem einstaklingar
verja beint til fjárfestingar í
íbúðarhúsnæði sínu spörun- og
reyndar jafnframt fjárfesting. Sá
hluti spörunar sem ekki er varið
beint til fjárfestingar (þ.m.t. kaup
á verðbréfum, hlutabréfum o.fl.)
er nefndur peningalegur sparn-
aður eða fjárhagssparnaður (til
þess að þurfa ekki að tönglast
alltaf á orðinu spörun). Mestur
hluti fjárhagssparnaðar fer um
peningastofnanir, banka og spari-
sjóði, og til hins opinbera með
skattlagningu, skyldusparnaði og
útgáfu spariskírteina, en eitthvað
er lánað beint milli manna eða
geymt undir koddanum. Það er
mikilvægt í öllum umræðum um
samband vaxta og spörunar að
alveg sé Ijóst hvort verið er að tala
um fjárhagssparnað eingöngu eða
heildarspörun.
Ef litið er á heildarspörun hér
á landi kemur í ljós að hún hefur
verið allstöðugt hlutfall af þjóðar-
tekjum, eða 25—27% að meðaltali
um langt árabil. Athyglisvert er
að svo skuli vera þrátt fyrir hina
miklu og misjöfnu verðbólgu sem
geysað hefur. Hitt er ekki síður
eftirtektarvert að farvegir
spörunar hafa breyst verulega.
Bankakerfið hefur á undanförnum
sex árum skroppið saman um
þriðjung (miðað við þjóðarfram-
leiðslu) á sama tíma og hlutur hins
opinbera með spariskírteinaút-
gáfu, skattlagningu og skyldu-
sparnaði hefur aukist svo og
hlutur lífeyrissjóða.
Hvernig má það vera að heildar-
spörun þjóðfélagsins hefur verið
tiltölulega stöðug þrátt fyrir allar
sviptingar? Skýringin er sú, að
þvingaður sparnaður í gegnum hið
opinbera og spariskírteinaútgáfa
hefur aukist og fyrirtæki og
einstaklingar hafa varist
verðbólgunni með því að fjárfesta
beint án milligöngu bankakerfis-
ins. Heildarspörun hefur því
greinilega mest farið eftir tekjum
en frjáls fjárhagssparnaður eftir
raunvöxtum. Þetta kemur heim og
saman við niðurstöður erlendis.
Þótt heildarspörun sé fyrst og
fremst háð tekjum og niðurstöður
stangist á um hvort vextirnir hafi
marktæk áhrif í því sambandi
eða ekki, þarf ekki hið sama ekki
að gilda um einstaka þætti
spörunar.
I stórum dráttum má segja að
hið opinbera hafi tekið að sér
fjármagnsmiðlun í ríkara mæli
þegar munur milli verðbólgu og
nafnvaxta jókst. Fyrirtækjunum
var miðlað meiru með opinberum
afskiptum í gegnum alls kyns sjóði
í stað þess að þau fengju lán í
gegnum bankakerfið í innbyrðis
samkeppni, þar sem bakhjarl
útlánanna væri frjáls sparifjár-
m.vndun.
í þessu sambandi er rétt að
benda á, að dr. Magni virðist telja
að skattareglur hafi einungis áhrif
á eftirspurn eftir peningum en
ekki á framboð (sparifjármynd-
un). Með því að halda því fram að
sparifjármyndun sé óháð ávöxtun
(vöxtum eftir skatt) er í reynd
verið að segja, að skattmeðferð
vaxta af sparifé skipti ekki máli.
En hver trúir því að skattfrelsi
sparifjár hafi ekki forðað banka-
kerfinu frá enn frekara hruni?
Reyndar er afar hæpið að draga
þá ályktun að vextir hafi ekkert að
segja af því, að vaxtahækkanir
hafi ekki aukið sparifjármyndun á
undanförnum árum. Verðbólgan
hefur verið meiri en áður og
vaxtahækkanir hafa því ekki
megnað að jafna bilið milli
verðbólgu og vaxta.
Sparifé hefur því rýrnað. Þess
vegna má allt eins draga þá
ályktun að vaxtahækkunin hefði
þurft að vera enn þá meiri til þess
aö hafa veruleg áhrif á sparifjár-
myndun.
Eftirspurn eítir
fjármagni og
ráðstöfun fjár
Ekki er um það deilt að eftir-
spurn eftir peningum fari eftir því
verði sem greiða þarf fyrir afnot
þeirra miðað við afrakstur af
þeirri starfsemi sem þeim er varið
til, hvort heldur það er til
fjárfestingar í mannvirkjum,
vélum, tækjum, birgðum eða
rekstri. Hins vegar fer það eftir
efnahagsástandi hverjar vonir eru
um afrakstur. Því lægri sem
útlánsvextir eru, að öðru jöfnu,
þeim mun fleiri fjárfestingar eru
hagkvæmar. Því lægri sem vextir
eru af afurðalánum, þeim mun
heldur taka fyrirtækin út allt sem
þau geta fengið, jafnvel þótt þau
þurfi ekki nauðsynlega á þeim að
halda þá stundina.
Þeirri staðreynd verður ekki
haggað, að almennir innlánsvextir
og útlánsvextir hafa verið svo
lágir miðað við verðbólgu og
væntanlegan hagnað af því að taka
lán, að eftirspurnin eftir pening-
um hefur verið miklu meiri en
framboðið. Hvorki stónfelldar
erlendar lántökur né vaxtahækkun
eða ígildi hennar í mynd verð-
tryggingar eða gengistryggingar
hafa megnað að seðja eftirspurn-
ina. Alllengi eftir seinni heims-
styrjöldina trúðu menn því víðast
hvar að unnt væri að halda
verðbólgunni niðri með lágum
vöxtum. Hjá sumum var þetta
trúaratriði. En reynslan hefur
sýnt fram á það, sem ekki ætti að
koma á óvart, að þetta gildir
aðeins til skamms tíma. Hvort til
lengri tíma veldur ódýrt fjármagn
þenslu og verðbólgu, sérstaklega ef
reynt er að framfylgja lágvaxta-
stefnunni með aukningu peninga-
magns.
Þótt alls ekki sé hægt að fallast
á að lágir vextir dragi úr
verðbólgu, þegar til lengdar lætur,
er unnt að mismuna lántakendum
á ýmsan hátt, t.d. eftir áhættu-
flokkum lána, tímalengd o.fl., eins
og dr. Magni bendir á, og mætti
áreiðanlega beita þeirri tilhögun í
rikara mæli hérlendis hvað varðar
áhættuþóknun. Mismunun í vaxta-
kjörum er reyndar tíðkuð hér í
stórum stíl varðandi afurðalán
samanborið við venjuleg rekstrar-
lán og fjárfestingarlán. (Hér
sáttmáli
Dr. Jón Gíslason:
Því, sem hér fer á eftir, er ekki
beint gegn einstökum mönnum.
Tilgangurinn með þessum fáu
orðum er aðeins sá að gagnrýna
einn þátt í fræðslukerfi voru.
Þegar K.B. Andersen, utanríkis-
ráðherra Dana, var í opinberri
heimsókn hér um daginn, kom
hann færandi hendi. Lýsti hann
yfir því, að Danir mundu leggja af
mörkum ríflegan styrk til dönsku-
kennslu á íslandi. Á þeim sextíu
árum, sem liðin eru, síðan Islend-
ingum tókst með naumindum að
ýta Dönum út forstofumegin, hafa
þeir smám saman verið að upp-
götva, hvílíkan öndvegissess
danska skipar í málanámi á
Islandi, og koma nú inn bakdyra-
megin, brosmildir og ísmeygilegir,
með tungu sína og bókmenntir.
Það skal tekið skýrt fram, að K.B.
Andersen, núverandi utanríkisráð-
herra Dana, á annað og betra
skilið af Islendingum en ónot,
jafngóðan orðstír og hann gat sér
við lausn handritamálsins. En hér
er um menningarpólitík að ræða,
•ekki menn.
Staða danskrar tungu í fræðslu-
kerfi Islendinga minnir satt að
segja óþægilega á stöðu heimsmál-
anna, ensku og frönsku, í hinum
fornu nýlendum Englendinga og
Frakka í Afríku. Sá er þó munur-
inn, að þar er um illa nauðsyn að
ræða, en oss, Islendinga, rekur ei
nauður til að halda dauðahaldi í
tungu þeirrar þjóðar, er vér lutum
fyrr sem nýlenda. Lengi mun ég
minnast þess vonleysis, já, ör-
væntingar, sem fólst í svari ungs
blökkumanns frá Afríku, er ég
innti hann eftir því, hvert væri
móðurmál hans: „Ég á ekkert
móðurmál,“svaraði hann, „aðeins
frumstæða mállýzku. Ef við ætlum
að tileinka okkur menningu og
vísindi Vesturlanda, verðum við að
læra til hlítar að beita tungu
þeirra þjóða sem fyrrum undirok-
uðu okkur".
Erum vér, Islendingar, I þessu
efni undir sömu sök seldir og
Afríkuþjóðir? Fáir hygg ég, að
svara mundu þeirri spurningu
játandi. Svo er forsjóninni fyrir að
þakka, að oss hafa í skaut fallið
tvö þeirra hnossa, sem einna
eftirsóknarverðust eru hverri þjóð:
merkileg og háþróuð tunga og
landamæri, sem eru óvefengjan-
leg.
Hvers vegna er eiginlega verið
að kenna hverju barni á grunn-
skólastigi og hverjum unglingi á
framhaldsskólastigi dönsku? Þeir,
sem stefnunni ráða í fræðslumál-
um hérlendis, svara þeirri spurn-
ingu þannig, að með því verði
sambandið við bræðraþjóðir vorar
á Norðurlöndum bezt tryggt. — En
mér, og sjálfsagt mörgum öðrum,
er spurn: Er árangur af dönsku-
kennslu slíkur, að hann réttlæti að
nota í þessu skyni þá miklu
fjármuni, tíma og fyrirhöfn, sem
raun ber vitni? Og í öðru lagi: Er
eðlilegt og sjálfsagt að láta dönsku
vera skyldugrein í íslenzkum
skólum?
Ef leitað er svars við fyrri
spurningunni, kemur manni
ósjálfrátt í hug sú reynsla ærið
margra íslendinga, sem til Dan-
merkur fara, að þeir tryggja sér
betri þjónustu og er meiri sómi
sýndur þar í landi, ef þeir mæla á
enska eða þýzka tungu heldur en
þegar þeir eru af veikum mætti að
reyna að koma fyrir sig orði á
dönsku. Þegar það er orðið lýðum
ljóst af þessum óburðugu tilraun-
um, að þeir eru íslendingar, fá þeir
lélegri þjónustu en ella, það er
jafnvel gert gys að þeim, énda eru
íslendingar frá fornu fari ekki í
miklu áliti meðal almennings í
Danmörku. Margt ungt fólk héðan
hefur fengið að þreifa á því. Ef það
hringir t.a.m. í eftirsótta skemmti-
staði og mælir á danska tungu,
eftir því sem geta leyfir, fær það
nærri með fullri vissu afsvar. Ef
einhver í hópnum hringir hins
vegar í sama skemmtistað jafn-
harðan og mælir á enska tungu, ég
tala nú ekki um, ef framburður er
að bandarískum hætti, er allt til
reiðu.
Á sameiginlegum ráðstefnum,
sem þjóðir Norðurlanda efna til,
verður niðurstaðan venjulega sú,
að það eru fulltrúar konungsríkj-
anna þriggja, Danmerkur, Noregs
og Svíþjóðar, sem orðið hafa, en
lýðveldin tvö Finnland og ísland,
eru allt of oft þögulir áheyrendur.
Stafar þetta auðvitað af því, að
Finnar og íslendingar finna van-
mátt sinn til að gera skilmerkilega
grein fyrir skoðunum sínum á
dönsku, norsku eða sænsku.
Á þessu vandamáli er til einföld
lausn og hún er að nota enska
, tungu eins og gert er á flestum
alþjóðlegum ráðstefnum. Þannig
stæðu allir þátttakendur nokkurn
veginn jafnt að vígi: Þeir yrðu allir
að mæla á erlenda tungu, en ekki
aðeins sumir, eins og nú er á
norrænum ráðstefnum.
Þá er að athuga síðari spurning-
una, þ.e.a.s. hvort dönsk tunga og
danskar bókmenntir séu í sjálfu
sér svo mikilvægar, að réttlætan-
legt sé að halda uppi jafnmikilli
dönskukennslu hérlendis og nú er
skylt að gera. Þegar svars er leitað
við þeirri spurningu, verður að
hafa í huga, að Danir eru smáþjóð,
þó að hún sé gagnmerk fyrir
margra hluta sakir. Hins vegar er
það óyggjandi staðreynd, að hug-
myndir þær, sem straumhvörfum
hafa valdið og valda á öllum
sviðum, hafa nær ávallt komið
fram með fjölmennustu menning-
arþjóðum austan hafs og vestan.
Það er því rökrétt ályktun, að þótt
ekki væri öðru til að dreifa, beri
fyrst og fremst að leggja rækt við
þær tungur, þ.e. ensku, þýzku og
síðast, en ekki sízt, frönsku. Þessi
þrjú tungumál ættu því öll að vera
skyldugreinar í íslenzkum skólum.
Auðvitað liggur í augum uppi, að
það er skynsamlegra og vænlegra
til árangurs að leita sjálfrar
uppsprettunnar en sætta sig við
lækjarsytrur, oft og einatt grugg-
ugar.
En það er engu líkara en að
sumir íslendingar þrái þá tíð, er
danska var eini gluggi íslendinga,
sem þeir áttu kost á að gægjast út
um til að fá hugmynd um stærri
heim en þeir lifðu og hrærðust í á
Fróni. Þetta viðhorf minnir á það,
sem Frakkar hafa nefnt „heimþrá
í svaðið", (la nostalgie de la boue).
Eiga þeir þá við fólk eða þjóðir,
sem hafizt hafa frá frumstæðum
lifnaðarháttum á æðra menning-
arstig. En með því að öll menning
er í rauninni uppreisn gegn
náttúrunni, kostar hún bæði bar-
áttu og þolgæði. Verður þetta álag
ýmsum, bæði þjóðum og einstakl-
ingum, um megn. Fara menn þá að
horfa með söknuði um öxl til hinna
frumstæðu og fábrotnu lifnaðar-
hátta fyrri tíma. Vér íslendingar
könnumst líka við þetta fyrirbæri,
t.a.m. þegar menn sjá í rómantísk-
um hillingum baðstofulíf fyrri
daga, þegar hver maður sat á sínu
rúmi á kvöldvökunni með ein-
framhald á bls. 30