Morgunblaðið - 11.02.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. FEBRÚAR 1983
Sálarfræði og list
2. hluti
„Dagleiðin langa“
og sálarfræðin
eftir Árna Blandon
í fyrstu greininni um „Dagleið-
ina löngu“ og sálarfræðina var
fjallað um leikritið sem sjálfsævi-
sögu, aðferðir persónuleikasálar-
fræðinnar, sálfræðilega vítahringi
í „Dagleiðinni" og frásagnartækni
verksins. f þessari grein er einni
kenningu í persónuleikasálarfræði
lýst og rakið hvernig hún skoðar
persónurnar í „Dagleiðinni löngu".
1) Eðlisfar einstaklinga. Athuganir
Sheldons á tengslum Ifkamsbygg-
ingar og persónueinkenna.
Á sama hátt og Eugene O’Neill
lýsir nákvæmlega þeirri sviðs-
mynd sem Ieikritið gerist í, lýsir
hann ytri einkennum og eiginleik-
um persónanna beint, áður en þær
birtast. Þetta eru lýsingar sem
áhorfandinn fær aldrei að sjá
nema í birtingu leikarans, ef
áhorfandinn á ekki eintak af
verkinu sjálfu. O’Neill lýsir per-
sónunum þannig:
Mary er 54 ára, meðalmann-
eskja á hæð. Hún er ennþá ungleg
og þokkafull í vexti, ofurlítið
þybbin ... andlit hennar ber
greinilega írskt svipmót. Það hlýt-
ur að hafa verið óvenjulega laglegt
í eina tíð og krefst enn athygii.
Það er ekki í samræmi við
hraustlegan líkama hennar en er
magurt, fölt og beinabert. Nefið er
langt og beint, hún er munnvíð,
þykkar varir vitna um næmleika.
... Dökkbrún augu hennar virðast
svört vegna fölvans og hvíta hárs-
ins. Þau eru óvenjulega stór og
fögur, augnabrýnnar svartar,
augnhárin löng og sveigjast upp.
Athyglin dregst undir eins að ein-
stökum taugaóstyrk hennar.
Hendur hennar eru aldrei kyrrar.
Eitt sinn voru það fagrar hendur,
fingurnir langir og frammjóir, en
liðamótin knýtt af gigt ogfingurn-
ir virðast núna Ijótir og af-
skræmdir. Maður forðast að horfa
á þá, því fremur sem maður finnur
til þess að henni er sárt um hvern-
ig þeir líta nú út, og finnur til
niðurlægingar af því hún hefur
ekki hemil á taugaóstyrknum sem
dregur athyglina að þeim ...
Rödd hennar er mjúk og aðlað-
andi. Þegar hún er kát vottar fyrir
írskum hreim. Það sem er mest
aðlaðandi í fari hennar er látlaus,
tilgerðarlaus geðþokki, vegna þess
að enn býr í fasi hennar æska
feimnu klausturskólastúlkunnar,
sem hún hefur aldrei glatað —
innborið, óheimslegt sakleysi.
James Tyrone er 65 ára en virð-
ist 10 árum yngri. Um það bil
fimm fet og átta þumlungar á
hæð, herðibreiður, brjóstkassinn
mikill, hann virðist hærri og
grennri vegna þess hvernig hann
ber sig, en það er á hermannlega
vísu, háreistur og brjóstið þanið,
maginn inn, axlirnar sperrtar aft-
ur ... Starf hans hefur þrykkt
marki sínu á hann, svo ekki fer á
milli mála. Ekki þannig að hann
gangi upp í neinni tilfinninga-
s veifl u -uppgerð leiks viðss tj örn-
unnar. Hann er að eðli og vali
yfirlætislaus, hógvær maður, og
hneigist til þeirra hluta sem eru í
samræmi við alþýðlegan uppruna
hans og áa hans meðal írskra
bænda. En leikarinn birtist í öll-
um ómeðvituðum talvenjum,
hreyfingum og látbragði. Það ber
þess merki að vera sprottið af
lærðri tækni. Rödd hans er
óvenjulega fögur, hljómmikil og
sveigjanleg, og hann er mjög stolt-
ur af henni ... Hann er í slitnum,
gráum léreftsfötum ... Þetta er
ekki vísvitandi hirðuleysislegur
búnaður til þess að vekja athygli.
Hann er bara einfaldlega drasl-
aralegur til fara. Hann ... er
núna búinn til garðyrkju og gefur
skít í það hvernig hann lítur út.
Hann hefur aldrei í rauninni verið
lasinn neinn dag ævi sinnar. Hann
hefur engar taugar. Traustur,
jarðbundinn bóndinn er ríkur í
honum, samspunninn þáttum af
tilfinningasömu þunglyndi, og ör-
sjaldan leiftra blossar af innsæi
næmleikans ...
Jamie, sá eldri, er 33 ára. Hann
hefur frá föður sínum líkams-
bygginguna, herðibreiður og þrek-
inn um bringuna. Þumlungi hærri
og léttari, en virðist vera lægri og
gildari, því hann skortir reist fas
og tígulegan líkamsburð föður
síns. Hann ber merki ótímabærrar
hnignunar. Hann er ennþá þekki-
legur í andliti, þrátt fyrir merki
um óreglu, en hann hefur aldrei
verið eins fríður og Tyrone, þótt
Jamie líkist fremur honum en
móður sinni. Hann er með falleg
brún augu, liturinn mitt á milli
hins bjartari litar föðurins og þess
dekkri móður hans. Nef hans er
ólíkt annarra fjölskyldulima,
áberandi arnarnef. Ásamt kald-
hæðnissvipnum sem hann tíðast
ber Ijær það fasi hans blæ af Mef-
istófelesi. Þá sjaldan hann brosir
án háðs hefur persónuleiki hans
svip af gamansömum, rómantísk-
um, ómótstæðilegum írskum per-
sónutöfrum — hins aðlaðandi dáð-
lausa, með keim af tilfinninga-
samri Ijóðrænu, þess sem hrífur
konur og er vinsæll meðal
karla ...
Edmund er 10 árum yngri en
bróðir hans, tveimur þumlungum
hærri, horaður og beinaber. Þar
sem Jamie líkist föður sínum og
ber lítinn svip af móður sinni, lík-
ist Edmund báðum foreldrum sín-
um, en svipar meira til móður
sinnar. Mest ber á stórum dökkum
augum hennar í iöngu mjóu írsku
andliti hans. Munnur hans ein-
kennist af sams konar ofurvið-
kvæmni, sem hennar. ... Hendur
Edmunds eru áberandi áþekkar
móðurinnar, með sömu óvenjulega
löngu fingrunum. Þeir erujafnvel,
þó í minna mæli sé, markaðir af
sama taugaóstyrknum. Það kemur
einmitt mest fram í sérstaklega
ríkum taugaspenntum næmleika,
hve mjög Edmund líkist móður
sinni. Hann er greinilega við
slæma heilsu. Miklu horaðri en
hann ætti að vera, augu hans eru
hitasóttarleg og kinnarnar eru
innfallnar. Þrátt fyrir sólbruna er
hörund hans guggið og laslegt ...
Þessar nákvæmu lýsingar
O’Neill á útliti persónanna benda
til þess að honum hafi fundist
ákveðin skapgerð tilheyra ákveð-
inni líkamsbyggingu. Sömu skoð-
unar var William H. Sheldon sem
hefur lýst nákvæmlega mismun-
andi líkamsgerðum manna og
reyndi að sýna fram á að sérhverri
líkamsgerð fylgdi sérkennandi
skapgerð sem ætti aðeins við sér-
stakar gerðir líkamsbyggingar
(1940).
Fyrirrennari Sheldons í þessum
fræðum var þýski sálfræðingurinn
Ernst Kretschmer (1925). Sumir
kannast e.t.v. helst við kenningar
hans gegnum skáldverk Vésteins
Lúðvíkssonar: „Gunnar og Kjart-
an“, en þar er kenninga hans get-
ið, sem er að sjálfsögðu ekki það
sama og að höfundurinn hafi ein-
hverntíma aðhyllst kenningar
Kretschmers. Kretschmer skipti
líkamsgerðum manna í þrjá
flokka. Þekktastir eru tveir þeirra
hér á landi, svokallaðir hringhug-
ar og kleyfhugar. Þriðja gerðin
var svo hinir íþróttamannslegu,
sterklegu. Kleyfhugarnir voru
horaðir og áhyggjufullir, hring-
hugarnir feitlagnir og léttir í lund.
Ef þessar tvær gerðir manna urðu
geðveikar birtust einkenni á ólík-
an hátt, kleyfhugar urðu geðklofa,
en hjá hringhugum skiptust á geð-
Iæti og þunglyndi. Shakespeare
lætur Júlíus Cesar orða þetta
eitthvað á þá leið að hann kjósi
fremur að hafa feita menn í kring-
um sig, en ekki horaða menn sem
vaka um nætur. Hringhuginn sef-
ur sem sé vel í áhyggjuleysi sínu,
en sá horaði á erfitt með svefn því
hann hugsar mikið og hefur marg-
ar áhyggjur.
Sheldon skoðaði 4000 gerðir af
mannslíkömum og flokkaði niður í
þrjá flokka: 1) Iðragerð, sem var
fólk með stór meltingarfæri, e.k.
ístru. 2) Vöðvagerð, íþróttalega
vaxið fólk með sterkt hjarta.
3) Heilagerð þar sem taugakerfið
var ríkjandi þáttur, þar með tal-
inn heilinn. Við þessar þrjár lík-
amsgerðir tengdi Sheldon mis-
munandi skapferli fólks.
1. Iðrasálgerð einkennist af þörf-
inni fyrir að slappa af, metur þæg-
indi og rólegt líf, hefur gaman af
að borða. Þetta fólk sefur vel og
Mary og Edmund
hefur þörf fyrir félagslega viður-
kenningu.
2. Vöðrasálgerð þarfnast líkams-
æfingar, ákveðið í lund, finnst
gaman að taka áhættu og er
sjálfstætt, óháð öðrum.
3. Heilasálgerð einkennist af þörf-
inni fyrir næði, að vera einn með
sjálfum sér. Þetta fólk er mjög
næmt, sefur illa og hefur engan
áhuga á líkamsþjálfun og æfing-
um.
Ástæðan fyrir því að um getur
verið að ræða fylgni á milli lík-
amsgerðar og persónueinkenna
gæti m.a. verið sú að þjóðfélagið
umbunar fólki á mismunandi hátt
eftir útliti. Þannig kom t.d. í ljós
að íþróttamannslegu persónurnar
sem Sheldon athugaði höfðu að
geyma miklu fleiri einstaklinga
sem hneigðust til afbrota en hinar
sálgerðirnar (sem svara til kleyf-
huga og hringhuga). Ástæðan
fyrir þessu er talin vera sú að þeir
sem eru þreklega vaxnir gangi inn
í ákveðið ofbeldis- eða krafta-
mynstur sem er oft á tíðum fylgi-
fiskur afbrotamanna.
Árið 1942 lýsti Sheldon þrem
persónum sem hver um sig var
dæmigerð fyrir hvern hinna
þriggja flokka sem Sheldon hefur
kannað.
Aubrey: Iðrasálgerð. 22 ára feit-
ur, kringluleitur, latur, óábyrgur.
Maður hvílist af að horfa á hann.
Þegar hann situr lítur hann út
eins og stór baunasekkur. Lítill
áhugi á kynlífi. Tilgangur lífsins
felst í því að éta. Meltingarfærin
virðast vinna eins og brennsluofn.
Hann þarf stöðugt á félagsskap að
halda. Sjúkleg þörf fyrir viður-
kenningu. Sefur óskaplega vært.
Hefur enga þörf fyrir líkamsrækt.
„Jafn hugrakkur og kanína."
Boris: Vöðvasálgerð. Langur,
kraftmikill, 21 árs, mjög herða-
breiður, herskár, árásargjarn, há-
vær, vinsæll, talinn myndarlegur,
öruggur í hreyfingum og fram-
göngu, fyrirlítur líkamlegt hreyf-
ingarleysi. óseðjandi átvagl, étur
eins og úlfur, hvikur, hispurslaus,
sjálfstæður, ekki háður einstakl-
ingum, ofsafenginn skapsmuna-
maður, umburðarlaus, ör, gagn-
rýninn, vaknar kl. 5.30 á morgn-