Morgunblaðið - 28.12.1982, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 28. DESEMBER 1982
Ragnheiður Brynjólfsdóttir og Daði Halldórsson.
Texti: Hallur Hallsson Myndir: Kristján Einarsson
Jólaleikrit Þjóðleikhússins í ár er
Jómfrú Ragnheiður eftir Guðmund
Kamban. Harmsaga Brynjólfs bisk-
ups Sveinssonar og dóttur hans,
Ragnheiðar, er íslendingum hugleik-
in — rúmar þrjár aldir eru nú liðnar
síðan Ragnhildur sór í Skálholts-
kirkju eið að skírlífi sínu en ól Daða
Halldórssyni sveinbarn 40 vikum síð-
ar og enn brennur sú spurning — sór
hún rangan eið?
Með Skálholti reis Guðmundur
Kamban gegn arfsögninni —
grunsemdinni um meinsæri, að
Ragnheiður hefði framið rangan
eið. Návígi tveggja stórbrotinna
persóna verður að þungamiðju
sögu hans — þeirra Brynjólfs bisk-
ups og Ragnheiðar dóttur hans.
Biskup er ósveigjanlegur, sann-
færður um, að hann einn sé fær
um að ráða fram úr vanda líðandi
stundar og krefst skilyrðislausrar
hlýðni, undirgefni. Ákvarðanir
sem hann tekur í góðri trú, sann-
færður um réttmæti þeirra, snúast
gegn honum og steypa honum og
hans nánustu í glötun. Ragnheiður
einnig er stórhuga og ósveigjanleg.
Hún rís upp gegn föður sínum eftir
að hafa verið neydd til þess að
sverja eið að skírlífi sínu — verður
leiksoppur örlaganna og við þau
fær hún ekki ráðið.
Skálholt Guðmundar Kambans
var fyrst sýnt í konunglega leik-
húsinu í Kaupmannahöfn árið
1934, þá fært upp af honum sjálf-
um. Níu árum síðar var verkið —
þá stytt, sýnt hjá Leikfélagi
Reykjavíkur í uppfærslu Lárusar
Pálssonar. Verkið naut mikilla
vinsælda og gekk lengi. Á 10 ára
afmæli Þjóðleikhússins var verkið
sett á svið í uppfærslu Baldvins
Halldórssonar. Erlingur Pálsson
og Kristbjörg Kjeld léku Daða og
Ragnheiði en Valur Gíslason
Brynjólf biskup. Baldvin Hall-
dórsson stjórnaði Skálholti í sjón-
varpi árið 1970 og léku þá Sunna
Borg og Valur Gíslason feðginin.
Leikgerð Guðmundar Kambans í
Kaupmannahöfn var í fullri lengd.
Hér á landi hefur verið flutt
styttri gerð, sem til er frá hans
hendi, en þó hefur verkið ávallt
tekið breytingum í meðförum
hinna ýmsu leikstjóra.
Bríet Héðinsdóttir setti Jómfrú
Ragnheiði upp á Akureyri í fyrra
og þá lék Guðbjörg Thoroddsen
Ragnheiði og Marínó Þorsteinsson
biskup. Guðbjörg leikur Ragnheiði
í Þjóðleikhúsinu og Gunnar Eyj-
ólfsson biskup. Guðbjörg er að
stíga sín fyrstu skref á fjölum
Þjóðleikhússins. Útskrifaðist úr
Leiklistarskóla ríkisins 1981 og hóf
þá störf hjá Leikfélagi Akureyrar.
Lék Uglu í Atómstöð Laxness og
Ragnheiði í Jómfrú Ragnheiði.
Frumsýningin því stór stund hjá
þessari ungu leikkonu, er hún steig
á fjalir Þjóðleikhússins en hún tók
því með jafnaðargeði. „Ég vinn og
vinn — hef ekki haft tíma til þess
að hafa áhyggjur af frumsýning-
unni,“ segir hún.
Blaðamaður ræddi við þau þrjú,
Bríeti, Guðbjörgu og Gunnar, fyrir
skömmu. Og lá fyrst við að spyrja
Bríeti hverju það sætti, að verkið
er nefnt Jómfrú Ragnheiður en
ekki Skálholt eins og í fyrri leik-
gerðum.
„í handritum ber verkið yfir-
skriftina Jómfrú Ragnheiður eða
die Jungfrau auf Skálholt. Mér
finnst því ég ekki brjóta gegn
Kamban þó ég nefni verkið Jómfrú
Ragnheiði — tel það eiga betur við
sýninguna. Ég byggi verkið upp í
bland á lengri leikgerðinni og
þeirri styttri, jafnframt að ég
styðst við skáldsöguna — moða úr
þessu og reyni að koma mínum
skilningi á verkinu til skila.
Verk Kambans er sígild harm-
saga. Ég skil sögu Ragnheiðar
fyrst og fremst sem sögu af von-
lausri uppreisn — uppreisn konu í
karlaþjóðfélagi en jafnframt upp-
reisn æskunnar, sem á sér hug-
sjónir, gegn stöðnuðu kerfi —
kirkjuvaldinu, feðravaldinu, karla-
veldinu. Saga Brynjólfs er sígild
harmsaga allra foreldra, sem þykj-
ast hafa vit fyrir börnum sínum og
líta framhjá vilja þeirra sjálfra til
að finna lífi sínu farveg. Sagan
gæti því allt eins átt sér stað í dag
— í nútímanum. Ragnheiður berst
fyrir sjálfsvirðingu sinni; fyrir
rétti sínum til þess að ráða eigin
lífi — sú barátta stendur enn. Hún
gengur til þessarar baráttu með
viðhorfi æskunnar, trúir ekki á
ógæfuna, að hún láti í minni pok-
ann.“
— Nú gerist sagan á 17. öld.
Guðbjörg, hvernig finnst þér að
setja þig í spor Ragnheiðar?
„Mér finnst það auðvelt þó aðrir
tímar séu. Barátta Ragnheiðar er
sígild en mögnuð að því leyti að
hún snýst ekki einungis gegn
feðraveldi, heldur um leið gegn
ríkjandi gildum og hugsunarhætti
í þjóðfélagi, sem faðir hennar
stendur sem fulltrúi fyrir.
Ragnheiður reis upp, hún synti
gegn straumnum. Það hefðu ekki
allir gert og með því sýndi hún
mikið hugrekki.
Jafnframt má benda á, að
Ragnheiður hafi verið í betri að-
stöðu — betur undir það búin en
flestar samtímakonur hennar.,
Hún var ein best menntaða kona á
íslandi, hafði aldrei liðið skort.
Hún reis upp gegn veldi karl-
manna en hún sást ekki fyrir —
hún varð að láta i minni pokann.“
— Hvað er það í sögu Brynjólfs
biskups og Ragnheiðar sem höfðar
til íslendinga í jafn ríkum mæli og
raun ber vitni, Gunnar?
„Til þess liggja sjálfsagt margar
ástæður — söguáhugi Islendinga
er ein. Sögupersónur voru uppi á
17. öld en harmsaga Brynjólfs
biskups og fjölskyldu hans hefur
verið Islendingum hugstæð. Skál-
holt Kambans sýnir á áhrifaríkan
hátt hve rógburður getur verið
hættulegur. örlagavefur fjöl-
skyldu Brynjólfs biskups Sveins-
sonar byrjar á kjafthætti og rógi
Gunnar Eyjólfsson og Guðbjörg Thoroddsen I hlutverkum sínum sem Brynj-
ólfur biskup og Ragnheiður dóttir hans.
Guðbjörg Thoroddsen — frumraun hennar I Þjóðleikhúsinu.
— verkið varar við slíku og sýnir
afleiðingar þess.
Brynjólfi biskup er stillt upp við
vegg. Einkamál er gert opinbert og
hann sér aðeins eina leið út úr
ógöngunum — eiðinn, sem er
sterkt vopn. Hann lætur Ragnhildi
sverja eið að skírlífi sínu en 40 vik-
um síðar stendur hann frammi
fyrir því að dóttir hans gæti hafa
framið rangan eið og þessi grun-
semd setur hann í erfiða aðstöðu.
Skálholt er gott leikhúsverk —
það gefur listamönnum tækifæri
til þess að spreyta sig. Verk Shake-
spears eru sett upp í Lundúnum á
2—3 ára fresti — áhuginn felst
ekki síst í því, að fólk vill sjá
hvernig listamenn túlka verk hans.
Við eigum ekki sömu leikhúshefð
og Englendingar, en í Skálholti
eigum við gott verk og því ber ríka
nauðsyn til, að hverri kynslóð gef-
ist tækifæri til þess að sjá verk á
borð við Skálholt."
— Þú ert kaþólskur. Finnst þér
erfitt að setja þig í spor Brynjólfs
biskups?
„Alls ekki — Brynjólfur var
Maríuunnandi og raunar var mikil
Mariudýrkun hér á landi eftir
siðaskiptin. Brynjólfur orti kvæði
til heilagrar guðsmóður og byggði
henni Maríustúku í dómkirkjunni.
Hann var einlægur trúmaður.
Brynjólfur var stórmenni — en
óhamingja hans reið ekki við ein-
teyming. Hann var valdamestur
manna á íslandi, óvenjulegum gáf-
um gæddur og naut mikillar virð-
ingar.
Brynjólfur biskup var velgerður
maður og heiðarlegur en örlögin
voru honum andsnúin. Við megum
ekki gleyma því, að Brynjólfur átti
fimm börn grafin úti í kirkjugarði
þegar Ragnheiður sór eiðinn í
Skálholtskirkju. Samband þeirra
feðgina var náið — kærleikur var
mikill með þeim. En Brynjólfur
fékk ekki við neitt ráðið. Ragn-
heiður lést ári eftir að hafa alið
son sinn i Bræðratungu, lést af
völdum hvíta dauða — berkla. Þá
lést eini eftirlifandi sonur biskups,
Halldór Brynjólfsson, skömmu síð-
ar ungur maður og dóttursonur
biskups, — Þórður Daðason, lést
10 ára gamall, ári eftir að Brynj-
ólfur hafði arfleitt drenginn að
öllu sínu eftir dauða Halldórs.
Brynjólfur lést 1675 — þá hafði
hann misst allt, eftir að hafa öð-
last svo mikið. Sjaldan eða aldrei
hefur átt betur við að Drottinn gaf
og Drottinn tók en um Brynjólf
biskup.
Ekki má dæma Brynjólf of hart.
Hann leitaðist við að vera réttlát-
ur og sjálfum sér samkvæmur.
Óneitanlega fór Ragnheiður illa
með föður sinn, þegar hún reis upp
gegn honum. Hann trúði einlæg-
lega á sakleysi hennar."
Guðbjörg: „Ragnheiður sagði:
„Því olli gremjan að vera borin
rangri og óbærilegri sök.“ Ég skil
gremju hennar og reiði — eiðurinn
var eins og hver önnur nauðgun og
fyrstu viðbrögð hennar voru hefnd
eða öllu heldur tilraun til þess að
öðlast sjálfsvirðingu á ný.“
„Brynjólfur biskup reis upp úr
meðalmennskunni allt í kring um
hann. Brynjólfur gerði sér grein
fyrir kostum Ragnheiðar og óskaði
þess, að hún væri karlmaður.
Hann leitaðist við að vera heiðar-
legur og strangur. Hann sagði: „Á
ég að hlífa mínum nánustu." Hann
missti ást dóttur sinnar en hann
gerði það sem samvizkan bauð
honum. Hann lét eitt yfir alla
ganga — líka sína nánustu."