Morgunblaðið - 20.02.1982, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 1982
13
—
Míherk Karenat Agnete Þórnrinsaon aístofnfu’.-J lambanrista# i Yztafelli
20. febrúar 1902. A nnndinm eru fré rinstri: Stt ngrímur Jónsson. sýslumiu)-
ur, Benedikt Jónsson frá Auðnum, Sigurður Jónsson á Yztafelli, Pétur
Jónsson á Gautlöndum, Helgi Laxdal í Tungu, Árni Kristjinsson í Lóni og
Friðbjörn Bjarnason á Grýtubakka.
hennar jukust verslunarum-
svifin verulega. Árið 1916
opnaði Sambandið síðan
skrifstofu á Akureyri, sem
1917 var flutt til Reykjavíkur,
og þar hóf Samvinnuskólinn
síðan starfsemi 1918.
Kreppuárin voru Samband-
inu erfið, en eftir síðari heims-
styrjöldina hóf það ásamt
kaupfélögunum mikla og al-
hliða uppbyggingu. Af hinu
mikilvægasta má nefna upp-
haf skiparekstrar með kaup-
um á ms. Hvassafelli, stofnun
Samvinnutrygginga og Olíu-
félagsins hf., sem allt varð ár-
ið 1946. Þá var mikið unnið að
eflingu iðnaðar Sambandsins
á þessum árum.
Árið 1919, er Sambandsfé-
lögin voru orðin 24, var gerð
skipulagsbreyting á starfsemi
Sambandsins og henni skipt í
tvær aðaldeildir, Útflutn-
ingsdeild og Innflutningsdeild,
auk Aðalskrifstofu. Aðrar að-
aldeildir bættust síðan við
sem hér segir: Véladeild 1946,
Iðnaðardeild 1949, Skipadeild
1952 (var þá gerð að aðaldeild
en hafði í reynd starfað frá
1946), árið 1957 var Útflutn-
ingsdeild skipt í Búvörudeild
og Sjávarafurðadeild, árið
1965 var sett á stofn Tækni-
deild, 1969 var nafni hennar
breytt í Skipulagsdeild og 1973
í Skipulags- og fræðsludeild er
fræðslumálin voru lögð undir
hana, og 1976 var Fjármála-
deild gerð að einni af aðal-
deildum Sambandsins.
Samvinnubanki Islands hf.
var stofnaður 1963 og tók við
Hús Sambandsins við Sölvhólsgötu.
Holtagarðar
af Samvinnusparisjóðnum
sem starfað hafði frá 1954.
Dráttarvélar hf. tóku til
starfa 1949, Osta- og smjör-
salan sf. 1959 og ferðaskrif-
stofan Samvinnuferðir (síðar
Samvinnuferðir-Landsýn hf.)
árið 1975. Af öðrum sam-
starfsfyrirtækjum Sambands-
ins og kaupfélaganna er að
nefna Rafvélaverkstæðið Jöt-
un hf., Kirkjusand hf. í
Reykjavík, Meitilinn hf í Þor-
lákshöfn, og sölufyrirtækin
Iceland Seafood Corporation í
Bandaríkjunum og Iceland
Seafood Ltd. í Bretlandi.
Stjórnun
Sambandsfélögin eru nú 44
með samtals nær 42 þúsund
félagsmenn. Þau kjósa árlega
rúmlega eitt hundrað fulltrúa
á aðalfund Sambandsins sem
haldinn er í júní og fer með
æðsta vald í málefnum þess.
Aðalfundurinn kýs Samband-
inu níu manna stjórn, og einn-
ig kjósa starfsmenn þess tvo
fulltrúa sem sitja þar með
málfrelsi og tillögurétti.
Stjórnin ræður forstjóra og
framkvæmdastjóra sem aftur
skipa níu manna fram-
kvæmdastjórn Sambandsins.
Stjórnarformenn Sam-
bandsins frá upphafi hafa ver-
ið þessir menn: Pétur Jónsson
á Gautlöndum 1902—’05 og
1910—’22, Steingrímur Jóns-
son 1905—’IO, Olafur Briem
1922—’25, Ingólfur Bjarnarson
1925—’36, Einar Árnason
1936—’47, Sigurður Kristins-
son 1948—’60, Jakob Frí-
mannsson 1960—’75, Eysteinn
Jónsson 1975—’78 og Valur
Arnþórsson frá 1978.
Fyrst framan af voru for-
menn Sambandsstjórnar jafn-
framt framkvæmdastjórar
Sambandsins, en frá 1915 hafa
eftirtaldir menn gegnt starfi
forstjóra: Hallgrímur Krist-
insson 1915—’23, Sigurður
Kristinsson 1923—’46, Vil-
hjálmur Þór 1946—’54 og Er-
lendur Einarsson frá ársbyrj-
un 1955.
Un hvaða hag hefur hinn almenni
maður af því að ganga í kaupfélag?
Ju, það má nefna mörg atriði. í
fyrsta lagi eru kaupfélögin félög
sem fólk getur gengið í og úr og eru
þannig leið fyrir ungt fólk til þátt-
töku og eignaraðildar í atvinnulíf-
inu án þess að það þurfi að leggja
fram verulega fjármuni eins og ger-
ist þegar um er að ræða þátttöku í
hlutafélögum. Þetta er því dýrmæt-
ur möguleiki fyrir ungt fólk til þátt-
töku í þjóðfélagsþróuninni. Fá-
mennið hér á íslandi gerir það síðan
að verkum að samvinnufélög eru
mjög ákjósanleg aðferð til þess að
byggja upp atvinnu og þjónustu í
hinum ýmsu byggðum landsins.
Þetta sjáum við hvert sem við lítum.
Hugsjónir stofnenda fyrsta kaupfé-
lagsins, Kaupfélags Þingeyinga,
voru þær að lækka vöruverð og auka
vöruvöndun. Segja má að samvinnu-
hreyfingin hafi náð þessu markmiði
að verulegu leyti en það hafa komið
mörg önnur markmið í staðinn svo
sem að hafa atvinnu fyrir uppvax-
andi kynslóð, bæta lífskjör fólks,
veita þá þjónustu sem hver tími
krefst og vera farvegur í hverju
byggðarlagi fyrir vilja fólksins til
uppbyggingar atvinnulifs og þjón-
ustu.
Nú er hlutverk samvinnuhreyf-
ingarinnar ekki einungis viðskipta-
legs eðlis heldur einnig menningar-
legs. Telur þú að þessum þætti hafi
verið sinnt sem skyldi?
Samvinnuhreyfingin hefur frá
fyrstu tíð talið það hlutverk sitt að
styðja menningarmál og vinna að
fræðslustarfsemi. T.d. má nefna að
félagshyggja og félagsstarf eru
vaxtarbroddur menningar á svo
mörgum sviðum. Samvinnufélögin
studdu t.d. ungmennafélögin er þau
voru að rísa upp. í dag sinnir sam-
vinnuhreyfingin fjölþættu menning-
arstarfi. Flest kaupfélögin hafa
menningarsjóði og veita úr þeim fé
til menningar- og líknarmála og
Sambandið hefur sinn menningar-
sjóð og veitir úr honum fé til ýmissa
menningarmála auk þess sem Sam-
bandið er farið að styrkja íþrótta-
hreyfinguna með sérstökum íþrótta-
styrk árlega. Þá gefur Sambandið út
tímaritið Samvinnuna og ýmis
kaupfélög gefa út myndarleg blöð.
Þó tel ég að stærsta framlag sam-
vinnuhreyfingarinnar til menning-
armála sé boðskapurinn um sam-
vinnuhugsjónina og ræktun félags-
hyggju, hvernig samvinna og sam-
starf geta haft bætandi áhrif á
mannlífið í okkar landi.
En hefur samvinnuhugsjónin ekki
heldur dofnað í brjóstum manna?
Það er vafalaust að sú sterka hug-
sjón, sem menn áður fyrr báru í
brjósti í samvinnufélögum þegar
lífsbaráttan snerist svo mjög um
brauðstritið og lífskjör manna voru
afar misjöfn, hefur dofnað. Þessi
hugsjón er enn í fuilu gildi þótt hún
sé öðru vísi en áður var, m.a. vegna
breyttra þjóðfélagshátta. Hin sanna
samvinnuhugsjón er svo djúp að
hún mun ætíð eiga sér vísan stað í
hugum þeirra manna sem vilja
reyna að brjóta grundvallaratriði
tilverunnar til mergjar. Maðuiinn
er í eðli sínu félagsvera, vill eiga
samvinnu við aðra, umgangast aðra
og blanda geði við þá. Það er líka
svo ótalmargt í okkar lífi sem bygg-
ist á samvinnu. I víðtækri merkingu
er samvinnuhugsjónin eins konar
siðgæðishugsjón. í nútíma þjóðfé-
lagi fer of lítið fyrir hugsjónum af
því tagi sem hér um ræðir. Lífs-
gæðakapphlaupið nú á tímum er
ekki hinn besti jarðvegur fyrir sam-
hyggju og samvinnu. Það elur miklu
fremur af sér þrýstihópa þar sem
einkahagsmunirnir sitja í fyrir-
rúmi.
Nú hefur þú setið sem forstjóri
Sambandsins meira en þriðjung af
starfstíma þess. Hvað er þér minn-
isstæðast á þessum tíma?
Það er erfitt að segja hvað er
minnisstæðast. E.t.v. mætti nefna
það átak þegar samvinnuhreyfingin
eignaðist Hamrafellið, fyrsta og
eina stóra olíuflutningaskip sem ts-
land hefur átt, en það var þá líka
minnisstætt þegar samvinnuhreyf-
ingin var neydd til þess að selja
skipið úr landi 1966 vegna skiln-
ingsleysis stjórnvalda. Kannske var
það minnisstæðast þegar við stóðum
frammi fyrir miklum fjárhagsvanda
hjá Iceland Products, samstarfs-
fyrirtæki okkar í Bandaríkjunum,
og ég þurfti að leita eftir því við
viðskiptabanka Sambandsins að
lána því milljón dollara til þess að
fjármagna tapið eða var það
kannske minnisstæðast þegar einn
af okkar duglegu framkvæmdastjór-
um hafði snúið málum við hjá þessu
fyrirtæki okkar í Bandaríkjunum og
hagnaður af rekstri fór að byggja
upp eiginfjárstöðu. Það er líka
minnisstæð þegar ég gekk á fund
ráðherra í viðreisnarstjórninni 1962
og bað hann að gefa Samhandinu
löggjöf um Samvinnubanka í 60 ára
afmælisgjöf og gjöfin kom. Þannig
mætti nefna ótalmörg atriði en e.t.v.
eru þó minnisstæðust samskipti við
stóran hóp duglegra og framsýnna
starfsmanna og félagsmanna sam-
vinnuhreyfingarinnar á þessum
tíma.
Hver telur þú vera helstu framtíð-
arverkefni samvinnuhreyfingarinn-
ar?
Samvinnuhreyfingin þarf jafnan
að sinna gífurlega margþættum
óskum félagsmanna sinna um ýmis
konar framkvæmdir, viðskipti,
þjónustu og félagsmálastarf og í
stuttu máli má segja að framtíðar-
verkefnin séu þau að láta eðlilegar
og skynsamlegar óskir félagsmanna
samvinnufélaganna verða að veru-
leika — hér skilur á milli samvinnu-
félaganna og annarra rekstrar-
forma t.d. einkareksturs, þar sem
ágóðavonin er frumkvæðið. Sam-
vinnuhreyfingin er stofnuð til þess
að þjóna sínum félagsmönnum og
þess vegna mun hana aldrei skorta
framtíðarverkefni.
Að lokum. Nú hefur töluvert verið
um árekstra milli einkaframtaksins
annars vegar og samvinnuhreyf-
ingarinnar hins vegar á þessari öld.
Telur þú að hagsmunir þessara
tveggja rekstrarforma séu ólíkir í
eðli sínu eða eru þarna e.t.v. að verki
gömul deilumál sem ekki hafa
raunhæfa þýðingu fyrir starfið í dag
og hamla því að einkafyrirtæki og
samvinnufyrirtæki vinni saman að
sameiginlegum hagsmunamálum?
A mörgum sviðum eiga einkafyr-
irtæki og samvinnufyrirtæki sam-
eiginlega hagsmuni. Það eru t.d.
sameiginlegir hagsmunir þessara
rekstrarforma að ríkisafskiptin séu
ekki þrúgandi og ekki séu óeðlileg
boð og bönn í atvinnulífinu. Þá er
það sameiginlegt hagsmunamál
þessara aðila að atvinnurekstur í
landinu fái þrifist, skili arði og geti
byggt sig upp með eðlilegum hætti.
Samvinnufyrirtæki eru hins vegar
byggð upp á annan hátt heldur en
mörg einkafyrirtæki þannig séð, að
samvinnufyrirtækin eru byggð upp
af félagsmönnum þar sem hver
maður hefur sitt atkvæði. Mörg
einkafyrirtæki — þó ekki öll — eru
byggð upp sem hlutafélög þar sem
fjármagnseign manna ræður því
hversu mikið vald þeir hafa til þess
að móta stefnu fyrirtækisins.