Morgunblaðið - 10.01.1980, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. JANÚAR 1980
15
land“. Jón Sigurðsson, foringinn
mikli í sjálfstæðisbaráttunni,
hafði bæði lesið rit frjálshyggju-
hagfræðingsins J.B. Say (sem boð-
aði fyrstur kenningu Adams
Smiths á meginlandi Norðurálfu)
og frjálshyggjuheimspekingsins
Johns Stuarts Mills. Björn Krist-
jánsson, alþingismaður Ihalds-
flokksins og Sjálfstæðisflokksins,
gaf 1923 út ritið Um þjóðskipulag
og sótti í því rök fyrir atvinnu-
frelsi í kenningu Adams Smiths
(en þetta fróðlega rit Björns
nefnir höfundur hvergi). Jón Þor-
láksson varð fyrir miklum áhrif-
um af sænska hagfræðingnum
Gustav Cassel, sem var að sjálf-
sögðu lærisveinn Adams Smiths
eins og aðrir hagfræðingar og
jafnóþreytandi talsmaður at-
vinnufrelsis í Svíþjóð á fyrstu
áratugum aldarinnar og Ólafur
Björnsson prófessor hefur verið á
íslandi síðustu áratugi.
Magnús Guðmundsson var full-
trúi hins frjálslyndari helmings
bændastéttarinnar. en hinn
stjórnlyndari helmingur hennar
gekk í Framsóknarflokkinn, þeg-
ar til flokkaskiptingar kom að
fenginni heimastjórn (Agnar Kl.
Jónsson. bls. 166).
Hlutur Jóns
Þorlákssonar
Hvers vegna var Sjálfstæðis-
flokkurinn ekki stofnaður fyrr en
1929, en Framsóknarflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn báðir 1916? Rit-
gerðarhöfundur telur þrjár ástæð-
ur til þess. í fyrsta lagi hafi menn
með borgaralegar skoðanir greint
á í sjálfstæðismálinu, menn úr
Sjálfstæðisflokknum „þversum"
og síðar Frjálslyndaflokknum ver-
ið þjóðernissinnaðri en menn úr
Heimastjórnarflokknum, Sjálf-
stæðisflokknum, langsum" og
síðar íhaldsflokknum. I öðru lagi
hafi sumir verið málsvarar strjál-
býlis, landbúnaðar og samvinnu-
verzlunar, aðrir þéttbýlis, sjávar-
útvegs og einkaverzlunar. I þriðja
lagi hafi lengi lifað í gömlum
glæðum sjálfstæðisbaráttunnar,
þótt nauðsynin hafi að lokum
rekið fyrrverandi mótherja í einn
flokk. Enginn vafi er á því, að
fámennið og nábýlið á Islandi
veldur því, að einstaklingarnir
skipta meiru máli en í öðrum
löndum. Og þær ástæður, sem
höfundur telur, eru líklega réttar
svo langt sem þær ná.
Af ritgerðinni má ráða það, sem
er rétt, að Jón Þorláksson, Jón
Magnússon, Magnús Guðmunds-
son, Jakob Möller og Sigurður
Eggerz hafa gegnt aðalhlutverk-
um í sameiningu manna með
borgaralegar skoðanir í einum
flokki. Höfundur segir: „Atburða-
rás undanfarinna ára hafði smátt
og smátt stækkað þann hóp for-
ystumanna, sem við breyttar að:
stæður taldi sig nú eiga samleið. í
forystusveit Sjálfstæðisflokksins
voru embættismenn sem um ára-
raðir höfðu verið í eldlínu sjálf-
stæðisstjórnmálanna, forystu-
menn kaupmanna sem settu verzl-
unarfrelsi á oddinn, talsmenn vax-
andi útgerðar sem lögðu megin-
þunga á eflingu hinnar nýju at-
vinnugreinar og einnig forsvars-
menn bænda og hagsmuna land-
búnaðarins."
Morgunblaðið var það blað, sem
einkum hvatti til sameiningarinn-
ar, en Jón Þorláksson hafði mestu
áhrifin á það. Ég held, að hlutur
Jóns Þorlákssonar að núverandi
flokkaskiptingu Islendinga hafi
mjög verið vanmetinn og Jónasar
Jónssonar frá Hriflu ofmetinn.
Getur verið, að grein Sverris
Kristjánssonar um Jónas sjötugan
hafi ráðið einhverju um það, en
íslenzkir sagnfræðingar hafa
stundum tekið ritsnilld fram yfir
rökfærslur. Allar heimildir sýna
það, að Jón Þorláksson stefndi
lengi markviss að sameiningu
allra manna með borgaralegar
skoðanir í einum fjöldaflokki gegn
sósíalistum, þótt sumir flokks-
bræður hans stefndu að fámenn-
ari flokkum, svo sem Magnús
Guðmundsson líklega að bænda-
flokki. Skilningur Jóns Þor-
láksssonar var skarpari og dýpri
en flestra samtíðarmanna hans,
og hann skaraði fram úr mönnum
eins og Jónasi, sem var alltaf
„seminaristi", þótt fljótgreindur
væri. Nægir mönnum að lesa
þingræður Jóns og ritgerðirnar
lhaldsstefnuna í Eimreiðinni
1926 og Milli fátæktar og bjarg-
álna, sem birt er í bókinn Sjálf-
stæðisstefnunni 1979. Fróðleg rit-
gerð um Jón eftir dr. Gunnar
Thoroddsen var birt í tímaritinu
Stefni 1979.
Gallar
ritgerðarinnar
Ritgerðin Uppruni Sjálfstæðis-
flokksins er alls ekki gallalaus,
þótt kostir hennar séu margir og
gallar fáir og smáir, þegar lagður
er á hana mælikvarði lokaritgerð-
ar í háskóla. Ég hef nefnt það, sem
ég sakna í ritgerðina. Einn galli
hennar er og sá, að frásögnin er of
bundin við blöð og tímarit sem
heimildir, þar sem öll sagan er
ekki sögð. Höfundurinn notar ekki
lifandi heimildir, og eru þó á lífi
margir menn, sem geta sagt frá
þessu máli. Hann notar ekki
heldur bækur um eða eftir gamla
Sjálfstæðismenn eða skjöl í
geymslu Sjálfstæðisflokksins og
Sjálfstæðismanna. Annar galli er
sá, að höfundur notar stundum
hugtök, sem eru ekki fræðileg
heldur hugmyndafræðileg. hann
segir: „Rætur Sjálfstæðisflokksins
er því að finna í báðum höfuð-
tímabilum íslenskrar nútímasögu,
tímbilum sjálfstæðisstjórnmála
og stéttastjórnmála." Höfundur-
inn tekur undir þá kenningu um
stjórnmálin, sem boðuð er af
miklu kappi í Félagsvísindadeild
Háskóla Islands, að stjórnmálin
séu stéttastjórnmál, að
stjórnmálabaráttan sé í eðli sínu
barátta stétta, sennilega þannig
að Alþýðuflokkurinn og Alþýðu-
bandalagið séu flokkar launþega,
Framsóknarflokkurinn flokkur
bænda og Sjálfstæðisflokkurinn
vinnuveitenda.
Þessi kenning hentar Alþýðu-
bandalaginu mjög vel, því það
reynir að fá sem flesta launþega
til þess að kjósa sig, en margir
kennarar Félagsvísindadeildar-
innar eru mjög virkir Alþýðu-
bandalagsmenn. Margar ástæður
eru þó til þess, að kenningin er
röng. í fyrsta lagi fylgja fleiri
launþegar Sjálfstæðisflokknum en
Alþýðubandalaginu. I öðru lagi er
stétt hugtak, sem fræðimenn nota
til þess að flokka menn eftir
aðstæðum þeirra og þetta flokk-
unarhugtak verður að nota var-
lega, enda eru aðstæður manna
síbreytilegar. Stétt er ekki til í
sama skilningi og einstaklingur er
til, hún hefur ekki eina vitund
hefur ekki eina skoðun, fylgir ekki
neinum flokki. í þriðja lagi má
leiða sterk rök að því, að stjórn-
málabarátta í iðnvæddu og sér-
hæfðu nútímaskipulagi sé barátta
tveggja hugmynda (en ekki
stétta) um það, hvernig skipulagið
eigi að vera, hverju eigi að stjórna
og hverju ekki, með öðrum orðum
að hún sé barátta frjálshyggju og
sósíalisma (eða samhyggju, eins
og nefna má sósíalisma á
íslenzku). Sú kenning fellur miklu
betur að veruleikanum en hin um
stjórnmálin sem stéttastjórnmál.
Það er ekki hlutverk Félagsvís-
indadeildar Háskóla íslands, sem
er kostuð af almannafé, að vera
guðfræðideild Alþýðubandalags-
ins.
Jósef Stalín, maðurinn, sem
með valdníðslu ríkti yfir Sov-
étríkjunum á fjórða áratug þess-
arar aldar og gerbreytti þeim á
sama tíma, átti sem kunnugt er
aldarafmæli 21. desember síð-
astliðinn.
Stalín bar meginábyrgð á því,
að eftir 1929 breyttist Rússland
úr vanþróuðu bændaþjóðfélagi í
iðnvætt risaveldi á einum ára-
tug. En samtímis þessari ger-
byltingu myrti hann milljónir
landa sinna.
Það eru einmitt þessar and-
stæður í stjórnarfari Stalíns,
sem valda því, að enn þann dag í
dag eru skoðanir í Rússlandi
mjög skiptar um ágæti hans.
Margir styðja fordæmingu
Krúséfs, eftirmanns Stalíns á
glæpum þeim, er framdir voru á
tímum fangabúðanna. A hinn
Einræðisherrann: menn vita
ekki ennþá gjörla hve margar
milljónir mannslífa hann hafði
á samvisku sinni.
eftir Brésnéf og var þegar 1939
orðinn vefiðnaðarmálaráðherra.
Nú á tímum hefðu þeir báðir
orðið að bíða minnst tíu ár eftir
slíkum frama. Vegna þeirra
kringumstæðna, sem sköpuðust
á Stalínstímanum voru þeir báð-
ir hækkaðir í tign að stríðinu
loknu og teknir í æðstaráðið, þá
á fimmtugsaldri.
Aðrir núverandi meðlimir
æðstaráðsins, svo sem þeir
Mikhail Suslov, Arvid Pelshe og
Andrei Gromyko komust með
sama hætti til æðri metorða í
svæðisstjórnum kommúnista-
flokksins eða innan skrifstofu-
bákns ráðuneytanna, aðeins
fjórum eða fimm árum eftir að
þeir luku prófi. Hreinsanirnar
gerðu þeim kleift að öðlast mun
skjótari frama en ungir stjórn-
Blóðugur ferill
Stalins er valdhöf ■
unum feimnismál
eftir TIMOTHY
DUNMORE
bóginn eru líka margir Rússar
úr öllum stéttum, sem skilyrðis-
laust viðurkenna hrifningu sína
á Stalín og stefnu hans.
Viðbrögð Brésnefs, eftirmanns
Krúséfs, og samstarfsmanna
hans í æðstaráðinu hafa verið
þau að breiða yfir alla almenna
umræðu um þátt Stalíns sjálfs í
þróun Sovétríkjanna. Af þessum
ástæðum var aldarafmælis Stal-
íns varla getið i hinum ríkis-
reknu fjölmiðlum í Sovétríkjun-
um.
Þá má líka nefna, að fyrir tíu
árum var níræðisafmælis ein-
valdsins aðeins minnst með
greinarstúf á annarri síðu í
Pravda og einungis ein máls-
grein af sautján fjallaði um þátt
Stalíns í hreinsunum fjórða ára-
tugsins. Þar var að vísu tæpt á
því, að hann hefði látið „við-
gangast alvarleg brot á anda
sósíalískra laga“ og „óréttmæta
kúgun á leiðtogum flokksins,
ráðstjórnarinnar og hersins", en
þessi ummæli verða þó varla
túlkuð á þann veg, að Stalín sé
talinn ábyrgur fyriri útrýmingu
a.m.k. þriggja milljóna manna.
Dæmisajía
Margtugginn rússneskur
brandari er á þessa leið: Am-
erískur ferðalangur kemur að
máli við nokkra Rússa á
vínstúku við Petrovkagötu í
Moskvu. Það fer vel á með þeim
og Rússarnir lofa að svara öllu,
sem hann vill vita um Sovétrík-
in. Þá spyr hann stundarhátt,
hvað viðmælendum hans finnist
um Stalín. Það skiptir engum
togum, að vínstúkan tæmist á
augabragði og Ameríkaninn
stendur einn eftir með drykk
sinn.
En þegar hann fer út á götuna,
kemur lágvaxinn gamall maður
til hans. „Hvað finnst þér um
Stalín?" spyr Bandaríkjamaður-
inn. „Uss, ekki hérna“ svarar
gamli maðurinn. „Gakktu upp
þessa götu og taktu sporvagn
númer 3 á fjórða horni héðan.
Farðu með honum aftur inn í
miðborgina að lestarstöðinni.
Taktu lestina að Varsjárstöð og
taktu síðan strætisvagn númer
537 til þorps, sem heitir Butova.
Gakktu 5 kílómetra suðvestur
frá þorpinu og þar mun ég hitta
þig á hveitiakrinum.“
Nokkrum klukkustundum síð-
ar nær Ameríkaninn, örþreytt-
ur, loks fundum Rússans á
hveitiakrinum. Sá gamli skimar
varfærnislega kringum sig og, er
hann sér engan í nánd, hvíslar
hann: „Það var þetta með Stalín,
Brésneí, Kosygin: klóruðu sig upp á tindinn yfir valköst hinna
sífelldu hreinsana
méF fellur vel við hann!“ Smá-
sögur á borð við þessa eru ávallt
prýðis mælikvarði á stjórnmála-
viðhorf í Sovétríkjunum.
Umræður meðal æðstu manna
í Sovétríkjunum á valdatímum
Krúséfs snerust ekki um efna-
hagsbyltingu Stalíns. Enda þótt
aðferðir hans á árunum 1928—
1934 væru hrottalegar, voru
Krúséf og félagar hans ekki í
minnsta vafa um, að þær hefðu
verið nauðsynlegar. Það, sem
Krúséf og aðrir fordæmdu 1956
og 1961 voru aðgerðir Stalíns
eftir 1934. Á næstu fjórum árum
voru milli þrjár og tuttugu
milljónir sovéskra þegna sendar
í opinn dauðann. (Ágiskanir um
fjölda þeirra eru mjög mismun-
andi). Hreinsanirnar snertu alla
á einhvern hátt.
Á árunum milli 1934 og 1939
hurfu 98 af 138 meðlimum mið-
stjórnar flokksins og þriðjungur
þriggja milljóna flokksmeðlima
varð fyrir barðinu á hreinsunum
leynilögreglu Stalíns.
Þeirra hagur
Ástæðan fyrir því, að núver-
andi leiðtogar Sovétríkjanna
leyfa ekki opinbera umræðu um
Stalín og stefnu hans er sú, að
það voru fyrst og fremst þeir
sjálfir, sem nutu góðs af hreins-
ununum. Það var á fjórða og
fimmta áratugnum, sem margir
núverandi meðlimir ríkisstjórn-
arinnar stigu hin fyrstu spor á
stjórnmálaferli sínum, í fótspor
þeirra, er hafði verið steypt í
hreinsununum.
Sem dæmi lauk Brésnéf há-
skólaprófi árið 1935, þá 29 ára að
aldri. Innan aðeins þriggja ára
var hann orðinn ritari flokks-
stjórnarinnar í Dnepro-
petrovsk-héraði í Úkraínu, og
þar með í raun einn þriggja eða
fjögurra valdamestu stjórn-
málamanna í einu aðal iðnað-
arhéraði Sovétríkjanna.
Kosygin lauk prófi einu ári á
málamenn geta gert sér vonir
um í dag.
Að sjálfsögðu þýðir þetta ekki,
að Brésnéf og samstarfsmenn
hans séu Stalínistar, né heldur
að þeim verði á nokkurn hátt
kennt um hreinsanirnar. Þeir
eru einfaldlega fulltrúar kyn-
slóðar, sem komst í ábyrgðar-
stöður í Rússlandi Stalíns vegna
þess að svo margir af kynslóð-
inni á undan höfðu verið fjar-
lægðir.
Ófagur arfur
Enn í dag, að fjörutíu árum
liðnum, eru hreinsanir Stalíns
svo viðkvæmt mál, að öll um-
ræða um þær mun þöguð í hel,
þar til við stjórnvölinn í Sov-
étríkjunum situr kynslóð stjórn-
málamanna, sem eru svo ungir,
að þeir tengjast Stalín ekki á
nokkurn hátt.
Þar sem aðeins eru liðin 26 ár
frá dauða hans mun ófagur
arfur hans íþyngja Sovét-
mönnum um langa framtíð enn.
Aðeins þeir, sem nú eru á
fimmtugsaldri, hófu stjórnmála-
feril sinn eftir að Stalín leið.
Jafnvel þeir, sem nú eru á
sextugs- og sjötugsaldri og munu
brátt taka við af hinum öldnu
leiðtogum Sovétríkjanna, tóku
sín fyrstu spor upp stjórnmála-
stigann, meðan Stalín var við
völd og mótuðust í stjórnmálum
undir stjórn hans.
Ef að líkum lætur, munu líða
tuttugu ár til viðbótar þar til
þessir menn láta völd sín í
hendur þeirra, sem nú eru rúm-
lega fertugir. Það verður fyrst
þá, að Stalín og stalínisminn
verður orðinn svo fjarlægur
stjórnmálamönnunum sjálfum
og stjórnmálum landsins, að
almenn umræða um stjórnartíð
hans geti farið fram á ný. Ef
enginn kemur fram á sjónarsvið-
ið jafn harðsvíraður og Krúséf,
munu Sovétmenn að líkindum
forðast að nefna Stalín á nafn til
næstu aldamóta.