Morgunblaðið - 06.08.1978, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. ÁGÚST 1978
Jón Þ. Árnason
Lífríki og lífshættir XX
„Viö lifum öll undir því þrúgandi faryi, að
einhver tortímingarafl séu aö verki, er kunni
aö valda þvílíkum spjöllum d umhverfi okkar,
aö manneskjan muni líöa undir lok sem úrelt
lífverutegund eins og risaspendýrin á sínum
tíma. “
— David Price.
Upphaf og endalok
Við ívitnuð ummæli, sem dr.,
David Price lét hafa eftir sér
árið 1959, en þá var hann einn af
æðstu yfirmönnum heilbrigðis-
málaráðuneytis Bandaríkjanna,
bætti hann þessum eftirtektar-
verðu orðum:
„Það uggvænlegasta við þessar
hugrenningar er einkum fólgið
í því, að örlög okkar gætu hafa
verið ráðin þegar löngu áður
en afleiðingar meginorsakanna
kæmu í ljós.“
Sú staðreynd, að allt eigi sér
sinn stað og sinn tíma, upphaf
og endi, og að ekkert geti gerzt
orsakarlaust, hefir um langan
aldur verið á meðal þekktustu
náttúrulögmála. Margir víð-
frægir vísindamenn halda því
fram, að jafnvel bæði rúm og
tími, þ.e. alheimur, lúti lögmáli
upphafs og'endaloka, þó að öll
mörk séu ákaflega umdeild. T.d.
hafa sumir nefnt allt að
40.000.000.000 ár til slokknunar
sólar okkar, en aðrir telja
10.000.000.000 ár öllu sennilegri.
Það er vitanlega hvorki á færi
ígripagreinaskrifara né leik-
manna yfirleitt að mynda sér
neitt í líkingu við sjálfstæðar
skoðanir í þessum efnum. Við
vitum bara það eitt með vissu,
að okkar persónulega heimsendi
ber að á sama andartaki og
dauðinn hrifsar okkur í fang
sér. Með þessu er ekki sagt, að
einskisvert sé að leitast við að
gera sér grein fyrir aðstöðu og
afstöðu manns og heims í
tímanum. Síður en svo, og það
þótt ekki væri af öðru en því, að
tíminú er reyndur, ásamt hugs-
un og náttúru, einn af uppruna-
legu framleiðsluþáttunum
þremur, enda þótt framleiddu
framleiðsluþættirnir tveir, fjár-
magn og vinna, séu oftast ofar á
dagskrá og fyrirferðameiri, þeg-
ar efnahagsleg vandamál eru til
úrlausnar, ósjaldan aðalatriði.
Reynzt hefir tiltölulega auð-
velt að rekja jarð- og mann-
kynssöguna í milljörðum, millj-
ónum, þúsundum og hundruðum
ára. Með þeim hætti hefir
tímaramminn hins vegar þótt
helzt til þokukenndur og óstöð-
ugur, ekki sízt vegna þess, að
tímaskyn manna er mjög mis-
munandi og flestum auk þess
ótamt að hugsa skýrt í háum
tölum. Til þess að gera sem
skilmerkilegasta grein fyrir,
hversu örskömm nútíðin er í
samanburði við fortíðina, hefir
þvi stundum verið brugðið á
það ráð að þjappa heimssögunni
saman í eitt almanaksár, sem
telst eins og kunnugt er vera 365
sólarhringar eða 8.760 klukku-
stundir eða 525.600 mínútur eða
31.536.000 sekúndur. Þannig
verður heimsmynd tímans að
öllu leyti minnisstæðari og
gleggri.
Af nokkrum dæmum, sem ég
hefi rekizt á af þessu tagi, hefir
mér fundizt tvö skara fram úr í
skipulegri framsetningu og
sannfærandi túlkun. Hér á ég
við heimsár þýzka stjörnufræð-
ingsins dr. Erns Basler.
Heimsár Siedentopfs
Siedentopf telur um
5.000.000.000 ár frá sköpun
jarðar, og munu allflestir
stjarneðlisfræðingar, er gerzt
mega vita, álíta þá aldurs-
ákvörðun nærri sanni. Mælt á
þann mælikvarða lætur Sieden-
topf heimsár sitt líða þannig:
Janúari Feiknmikill gasefna-
hnöttur splundrast í allar áttir
og dreifist í milljörðum geim-
eyja um alheimstómið, ein
þ.á.m. verður Vetrarbrautin,
heimkynni sólar okkar.
Febrúari Reikistjörnurnar
verða til, ein þeirra verður
hnötturinn okkar, Jörðin.
Apríli Vatn greinist frá föstu
landi, heimshöfin verða til.
Sumari Líf rís upp af efninu
einhvern tíma um sumarið.
Nóvemberi Gróður festir ræt-
ur á meginlöndunum, lifandi
verur stíga upp úr djúpunum.
Desemberi Síðustu viku í
jólaföstu ráða frumferfætlur
ríkjum á jörðinni.
Jóli Frumferfætlur deyja út.
Gamlaárskvöld um kl. 23,00i
Pekingmaðurinn birtist.
Gamlaárskvöld um kl. 23,50i
Neandertalmaðurinn kynnir sig.
Gamlaárskvöld um k).
23,59,30i Það, sem við venjulega
og dálítið hreykin, köllum
mannkynssögu, hefst — og
gerist á síðustu 30 sekúndum
ársins —
— og ætti ekki að saka að
bæta því við til fróðleiks, að á
60. sekúndu heimsárs Sieden-
topfs, síðustu sekúndu ársins,
þrefaldaðist mannfjöldinn á
jörðinni.
Heimsár Siedentopfs telst þar
með runnið í aldanna skaut,
núlíðandi andartak er gengið í
garð, og ef við hugsum aðeins 10
sekúndur fram á næsta heimsár
á sama tímamælikvarða og
hann notaði og reiknum með
óbreyttum hundraðstölum
fólksfjölgunar á jörðinni þessar
10 sekúndur, sem væru 1.560 ár
samkvæmt tíðkanlegum tíma-
talsreglum, myndi samanlögð
líkamsþyngd jarðarbúa vega
álíka og jörðin sjálf! Og jörðin
sjálf er talin vega
5.960.000.000.000.000.000.000 t -
fimm þúsund níu hundruð og
sextíu trilljónir tonna.
Heimsár Baslers
Síðara dæmið, sem hér verður
tekið til nánari glöggvunar á
órabilinu á milli nútíðar og
fortíðar, nær að vísu ekki
nándar nærri jafnlangt aftur í
tímann og heimsár Siedentopfs,
en er sízt ómerkara fyrir því.
Dr. Basler rekur síðastliðin
170.000.000 ár jarð- og mann-
kynssögunnar á svipaðan hátt
og Siedentopf, en hjá honum
verða öll tímabil eðlilega
skemmri á almanaksmæli-
kvarða mæld. Þannig verður
almanaksmánuðurinn 14.700.000
ár í heimsári dr. Baslers,
sólarhringurinn um 466.000 ár,
klukkustundin rösk 19.400 ár,
mínútan um 323 ár og sekúndan
nálægt 5 árum og 4 mánuðum.
Hin 170.000.000 ára jarð- og
mannkynssaga dr. Baslers líður
því þannig samkvæmt heimsal-
manaki hans:
Janúari Þykkt jarðvegs- og
gróðurlag hefir þegar myndazt á
yfirborði meginlandanna; spen-
dýrin efja þróunarferil sinn.
Marzi Fyrstu fuglategundirn-
ar taka að svífa um loftin.
Maíi Nýjar lauftrjáategundir,
s.s. fíkju- og aspartré, skjóta
rótum og bera ávexti.
Júlíi Risaskriðdýrin ná full-
um þroska (liðin eru
85—100.000.000 jarðár).
Septemberi Risaspendýrin
deyja út.
Októberi Spendýr, hálfapar
og apar, þ.e. æðstu dýrategund-
ir, komast á legg.
Nóvember, í 2. vikui
Mannapar gera vart við sig
(fyrir um 25.000.000 jarðárum).
Desember 30i Forfeður okkar,
fyrstu manneskjurnar, birtast á
vettvangi lífsins, ganga upprétt-
ir og nota áhöld og verkfæri úr
steini.
Desember 31. um kl. 20.00i
Neandertalmaðurinn deyr út
(fyrir tæpum 80.000 jarðárum).
Gamlaárskvöld kl. 23.30i
Manneskjan tekur að rækta
jörðina, taka sér fasta bólfestu
og þar með að hafa áhrif á
umhverfi sitt; viðleitni hennar
til þess að gera sér náttúruríkið
undirgefið er hafin (fyrir um
10.000 jarðárum).
Gamlaárskvöld kl. 23.40i
Hjólið, ein elzta og merkasta
uppfinning mannkynsins, afl-
vaki tækniframfara, kemur til
sögu (fyrir u.þ.b. 6.500 jarðár-
um).
Gamlaárskvöld kl. 23,59,23i
Upphaf iðnbyltingar.
Gamlaárskvöld kl.
23,59,40 — 45i Bílar og flugvélar
hefja sigurför sína um láð og
loft.
— og á síðustu 15 sekúndum
heimsárs dr. Baslers eru háðar
tvær heimsstyrjaldir, tugir
milliríkjastríða, hundruð bylt-
inga og borgarastyrjalda, kjarn-
orkan er leyst úr læðingi og
krefst fyrstu 2—300.000 fórnar-
lamba sinna; trúin á almætti
vísinda og tækni sigrar veru-
leikaskyn mannsandans, gengur
af guðstrú nær dauða en lífi,
ofurselur einstaklinginn náð
framfærsluríkisins, og draum-
urinn um stigmagnað, sífellt
fyrirhafnarminna bruðllífi á
grundvelli ævarandi hagvaxtar
opnar allar gáttir hnignunar,
glötunar og dauða. Vinstriand-
inn hefir heltekið sálir mann-
anna.
„K jarabætur” út yfir
gröf og dauða
Og á næstu 4 sekúndum
samkvæmt tímatalsmælikvarða
dr. Baslers, eða á næstu 20
árum röskum að venjulegu
tímatali, mun framleiðsla
neyzlu- og notavarnings í
heiminum tvöfaldast að óbreytt-
um forsendum og fyrirætlunum
— og þykir hvergi nærri nóg.
M.a. af þeim sökum vofir yfir, ef
brennsla núþekktra birgða í
iðrum jarðar af fljótandi og
loftkenndum aflgjöfum heldur
áfram af sama ákafa og undan-
farin hagvaxtarár, að forði
þeirra verði gjörsamlega þrot-
inn eftir 30 Baslersekúndur eða
rúmlega 150 ár. Með öðrum
orðum: á minna en 1/1.000.000
þess tíma, sem náttúruríkið
þurfti til þess að skapa þessar
orkulindir af óendanlegri þolin-
mæði og dæmalausri nákvæmni,
mun mannkynið hafa brælt upp
og sóað þeim til fulls, ef
áætlanir „kjarabóta“-fólks og
fyrirgreiðslumanna standast
svo sem að er keppt.
Enn má taka til dæmis um
þann ógnarhraða, er heims-
byggðin stefnir á beinustu leið
niður til vinstri, að jarðarbúar
þurftu 600.000 ár til að fjölga
sér yfir 4.000.000.000-markið —
það gerðist í fyrra —, en þurfa
nú ekki nema 30 ár til þess að
tvöfaldast að tölu, komast yfir
8.000.000.000-markið, ef forsjón-
in tekur ekki í taumana með
einum eða öðrum hætti.
Að því er áreiðanlegustu
mannfjöldaspár, sem nú liggja
fyrir, benda eindregið til, mun
móðir jörð hafa 7.000.000.000
líkami á framfæri sínu árið
2000, g 20.000.000.000 árið 2100,
allt mergð, sem gerir háværar
kröfur til þess að hún fæði sig,
hýsi og klæði, sjái sér fyrir
vinnu og störfum, menntun og
heilsugæzlu.
Þegar og ef þar að kemur má
búast við að afar skammt yrði í
að allur jarðolíu-, jarðgas- og
kolaforði gengi til þurrðar, svo
fremi að ný og risavaxin forða-
búr, sem enginn hefir grun um
nú að einhvers staðar kunni að
leynast, yrðu ekki uppgötvuð.
Vatnsafl til orkuframleiðslu er
takmarkað, sums staðar, t.d. í
Sviss, þegar fullvirkjað. Úran,
sem er undirstaða kjarnorku-
framleiðslu og mun að líkindum
verða sífellt þýðingarmeiri afl-
gjafi í framtíðinni, eða a.m.k.
næstu áratugi, er ekki heldur
fyrir hendi í ótakmörkuðum
mæli, auk þess sem vinnsla þess
og nýting hefir í för með sér
ófyrirsjáanlega örðugleika og
umhverfisógnir.
Líka er vert að hafa í huga, að
landrými mun ekki aukast,
heldur þvert á móti; vatnsmagn
jarðar mun ekki aukast, og að
vísu ekki minnka heldur, en það
mun hins vegar spillast til
muna; andrúmsloftið mun ekki
heldur fara vaxandi eða breyt-
ast til batnaðar. Fullvíst má
þess vegna ætla, að ef mannkyn-
ið næði einhvern tíma
20.000.000.000-markinu eða færi
jafnvel yfir það, að þá myndi
hinn nálega 40.000 rúmkm
Veröld á vinstribraut
Tvö heimsár og 10 sekúndum betur
Stigmagnad bruðl af takmörkuðum f orða
2.700.000.000 tonn á ári
Á meðan sovétmenni þjálfa
hjarðir steppunnar undir blóð-
verkin ...
... taka Vesturlandamenn sér
grafir sínar með tönnunum.