Morgunblaðið - 09.05.1981, Blaðsíða 14

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. MAÍ 1981
ara
leikafmæli
JÓN AÐILS
Einn kunnasti leikari
þessa lands, Jón Aðils, á
í dag 50 ára leikafmæli.
Þó að hljótt hafi verið
um Jón Aðils hin alsíð-
ustu ár og hann tekið
minna þátt í leiknum en
áður, vegna flöktandi
heilsu, væri ekki annað
sæmandi en minnast
hér, þó í litlu sé, þessa
merkisafmælis lista-
mannsins og nota um
leið tækifærið að rifja
upp vörðurnar á listferli
hans.
Jón Aðils er fæddur í Reykjavík 1913
og kom því á svið kornungur. Faðir hans
var Jón Jónsson Aðils eldri, sem talsvert
kom við sögu leika í frumbernsku
Leikfélags Reykjavíkur, var sem leið-
beinandi og þýðandi, einn þeirra, sem
innleiddu nýjan stíl, þegar raunsæis-
stefnan barði dyra í stofu, sem fram að
því hafði einkum hýst danska söngva-
smámuni. Sem leikari virðist Jón Aðils
eldri þó einnig hafa átt flug og þol í hið
rómantíska verkefnaval, og söngrödd
hafði hann rómaða. Jón Aðils eldri sneri
sér síðan alfarið að sagnfræðirannsókn-
um og varð með tíð og tíma prófessor í
þeirri grein, svo sem alkunna mun vera.
En ekki þarf að efa, hvert Jón yngri
hefur sótt leiklistarsýkilinn.
Fyrsta hlútverkið hét Hervarður líf-
varðarforingi í barnaleikritinu Hlyni
kóngssyni eftir Óskar Kjartansson, þann
Islending, sem einna fyrstur virtist hafa
gert sér grein fyrir mikilvægi barnaleik-
húss og samdi fyrir börn nokkur ágæt
verk, áður en hann dó frá ætlunar-
verkinu, langt um aldur fram. Að þessum
sýningum stóð leiksvarinn hópur, sem
nefndi sig Litla leikfélagið og þar ýmsir
ungir framfaramenn eins og Þorvaldur
Guðmundsson, sem síðar varð kunnur
athafnamaður. Þetta framtak á kreppu-
árunum vekur talsverða furðu og mætti
kanna þessa sögu vel, áður en þátttak-
endurnir eru allir horfnir af sjónarsvið-
inu. Upplagt verkefni fyrir leiklistar-
fræðinga, í stað þess að vera að rífa
niður framtak dagsins í dag.
Arið eftir er Jón Aðils kominn upp á
svið hjá Leikfélagi Reykjavíkur og næsta
áratuginn leikur hann þar árlega tals-
verðan fjölda hlutverka. Á áratugnum
milli 1940 og ’50 færist Jón enn í aukana
Jón Aðils sem Weston og Inga Þórðardóttir sem Tondeleyo i Jón Aðils sem Gregers Werle og Valur Gislason sem Werle
„Tondcleyo" eftir Leon Gordon. stórkaupmaður í „Villiöndinni" eftir Ibsen.
og verður einn af mikilhæfustu leikurum
Leikfélagsins, en hefur einnig tíma til að
hlaupa útundan sér og bregða á sprett í
revíum Fjalakattarins. Hann var sjálf-
kjörinn í hóp fastráðinna leikara í
Þjóðleikhúsinu við opnun þess og starf-
aði þar í rúman áratug, en átti síðan upp
úr 1965 nýtt blómaskeið í Iðnó. Á ferli
sínum vann hann mest með leikstjórun-
um Indriða Waage, Haraldi Björnssyni
og Lárusi Pálssyni og einkum hygg ég
hann hafi verið hændur að Indriða og
dáðst að honum sem listamanni, enda
átti hann mörg sín bestu hlutverk í
sýningum Indriða. Jón hefur lýst fyrir
mér, hvernig þeir áttu það til, hann og
Indriði, að setjast á sviðið í Iðnó, allt að
tveimur stundum áður en leiksýning átti
að hefjast — eða hvort þeir héldu
þessum sið eftir að þeir fluttust upp í
Þjóðleikhús líka — draga að sér heil-
næmt leikhúsrykið, láta hugann reika og
hugmyndirnar fæðast, stundum þöglir,
Stundum málhreifir.
Það var þó í sýningu eftir Lárus
Pálsson, sem Jón Aðils skóp sitt fyrsta
meistarastykki, persónusköpun, sem hóf
sig úr ágæti kunnáttusemi í listrænar
hæðir: Pétur skraddari í Orðinu eftir Kaj
Munk. Þetta var 1943, en ýmsir hafa
haldið því fram í mín eyru, að á sínum
fyrstu mótunarárum, á fjórða áratugn-
um, hafi Jón verið fremur einhæfur
leikari. En lengi skal manninn reyna og
leikarann ekki síst, og þegar litið er á
feril Jóns nú í dag, árátugum síðar,
blasir við mikil fjölhæfni og stórfelldur
tónstigi.
í fyrstu þótti Jóni takast sérlega vel að
lýsa kaldrifjuðum mönnum eða ofstækis-
fullum, grimmum og hörðum, en auðvit-
Jón Aðils sem Pétur skraddari í „Orð-
inu" eftir Kaj Munk.
að eiga önnur lýsingarorð líka rétt á sér,
nærfærni, karlmennska, þurr kímnigáfa,
vitsmunaleg skerpa og ekki skortir
listamanninn hina mýkri tóna: hver man
ekki afann í Hitabylgju, hýran og
glettinn og auðugan af skilningsríkri
hlýju (1970). Jón átti strengi fyrir bæði
böðulinn og fórnarlamb hans, gott dæmi
um hið síðarnefnda var Tot í ungverska
leikritinu Það er kominn gestur eftir
Isztván örkény, aumkvunarverð mynd af
lítilli manneskju í stóru samfélagi.
Annars er myndasafn Jóns Aðils
býsna fjölbreytilegt og litríkt. Þarna er
Weston í Tondeleyo, karlmennskuhug-
sjón með brotalöm, þjófurinn í Gullna
hliðinu, illur og mennskur í senn,
konungurinn í Vopnum guðanna, herskár
foringi, dómkirkjupresturinn í Islands-
klukkunni með rótgróna vitund þess að
verða aldrei í hópi hinna fremstu af eigin
ágæti, hversu mjög sem hann klifraði
upp hinn veraldlega metorðastiga.
Þarna er líka Kristján skrifari í Jóni
Arasyni, hinn óhræddi undirhyggjumað-
ur, og ofstækismaðurinn Gregers Werle
með sína hrokafullu og huglægu sann-
leiksást, sem hann ímyndar sér að hafi
eitthvert algildi. Lengi mætti telja. Sá,
sem hér ritar, hefur í þrígang átt þess
kost að vinna með Jóni Áðils að hlutverki
á sviði. í öll skiptin fannst mér hann
skila sínu með miklum sóma. Þarna var
hirðstjórinn í Yvonne, klókur, útsmog-
inn, hláleg ímynd ytra siðgæðis og
hugmyndasnauðra hefða, lýst af mis-
kunnarlausri skerpu og afvopnandi
kímni. Og þarna var blindi spámaðurinn
Teiresias í Antígónu, þrunginn kvíða og
ólgu þess sem sér í hið ókunna, goðsögu-
legur í upphöfnum þrótti þess sem er í
þjónustu æðri afla. Loks var þarna lítil
perla, James Smith bryti í Kristnihaldi
undir Jökli, óræður fulltrúi hins stóra,
grimma heims útlandsins, „þá fór ég dús
um salinn“, hefði Haraldur Björnsson
sagt.
Má ég, fyrir hönd Þjóðleikhússins,
allra starfssystkina Jóns í leiklistinni og
þess stóra skara, sem notið hefur listar
hans um áratugi, færa listamanninum
árnaðarkveðjur á þessum merkisdegi,
óska honum heilla og langra lífdaga og
þakka honum ótaldar ánægjustundir.
Persónulega þakka ég minnisverða sam-
vinnu.
Sveinn Einarssun
Tónleikar í Norræna húsinu
Okko Kamu og Eero Heinonen
léku saman verk eftir Mozart,
Englund og Beethoven. Fyrsta
verkið var sónata í e-moll eftir
Mozart. Sónötur hans fyrir fiðlu
og píanó hafa sama gildi fyrir
þróun fiðlusónötunnar og kvart-
ettar Haydns, fyrir þróun kvart-
ettsins. Fyrstu sónötur Mozarts
voru gefnar út í París, er hann
var átta ára að aldri, en e-moll
sónötuna semur hann í Mann-
heim, 22 ára að aldri og þá búinn
að semja 303 tónverk. Sónatan
er yndislegt verk og fluttu Kamu
og Heinonen verkið með róman-
tískum tilþrifum. Þrátt fyrir tón
þrunginn af sterku „vibrato" og
allt að því klökkva var Mozart
mjög fallega leikinn. Annað
verkið á efnisskránni var Sónata
í fjórum þáttum eftir Einar
Englund.
Eitthvað hefur verið flutt eftir
hann hér á landi, minniháttar
lög fyrir píanó, en þetta er fyrsta
verulega tónsmíðin, sem heyrist
eftir hann hér. Því hefur oft
verið fleygt að Norðurlandabúar
fylgist lítið með því sem gerist
hér uppi á Islandi og það er rétt,
en tæplega gefa Islendingar
frændum sínum nokkuð eftir,
svo að jafnt er á komið, trúlega.
Sónatan eftir Englund er áheyri-
legasta tónsmíð, og var vel flutt
af þeim félögum. Síðasta verkið
á efnisskránni var svo Kreutzer-
sónatan, eftir Beethoven. Okko
Kamu er góður fiðluleikari og
gerði margt vel í sónötunni, þó
nokkuð virtist har.n ekki alveg
sáttur við gamla manninn í
fyrsta kaflanum og jafnvel á
nokkrum stöðum í tilbrigðunum.
Síðasti kaflinn var sérlega
skemmtilega fluttur, léttur, leik-
andi og hrynfastur. Eero Hein-
onen lék með Kamu og var leikur
hans með ágætum. Píanóhlut-
verkið í Kreutzer er erfitt og ef
eitthvað má tína til, gerði Hein-
onen helst til lítið úr erfiðleikun-
um og létti einum of brúnina á
þessu ægifagra verki. Þrátt fyrir
það, að fjarri var þungbúinn
svipur Beethovens, var léttur og
leikandi flutningsmáti þeirra
sannfærandi og persónulegur.
Tónleikar Kamu og Heinonen
voru mjög skemmtilegir og ef
svona heldur áfram, getur Nor-
ræna húsið rofið einangrun
okkar eyjabúa, en eins og stend-
ur í fornu kvæði, sem trúlega er
ort á Norðurlðndum og varðveitt
Tðnllsl
eftir JÓN
ÁSGEIRSSON
á íslandi, er þar tíundað hversu
varðveita skal vináttubönd.
Veistu. el þú vin átt.
I»ann er þú vel trúir,
<>K vilt þu af honum Kott Keta,
kW»í skaltu virt þann hlanda
<>K Kjofum skipta.
fara aA finna oft.