Morgunblaðið - 26.01.1982, Side 14

14 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 26. JANÚAR 1982
Enginn beinn eignar A
réttur að afréttinum v
eftir Gunnlaug
Claessen
IJm afréttardóm
Lögmannsferill Sigurðar Óla-
sonar, hrl., er orðinn langur. I
hartnær hálfa öld hefur hann
stundað hvers kyns lögmanns-
störf. Málflutningur fyrir dóm-
stólum landsins hefur veirð drjúg-
ur hluti starfs hans. Hver mála-
fjöldinn er orðinn á þessum langa
ferli ætla ég ekki að gera tilraun
til að giska á. En þrátt fyrir all-
nokkurn aldur, lætur Sigurður
ekki deigan síga. Hann er ennþá í
fullu fjöri og það er dálítið
skemmtileg tilviljun að nú
skömmu fyrir 75 ára afmæli hans,
féll dómur Hæstaréttar í stærsta
máli, sem Sigurður hefur fyrr og
síðar flutt fyrir íslenskum dóm-
stólum. Um leið og ég færi Sigurði
Ólasyni bestu afmæliskveðjur
mínar og starfsfélaga minna, þyk-
ir vel við hæfi að fara nokkrum
orðum um niðyrstöðuna í þessu
þýðingarmikia máli. Deiluefnið
hefur verið kennt við Landmanna-
afrétt og varðar spurninguna um
hinn beina eignarrétt að þessu
landsvæði. Jafnframt hefur dóm-
urinn almenna þýðingu varðandi
það álitaefni, hver teljist réttur
eigandi almenninga og öræfa
landsins.
Hér verður ekki farið út í flókin
réttarfarsatriði, sem mjög settu
mark sitt á gang málsins. Málið
hafði áður hlotið umfjöllun
Hæstaréttar vegna formsástæðna,
en efnisdómur var kveðinn upp í
Hæstarétti hinn 28. desember
1981.
í samráði við iandbúnaðarráð-
herra höfðaði fjármálaráðherra
f.h. ríkissjóðs eignardómsmál
fyrir aukadómþingi Rangárvalla-
sýslu í ársbyrjun 1975. Krafa
stefnanda var sú, að ríkissjóði yrði
tildæmdur hinn beini eignarréttur
að svokölluðum Landmannaat-
rétti. Fyrir dóm var stefnt öllum
þeim sem andmæla vildu eignar-
tilkalli ríkisins að umræddu
landsvæði.
Til andmæla gáfu sig fram
hreppsnefnd Landmannahrepps
f.h. hreppsins, hreppsnefn Holta-
hrepps f.h. hreppsins, eigendur og
ábúendur jarða í Holtahreppi,
hreppsnefnd Rangárvallahrepps
f.h. hreppsins og eigendur og ábú-
endur jarðanna Næfurholts og
Hóla í Rangárvallahreppi og
hreppsnefnd Skaftártunguhrepps
f.h. hreppsins. Allir þessir aðilar
mótmæltu eignartilkalli ríkisins á
þeim grundvelli, að þeir væru
sjálfir eigendur hins umþrætta
landsvæðis. Fyrir héraðsdómi
urðu málalok þau, að meirihluti
réttarins (tveir dómarar af þrem)
féllust á kröfu fjármálaráðherra,
og viðurkenndu eignarrétt ís-
lenska ríkisins að Landmannaaf-
rétti.
Allir áðurgreindir heimaaðilar
áfrýjuðu málinu til Hæstaréttar.
Kröfðust þeir þess að dóminum-
yrði hrundið og synjað um viður-
kenningu á eignarrétti ríkisins að
afréttinum.
í þessu sambandi er nauðsyn-
legt að geta þess, að í byrjun
sjötta áratugarins höfðaði Land-
mannahreppur mál út af veiðirétti
í vötnum og vatnsföllum á Land-
mannaafrétti. Málsaðilar í því
máli voru flestir þeir sömu og
urðu málsaðilar í því máli, sem
dæmt var í dcsember sl. og áður
eru taldir upp. í dómi Hæstaréttar
í þessu eldra máli, sem gekk hinn
25. febrúar 1955, segir m.a. svo:
„Ekki hafa verið leiddar sönnur
að því, að hreppsfélögin sjálf
hafi öðlast eignarrétt að afrétt-
inum hvorki fyrir nám, löggern-
inga hefð né með öðrum
hætti... Eins og notkun afrétt-
ar landsins hefur verið háttað,
hafa hreppsfélögin, annað eða
bæði, ekki unnið eignarhefð á
því.
Þar sem framangreindir af-
réttaraðilar hafa samkvæmt
framansögðu ekki beinan eign-
arrétt á Landmannaafrétti,
koma hér til álita ákvæði 5. gr.
laga nr. 112/1941 um rétt til
veiði í vötnum á afréttum ...“
I síðari Hæstaréttardómnum,
þ.e. þeim sem féll í desember sl.,
segir svo m.a.:
„Málflutningur þeirra, er and-
mælt hafa kröfum ríkisins í
máli því, sem hér er til úrlausn-
ar, lýtur að því, að þeir eigi af-
réttarlandið og gangi eignartil-
kall ríkisins í berhögg við það.
Um þessa málsvörn er þegar
dæmt í dómi Hæstaréttar frá
Gunnlaugur ('laessen
í tilefni af 75 ára afmæli Sig-
urðar Olasonar gáfu sam-
starfsmenn og borðfélagar
hans í matstofu Arnarhváls
út smábækling, sem heitir
Myndir í Arnarhváli — Sig-
urður Ólason, 75 ára, 19.
janúar 1982. Höskuldur
Jónsson, ráðuneytisstjóri í
fjármálaráðuneytinu, flytur
Sigurði heillaóskir. I»á eru
birtar skýringar Sigurður
Ólasonar við myndir, sem nú
eru sýndar í matstofu Arn-
arhváls og tengjast störfum
Sigurðar í stjórnarráðinu.
Þá er í bæklingnum að
finna eftirfarandi grein eftir
Gunnlaug Claussen, deildar
stjóra málflutningsdeildar
fjármálaráðuneytisins, um
nýgengin afréttardóm. Hefur
höfundur veitt Morgunblað-
inu heimild til að endurbirta
grein sína.
25. febrúar 1955, að því er varð-
ar framangreina aðilja þessa
máls ... í máli þessu verða því
andmæli framangreindra aðila
gegn eignartilkalli ríkisins sem
á því eru reist, að þeir eigi af-
réttarsvæði það sem málið lýtur
að, ekki tekin til greina. “ (Let-
urbreyting mín, G.CI.)
Eignarréttur heimamanna að
afréttinum, hvort heldur hrepps-
félaganna eða eigenda og ábuenda
jarða, er þannig ekki fyrir hendi.
Þess ber hins vegar að geta, að í
þessu dómsmáli viðurkenndi
stefnandi, fjármálaráðherra, rétt
byggðamanna til upprekstrar og
annarra afréttarnota, sem lög eða
venjur eru fyrir.
Því næst kom til úrlausnar í
dóminum, hvort fjármálaráðherra
f.h. ríkisins hefði gert viðhlítandi
grein fyrir eignarrétti sínum að
þessu afréttarsvæði, þannig að
eignardómur yrði kveðinn upp
samkvæmt 220. gr. laga nr.
85/1936.
Svo fór, að Hæstiréttur varð
ekki sammála í afstöðu sinni til
þess atriðis. Meirihlutinn, þ.e. þrír
dómarar af fimm, taldi óyggjandi
sönnun fyrir eignarrétti ríkisins
ekki hafa tekist og tók því ekki til
greina kröfu fjármálaráðherra f.h.
ríkisins um viðurkenningu á eign-
arrétti til handa ríkinu á marg-
nefndu landsvæði. Minnihlutinn
taldi hins vegar öll skilyrði upp-
fyllt til að fallast mætti á viður-
kenningarkröfu ríkisins.
í forsendum meirihlutans kom
fram, að Alþingi hafi ekki sett lög
um þetta efni þó að það hefði verið
eðlileg leið til að fá ákvörðun
handhafa ríkisvalds um málsefn-
ið. í framhaldi af því segir efnis-
lega, að um eignartilkall ríkisins
sé þess fyrst að geta, að eigi hafi
af þess hálfu verið settar fram
fullnægjandi röksemdir fyrir því,
að ríkið hafi eignast landsvæði
Ljósmyndir
eftir Randall
Hyman
í vestri gangi Kjarvalsstaða
eru fram að mánaðamótum til
sýnis 64 ljósmyndir eftir Banda-
ríkjamanninn Randall Hyman.
Allar eru myndirnar teknar hér
á Iandi á síðustu árum og skipt-
ast í 6 flokka afmarkaðs mynd-
efnis og nefnast flokkarnir: 1)
Kldfjöll og gufuorka. 2) Sjómanna-
líf. 3) Landslagsmyndir. 4) Fugla-
líf. 5) Reykjavík. 6) Sveitalíf.
Þessi sýning kom undirrituð-
um skemmtilega á óvart þótt
hann vissi af skotspónum, að
einhver ljósmyndasýning væri
væntanleg í ganginum, því að
hér er um að ræða myndir, er
sumar hverjar verða að teljast á
heimsmælikvarða að gæðum.
Nefndur Randall Hyman virðist
hafa ákaflega næmt auga fyrir
myndrænum sjónarhornum og
það sem meira er, þá hefur hann
ekki síður ríka tilfinningu fyrir
séríslenzkum fyrirbærum. Þá
eru myndirnar mjög vel teknar
og vandlega frá þeim gengið,
þannig að vart verður á betra
kosið, — þó kann ég ekki alls-
kostar við trérammana utan um
myndirnar því að mér þykja þeir
draga úr áhrifamætti þeirra. En
slíkt kemur myndunum í sjálfu
sér ekki par við ...
Ein mynd er mér flestum öðr-
um minnisstæðari fyrir það hve
frábærlega vel hún er tekin og
jafnframt fyrir samruna gamla
og nýja tímans. Út um gamlan
veðraðan glugga gægjast tvo
andlit, fulltrúar æskublóma
þjóðarinnar. Öll er sú mynd fög-
ur í tærleika sínum ogeinfaldari
en sterkri frásögn.
Aðrar myndir, er vöktu sér-
staka athygli mína í það skipti,
sem ég punktaði við þær, voru
I' 11» t It’ '11»
myndirnar „Daginn eftir Heklu-
gosið, 1980 (11), „Fullt tungl yfir
Gjástykki" (15), „Bærinn undir
lleklu“, (16), „Nærmynd af
llornströndum'* (35), „Komdu í
kaffi elskan" (43), „Bóndinn í
Koti“ (47) og „Tvær væntanlegar
mæður í Vigur“.
— Myndir Randalls Hyman
frá Islandi hafa birst í virtum
erlendum tímaritum svo sem sjá
má á sýningunni og er hér um
mikla og góða landkynningu að
ræða. Ég er alveg viss um, að úr
samsafni þessara mynda mætti
gera aldeiiis frábæra bók um
land og þjóð og hér sannast mjög
skilmerkilega hið fornkveðna
„að glöggt er gests augað".
Hafi þeir þakkir er standa að
þessari sýningu og ekki trúi ég
öðru en að allir er myndirnar
skoða hafi af þeim mikla
ánægju.
Bragi Ásgeirsson
Litskyggnuraðir
Listasafns alþýðu
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Með þessum línum vil ég vekja
athygli á mjög merku framtaki
Listasafns alþðu, sem er útgáfa á
litskyggnuröðum til almennrar
kynningar á íslenzkri myndlist.
Hverri röð fylgir og textahefti
með listasagnfræðilegum um-
sögnum.
Undirrituðum, sem lengi hefur
reynt að vekja athygli á því hve
kynning íslenzkrar myndlistar
sé ábótavant, er þetta framtak
mikið gleðiefni og vill hann trúa
því að hér sé komið upphafið er
muni valda straumhvörfum um
heilbrigða listkynningu hérlend-
is. Ennþá er þetta allt á byrjun-
arstigi, en þegar hafa komið út
tvær raðir. „Gísli Jónsson“ og
„íslenzk vefjarlist" og hefur
Björn Th. Björnsson, Hstsagn-
fræðingur samið textana í báð-
um tilvikum. Ekki er að efa að
þetta framtak hljóti góðar við-
tökur, því að hér verður ekki ein-
ungis um að ræða almenna
kynningu á myndlistar- og list-
iðnaðarmönnum heldur og á
stærri og merkari sýningum,
sem efnt er til á höfuðborgar-
svæðinu. Slíkt gefur þúsundum
manna um allt land kost á að
kynnast listviðburðum, sem ann-
ars færu fyrir ofan garð og neð-
an hjá þeim. Sýningarnar lifa
þannig áfram að hluta eftir að
þær eru afstaðnar.
Markmið Listasafns alþýðu er,
að litskyggnuraðirnar verði sem
ítarlegust úttekt á íslenskri
myndlist en til að svo verði þarf
að ganga vel frá öllum samn-
ingaatriðum um útgáfu- og höf-
undarétt og er von að sú hlið
málsins leysist farsællega svo að
allir aðilar megi vel við una.
Nú er unnið að undirbúningi
allmargra litskyggnuraða, sem
eru þó misjafnlega langt á veg
komnar og má nefna hér nokkur
verkefni þótt ennþá hafi ekki
íslensk vefjarlist 1950—1980
endanlega verið ákveðin útgáfa
né útgáfuröð eftirtalinna lit-
skyggnuraða:
Einar Jónsson, Ásmundur
Sveinsson, Sigurjón Ólafsson, Jó-
hannes Kjarval, Ásgrímur Jóns-
son, Þórarinn B. Þorláksson, Guð-
mundur Thorsteinsson, Nína
Tryggvadóttir, Jón Stefánsson,
Gunnlaugur Scheving, Jón Engil-
berts, Svavar Guðnason, Þorvald-
ur Skúlason, Bragi Ásgeirsson,
Kristján Davíðsson, Ásgerður Búa-
dóttir, íslensk vefjarlist fyrri alda,
íslenzkir málarar á 19 öld. Upphaf
abstraktlistar á íslandi, Septem-
berhópurinn, SÚM, íslenzk grafik,
Skreytingar á opinberum bygging-
um, Byggingarlist á fslandi o.fl.
Það gefur auga leið hve slík
útgáfa hefur mikið kynningar-
gildi varðandi myndlistar-
fræðslu um allt land og raunar
er það grunur minn að erlendir
munu einnig fljótlega taka við
sér er þeir fá pata af framtak-
inu.
Mætti því ætla að grundvöll-
urinn sé tryggður frá upphafi og
eitt er víst og það er, að allir
aðilar munu uppskera ríkulega
nái þetta framtak að blómstra.
Bragi Ásgeirsson
'l'l