Morgunblaðið - 27.05.1978, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. MAÍ 1978
39
Verndun gamalla húsa
Höfði friðlýstur
VIÐ BORGARTÚN í Reykja-
vík stendur hið glæsilega hús
Höfði, sem borgarstjórn lét
gera upp um 1965 og tekur þar
á móti gestum sínum innlend-
um og erlendum. Við viðgerð-
ina voru litlar breytingar
gerðar á húsinu, en snyrtingu
komið fyrir í kjallara. Ber það
því jafnt að innan sem utan
þann höfðingsbrag, sem á því
var frá upphafi. Nú hefur
verið ákveðið að vernda þetta
hús fyrir framtíðina með
friðlýsingu.
Höfði hefur staðið langt
fyrir innan bæinn, þegar það
var byggt 1909. Rauðarárvíkin
skarst þá inn í landið m
þess og borgarinnar og fj
urnar ósnertar af uppfyllingu.
Það var Franska spítalafélag-
ið, sem keypti lóðina úr
Félagstúni. En samþykkt var
þegar byggingarleyfi var veitt,
að bærinn héldi spildu með-
fram sjónum, en kaupandi
hefði full rétt til afnota og
mætti setja þar bátabryggju.
Fulltrúi spítalafélagsins,
Brillouin konsúll, lét reisa
húsið, sem var innflutt frá
Noregi. Hann var kvæntur
norskri konu og má sjá áhrif
þessara fyrstu íbúa enn þann
dag í dag, því stofurnar minna
Ljós Pétur Árbæjarsafn
Höfði við Borgartún á sér langa og litríka sögu. En þetta glæsilega gamla hús er nú risnuhús
Reykjavíkurborgar.
á hinn franska uppruna hús-
bóndans með skjaldarmerki og
stöfunum RF (Republique
Francaise) yfir dyrum en
anddyri, sem nær upp í gegn-
um húsið, er í norskum stíl og
með ómáluðum bitum. Húsið
er timburhús með vatnsklæðn-
ingu og helluþaki, ein hæð og
ris með brotnu þaki og lokaðri
verönd.
Árið 1914 keypti Lands-
bankinn „Konsúlshúsið", en
tveimur árum síðar Einar
Benediktsson og nefndi hann
húsið Héðinshöfða eftir æsku-
heimili sínu norður í Þingeyj-
arsýslu. Matthías Einarsson
læknir eignaðist húsið 1924. Á
stríðsárunum komst það í
hendur breska ríkisins, en
1958 keypti Reykjavíkurborg
húsið. Hafði breski sendiherr-
ann haft þau rök fyrir máli
sínu, er hann sótti um það til
breska utanríkisráðuneytisins
að fá að selja húsið, að þar
væri svo mikill draugagangur.
Og var það leyft.
Nú hefur húsið það hlutverk
að vera hlýlegur móttökustað-
ur fyrir gesti, sem sækja
höfuðborgina heim.
Björn G. Ólafsson:
Smáríki og utanríkisstefna
I þessari grein eru birtar
skoðanir á því hvernig utanríkis-
stefna smáríkja ætti að vera í ljósi
sérstöðu þeirra. Síðan er hug-
mundin um stofnun smáríkjá-
ríkjasambands reifuð í örstuttu
máli.
Fámennustu ríki veraldar virð-
ast hafa sérstöðu í samfélagi
þjóðanna. Sérstaðan er efnahags-
leg, stjórnmálaleg og félagsleg.
Efnahagsleg sérstaða á einkum
rætur að rekja til lítils heima-
markaðar. Vegna þess takmarkast
verkaskipting og framleiðsla verð-
ur fábreytt (oft mestmegnis frum-
vinnsla). Inn- og útflutningur er
hátt hlutfall af þjóðarframleiðslu
smáríkja. Aðgangur að stærri
markaði gegnum utanríkisverslun
er því undirstaða efnahagslegra
framfara í smáríkjum, þótt ótrygg
viðskiptakjör vegna fábreyttrar
útflutningsfranrileiðslu, valdi
stundum erfiðleikum.!)
Stjórnmálaáhrif smáríkja tak-
markast verulega af efnahagsleg-
um og hernaðarlegum vanmætti.
Sjálfstæði smáríkja stendur oft
höllum fæti gagnvart menningar-
legum og efnahagslegum þrýstingi
stærri ríkja eða auðhringa. Á
ófriðartímum verða þau leik-
soppur stríðandi aðila.
Félagsleg sérstaða kemur meðal
annars frarn í persónulegri sam-
skiptum innan þjóðfélagsins, með
kostum sínum og göllum; mögu-
leikar hvers einstaklings til áhrifa
í þjóðlífi eru meiri en hjá fjöl-
mennari þjóðum. Þá getur verið
auðveldara að ná yfirsýn yfir
ýmiss félagsleg vandamál og þar
með leysa úr þeim. Sum þjónust;
og stjórnsýsla er borin af fáum
bökum og verður tiltölulega dýr
einkum ef fámenn þjóð byggir
stórt land.
Hér var getið um ýmsa sérstöðu
smáríkja sem hlýst af fámenni
þeirra. Samt sem áður er ekki
sjálfgefið hvernig skilgreina megi
smáríki nákvæmlega. Hér verður
ekki reynt að brjóta slíkt vanda-
mál til mergjar; heldur má draga
markalínu við kringum 3 milljónir
íbúa til hægðarauka. Um 50
sjálfstæðar þjóðir teljast smáríki
núna eftir þessa afmörkun (ótalin
eru þá dvergríki líkt og Andorra).21
Spurning okkar er hver ætti að
vera stefna smáríkja í utanríkis-
málum ef tekið er mið af sérstöðu
þeirra og ástandinu á jörðinni nú.
Þessu er reyndar fljótsvarað í
aðalatriðum. Friðarstefna er eina
skynsamlega utanríkisstefna smá-
ríkja. Friður er öllum þjóðum að
sjálfsögðu mikilvægur, en vegna
þess ástands sem ríkir nú er brýn
þörf á öflugu frumkvæði smáríkja
í friðarátt. Hverskonar hernaðar-
brölt og takmörkuð átök eru þeim
sérlega hættuleg vegna varnar-
leysis þeirra og mikilvægis utan-
landsviðskipta; en þau blómgast
ekki í andrúmslofti spennu og
tortryggni.
Ástand alþjóðamála einkennist
nú af gífurlegum lífskjaramun
milli þjóða og tliveru hernaðar-
kerfis sem stórveldin hafa byggt
upp að mestu, þótt flestar þjóðir,
ríkar sém fátækar, sói miklum
fjármunum í heri sina. Blikur eru
á lofti í alþjóðaviðskiptum meðal
annars vegna óstöðugs gjaldeyris-
kerfis og efnahagsvanda margra
landa. Afleiðingin er vaxandi
tortryggni gagnvart náunganum
og ríkisstjórnir geta freistast til
að „flytja út“ atvinnuleysi og
önnur hagræn vandamál. Þetta
gerist til dæmis með byggingu
tollmúra eða með ríkisstyrkjum til
útflutningsiðnaðar.
Sæmilegur friður hefur ríkt
sumsstaðar á jörðinni um nokkurt
skeið. Friðurinn er þó greinilega
ótryggur. Vígbúnaðarkapphlaupið
heldur áfram og fólkið í þriðja
heiminum svonefnda finnur æ
meir fyrir lífskjaramuninum milli
sín og þróaðra landa. Að vísu
standa yfir viðræður um afvopnun
og friðsamlega sambúð stórveld-
anna. Árangur af þeim, sérstak-
lega afvopnun, hefur orðið lítill og
er líklegur til að verða lítill meðan
Björn G. Ólafsson
viðræðurnarn fara fram innan
vítahrings hernaðarrökhyggj-
unnar. Þungamiðja vítahringsins
er hugmyndin um „öryggi ríkis-
ins“. Afskipti af innanlandsdeil-
um, hernám og tregða við fækkun
í herliði er réttlætt í mörgum
tilfellum með skírskotun til örygg-
is ríkisins frekar en til dæmis
hugmyndafræði um fyrirkomulag
þjóðfélagsmála.
Við þessar aðstæður standa
tvær leiðir til boða; annað hvort að
hafast ekkert að, sem í raun þýðir
að fljóta sofandi að feigðarósi, eða
menn ganga fram fyrir skjöldu og
axla þær byrðar sem afdráttar-
lausri friðarstefnu fylgja.
Smáríkjum jarðar er bæði nauð-
synlegt og eðlilegt að stíga þetta
skref sem fyrst. Sérstaða þeirra
auðveldar þessa ákvörðun á marg-
an hátt. Mörg þeirra hafa til
dæmis hvorki hergagnaiðnað né
umtalsverðan her og afvopnun
þeirra raskar ekki hernaðarjafn-
væginu milli stórvelda.
Nú gæti nokkur áhætta fylgt því
að skipta um stefnu. Til dæmis er
vafasamt að gana úr varnarbanda-
lagi ef sterkar líkur eru á að erlent
ríki hernemi landið þegar á eftir.
Þessa áhættu má þó meta í
mörgum tilvikum. Benda má á, að
flest ríki veigra sér við árás eða
ágangi á önnur ríki ef stríðandi
fylkingar finnast ekki innanlands.
Forsenda fyrir að ríki haldi
sjálfstæði sínu við núverandi
aðstæður er nefnilega sú að
ástandið innanlands sé viðunandi.
Þetta sést til dæmis á því að
jafnvel þótt stórveldi hafi her-
stöðvar í einhverju landi er það
lítil trygging fyrir því að hópar,
andstæðir hagsmunum þess stór-
veldis, taki ekki völdin eftir
innanlandsátök eða borgara-
styrjöld (Kúba, Vietnam).
Nú má spyrja hvernig smáríki
geta tryggt árangur af sjálfstæðri
utanríkisstefnu á alþjóðavett-
vangi. Sameinuðu þjóðirnar virð-
ast kjörinn vettvangur við fyrstu
sýn. En þar sem Sameinuðu
þjóðirnar eru samtök nær allra
ríkja hljóta þær að endurspegla
valdahlutföllin í heiminum að
miklu leyti. Auk þess að hafa
ýmsar stofnanir sameinuðu þjóð-
anna sem gátu orðið bakhjarl
smáríkja svo sem Alþjóðadóm-
stóllinn í Haag ekki haft það
brautargengi sem vonast var eftir.
Stofnun Smáríkjasambands er
vænleg leið fyrir smáríki að fara
til þess að tryggja framgang
friðarstefnu og annarra hags-
munamála sinna. Innan slikra
samtaka gætu smáríki unnið að
lausn efnahagslegra og stjórn-
málalegra vandamála sem leiða af
sérstöðu þeirra. Samstarfið og
umræður færu fram á meiri
jafnréttisgrundvelli en ríkin eiga
kost á núna. Komi ríkin fram sem
heild vaxa áhrif þeirra á alþjóða-
vettvangi. Meginstefna sambands-
ins yrði að sjálfsögðu friðarstefna.
Hún fælist meðal annars í for-
dæmingu á allri hermennsku og
vígbúnaði auk friðlýsingar á loft-
og landhelgi-þeirra fyrir vígvélum
annarra ríkja. Önnur mál sem
sambandið léti til sín taka eru
alþjóðleg gengis- og gjaldeyrismál,
tollamál starfsemi auðhringa og
samningsgerð við þá. Loks gætu
smáríki miðlað hvert öðru af
reynslu sinni við lausn félagslegra
og stjórnarfarslegra vandamála.
Hugmyndin um stofnun smá-
ríkjasambands er ekki gallalaus. í
fyrsta lagi geta einhverjir verið
andvígir friðarstefnunni sem lá til
grundvallar. Um rök þeirra hirð-
um við ekki nú, framgangur
málsins getur hins vegar tafist
vegna ómálefnalegrar andstöðu
gegn friðarstefnu sem byggðist á
hagsmunum tengdum herliði. í
öðru lagi hafa ýmsir hagfræðingar
sagt31 að dregið getu úr hagvexti
vanþróaðra landa og landsvæða ef
frjáls viðskipti hefjast við þróaðri
ríki. Ástæðan er áhrif vaxandi
afraksturs og stærðarhagkvæmni í
hagþróun. Hér skal bent á að mörg
smáríki eru eyjar eða eyjaklasar
og heimamarkaður nýtur oft
fjarlægðarverndunar (meðal ann-
ars vegna mikils flutningskostnað-
ar). Þá er víst að stærðarhag-
kvæmni finnst ekki í öllum fram-
leiðslugreinum. Tækniframfarir
nútímans hafa leitt fram á sjónar-
sviðið fjölbreytta framleiðslu-
möguleika sem standa smáríkjum
opnir. Nýting þeirra virðist byggja
meira á fjölbreyttri menntun
heldur en vélrænum hagræðingar-
reglum. Loks geta sum smáríki
'byggt utanríkisviðskipti sín á
náttúruauðlindum sem veita nær
algera yfirburði (absolute
advamaKei41 hvað framleiðslukostnað
varðar t.d. fiskveiðar íslendinga.
I þriðja lagi eru smáríki sundur-
leit á margan hátt. Þau hafa
mismunandi menningu, stjórn-
kerfi, landshætti og lífskjör.
Nægileg samstaða gæti verið langt
framundan og stofnun smáríkja-
sambands óraunhæf. I þessu efni
getur reynslan ein skorið úr um.
Forsendur fyrir stofnun smáríkja-
sambands liggja fyrir. Hefjist
viðræður smáríkja og aukið sam-
starf kemur í ljós hvort þessar
forsendur eru nægur grundvöllur
til áframhaldandi samvinnu.
Langflest smáríki éru fátæk
þróunarlönd. I starfi smáríkja-
sambands hvíldi því sérstök
ábyrgð á herðum velstæðra smá-
ríkja eins og Islands.
Til þess að Islendingar geti
axlað þessa ábyrgð verða þeir að
leysa betur eigin þjóðfélagsvanda-
mál. Þau virðast einkum stafa af
því að auði samfélagsins hefur
ekki verið varið til aukinnar
félagslegrar samhjálpar. Til dæm-
is sitjum við aftarlega á merinni
varðandi réttindi ýmissa hópa
íslenska samfélagsins og varðandi
aðstoð við þróunarlöndin.
Vakni menn nú til umhugsunar
er ekki of seint að styrkja íslenskt
þjóðfélag og leggja jafnframt
grunn að þróttmikilli utanríkis-
stefnu.
í maí 1978.
Björn G. Ólafsson.
11 Frekari umrædu um efnahagslega sérstööu
smáríkja má sjá til dæmi i bókinni: Economics
conscqucncos of thc sizc of nations.
Ritstjóri E.A.G. Robinson, útjráfuár 1960.
2) í áöur ncfndri liók (2. kafli) telur S. Kutznets
hæfilejft að kalla ríki med 10 milljónir íbúa eða
fa»rri smáríki. Siöan þaö var ritaö hefur
sjálfstæöum ríkjum fjolnað mjög einkum hinum
fámcnnari. Ef við miöuðum viö |>ennan fjölda nú
yrðu til dæmis fullyrðinnar um efnaha^slc^an ojí
hcrnaðarlcjian vanmátt vafasamar samanbcr
Svíþjóö o^ ísracl.
3) Sjá til dæmis : N.Kaidor; Thc casc for
rcKÍonal policics í:Thc Scottish Journal of
Political Economv November 1970 og Gunnar
Mýrdal, Economic Thcory and l'ndcrdcvclopcd
RcKÍons 1957.
4) Talið er nój; að hlutfallsleiíir yfirburðir
(comparative advantanc) í framleiðslukostnaði
séu fyrir hcndi til að ^a^nkvæmur ávinninuur
verði af milliríkjaverslun.