Morgunblaðið - 15.05.1983, Side 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. MAÍ 1983
Sögulegar
stjómarmyndanir
og þáttur
forseta íslands
Samantekt Bj.Bj.
Frú Vigdís Finnbogadóttir, forseti íslands, glímir nú við fyrstu stjórnarkrepp-
una síðan hún var kjörin til hins háa embættis sumarið 1980. Forverar
hennar, Sveinn Björnsson, Ásgeir Ásgeirsson og Kristján Eldjárn, tókust allir
oftar en einu sinni á við svipaðan vanda. Aðstæður eru að vísu aidrei hinar
sömu á þessum örlagaríku tímum. í stjórnlögum er ekki mælt fyrir um neinar
reglur forsetanum til leiðbeiningar við stjórnarmyndun. Sú meginregla stjórn-
skipunar íslenska lýðveldisins, að ríkisstjórn skuli styðjast við meirihluta á
alþingi, þingræðisreglan, er ekki skráð í stjórnarskrána. Ákvarðanir forseta
og innsýn í stjórnmálin ráða mestu um gerðir hans.
Sögulegir atburðir hafa oftar en einu sinni gerst við stjórnarmyndanir.
Mönnum er nú auðvitað ferskust í minni tilurð ráðuneytis Gunnars Thor-
oddsens í febrúar 1980. Þá var „virðing alþingis“ í húfi að mati Gunnars,
þegar hann snerist gegn meirihlutavilja þingflokks sjálfstæðismanna og
myndaði stjórn með Framsóknarflokki og Álþýöubandalagi.
Kristján Eldjárn hafði
þann hátt á eftir
kosningarnar í des-
ember 1979 að fela
formönnum stjórn-
málaflokkanna fjögurra, Alþýðu-
bandalags, Alþýðuflokks, Fram-
sóknarflokks og Sjálfstæðisflokks,
til skiptis umboð til stjórnar-
myndunar sem ekki leiddi til
árangurs. Miðvikudaginn 30. janú-
ar, þegar stjórnarmyndunarvið-
ræður höfðu staðið yfir í nær tvo
mánuði án þess að bera tilætlaðan
árangur, kallaði Kristján Eldjárn
flokksformennina fjóra til sam-
eiginlegs fundar. Þar mæltist
hann til þess, að þeir reyndu til
þrautar að kanna alla raunhæfa
möguleika sem enn kynnu að vera
fyrir hendi til myndunar nýrrar
ríkisstjórnar sem styddist við
meirihlutafylgi á alþingi. í til-
kynningu sem Kristján Eldjárn
sendi frá sér að loknum þessum
fundi, sagði hann meðal annars:
„Ég tilnefni engan einstakan til að
standa fyrir viðræðum og könnun
í þessu skyni, en treysti því að
flokksformennirnir muni haga
vinnubrögðum sínum á þann veg
sem vænlegastur er til árangurs.
Þar sem tími er orðinn naumur
hlýt ég að leggja áherslu á að
flokksformennirnir geti skýrt mér
frá niðurstöðum sfnum um eða
strax eftir næstu helgi."
Þennan sama dag, miðvikudag-
inn 30. janúar, bárust um það
fréttir, að Gunnar Thoroddsen,
varaformaður Sjálfstæðisflokks-
ins, væri tekinn til við að ræða um
stjórnarmyndun við Alþýðu-
bandalag og Framsóknarflokk.
Föstudaginn 1. febrúar 1980
greindi Gunnar frá áformum sín-
um í samtölum við útvarp og sjón-
varp og sagði m.a.: „Sannleikurinn
er sá, að þetta er orðin slík van-
virða fyrir alþingi, hvernig gengið
hefur hjá ýmsum stjórnmálaleið-
togum, að það má ekki þannig til
ganga.“ Helgina 2. og 3. febrúar
tilkynnti dr. Gunnar forseta Is-
lands það munnlega, og bréflega
mánudaginn 4. febrúar, að hann
hefði meirihluta þingmanna að
baki sér til stjórnarmyndunar.
Forseti veitti Gunnari umboð til
að mynda meirihlutastjórn þriðju-
daginn 5. febrúar og var hún síðan
formlega mynduð föstudaginn 8.
febrúar 1980.
f ræðu sem Bjarni Benediktsson
forsætisráðherra flutti á alþingi í
apríl 1968, þegar Ásgeir Ásgeirs-
son var enn forseti, drap hann á
þátt forseta í stjórnarmyndunum
og sagði meðal annars:
„Aðalatriðið er hitt, að bæði nú-
verandi forseti og fyrrverandi for-
seti hafa í vissum tímum haft úr-
slitaáhrif, algjör úrslitaáhrif, á
þróun íslenskra stjórnmála. Menn
getur mjög greint á um, hvort
þessi áhrif séu heppileg eða ekki.
Ég hef gagnrýnt það, sem Sveinn
Björnsson gerði áður en hann varð
forseti, þegar hann skipaði sem
ríkisstjóri með sams konar valdi
og forseti fékk síðar utanþings-
stjórnina. Ég taldi, að það væri
ekki heppilegt, og þegar forsetinn
blandar sér í stjórnmál, verður
hann að þola gagnrýni eins og aðr-
ir, framhjá því verður ekki komist.
En það er ekki einungis, að Sveinn
Björnsson hefði úrslitaáhrif með
skipun utanþingsstjórnarinnar.
Allir kunnugir vita líka, að hann
hafði úrslitaáhrif 1950 um skipun
samsteypustjórnar Framsóknar-
flokks og Sjálfstæðisflokks þá. Ég
þori að fullyrða af töluverðum
kunnugleik, að þó að Sveinn
Björnsson hafi ekki beint séð fyrir
þá lausn, sem fékkst, hefði sú
lausn ekki fundist, ef hans af-
skipti hefðu ekki komið til. Það er
alveg öruggt. Ákvörðun Ásgeirs
Ásgeirssonar um skipun minni-
hlutastjórnar Alþýðuflokksins
1958 hafði vitanlega mjög mikil
áhrif á gang íslenskra stjórnmála.
Menn geta sagt: Þetta hafði
óheppileg áhrif eða heppileg áhrif.
Um það greinir menn á. En það er
ekki hægt að neita því, að alþingi
var komið í sjálfheldu. Þess vegna
var eðlilegt, að ríkisstjóri hefði af-
skipti af málinu, þó að deila mætti
um, hvernig hans afskipti ættu að
vera. Alþingi var komið í sjálf-
heldu 1950, og það mátti eins þá
einnig deila um, hver afskipti for-
seta ættu að vera, en hann hafði
afskipti, sem gerðu það að verk-
um, að tveir stærstu flokkarnir
tóku þá saman höndum. Á sama
veg hafði Ásgeir Ásgeirsson af-
skipti, þegar alþingi var komið í
sjálfheldu eftir afsögn vinstri
stjórnarinnar 1958. Og mér er
sannast að segja spurn: Hafa
menn gert sér grein fyrir, hvernig
á að Ieysa slíkan vanda, þegar al-
þingi lendir i slíkri sjálfheldu eins
og þessi þrjú dæmi sýna? Ef við
ætlum að halda þingræði, getum
við þá leyst þennan vanda án þess
að hafa hlutlausan forseta, sem
ekki blandar sér í daglegar stjórn-
máladeilur, heldur nýtur alþjóð-
artrausts sem góður landsfaðir, ef
svo má segja?
Ég játa, að þetta er umdeilan-
legt. Éf menn geta bent á aðra
hagkvæmari lausn, þá er sjálfsagt
að athuga hana, en ég hef ekki
ennþá heyrt eða séð, að slíkt hafi
verið fram flutt. Vissulega hljóta
menn að vera opnir fyrir þeirri
hugsun, hvort hægt sé að hafa
nægilega hlutlausan þjóðhöfð-
ingja í nábýlinu í okkar landi. Það
er alveg rétt. Þetta er mikið
vandamál. En enn höfum við ekki
komið auga á aðra hagkvæmari
Iausn en fundin var 1944, og slík
lausn fæst ekki nema því aðeins,
að menn þeir, sem hafa reynslu og
þekkingu á vandamálum, sem við
er að etja, leggi ráð sín saman. Til
þess þarf enga allsherjarendur-
skoðun stjórnarskrárinnar, heldur
bara að menn tali frjálslega sam-
an um vandamálin, sem við er að
etja, bæði hér innan salarveggja
alþingis og í blöðum og annars
staðar á alþjóðarvettvangi."
Bjarni Benediktsson vísar til
minnihlutastjórnar Alþýðuflokks-
ins 1958 sem varð til vegna
ákvörðunar Ásgeirs Ásgeirssonar
en leiddi í raun til samstarfs Al-
þýðuflokks og Sjálfstæðisflokks í
Viðreisnarstjórninni sem sat frá
1959 til 1971 og ríkti þá mesta
festa í íslenskum stjórnmálum frá
lýðveldisstofnun. Frá 6. desember
1949 til 2. mars 1950 sat minni-
hlutastjórn Sjálfstæðisflokksins,
eftir afsögn hennar urðu þeir at-
burðir sem Bjarni Benediktsson
getur einnig um og nánar verður
lýst síðar.
Minnihlutastjórn Sjálfstæðis-
flokksins varð til vegna þess að
Sveinn Björnsson setti alþingi
frest til að mynda þingræðis-
stjórn. Ráðuneyti Stefáns Jóh.
Stefánssonar þar sem sátu ráð-
herrar úr Alþýðuflokki, Fram-
sóknarflokki og Sjálfstæðisflokki
sagði af sér 2. nóvember 1949. Við
setningu alþingis 14. nóvember
1949 flutti Sveinn Björnsson for-
seti ræðu og sagði meðal annars:
„Er fráfarandi ráðuneyti fékk
lausn 2. nóvember, bar ég fram þá
ósk, að flýtt yrði sem mest mynd-
un nýs ráðuneytis, þegar alþingi
kæmi saman til funda. Sömu ósk
bar ég fram við formenn allra
þingflokkanna fjögurra, er ég átti
tal við þá um viðhorfið daginn eft-
ir, 3. nóvember. Skildist mér á
þeim öllum, að þeir væru mér
sammála um, að þetta væri mjög
æskilegt, og tóku því vel að hefja
þá þegar þann undirbúning undir
stjórnarmyndun sem kleift væri.
Nú er alþingi er komið saman til
funda, ber ég fram sömu óskina
ennþá einu sinni."
Síðan vitnar forseti til 15. gr.
stjórnarskrárinnar og fer orðum
um þingræðisvenjuna. Hann átel-
ur, hve langan tíma stjórnar-
myndanir hafi tekið hér á landi.
Þingstörf sitji á hakanum, þar til
fenginn sé nægur stuðningur við
nýtt ráðuneyti. Hann spyr, hvað
skuli gera, ef ekki takist að mynda
stjóm, sem hefur tryggan stuðn-
ing meirihluta alþingis, án of mik-
ils dráttar. Og hann svarar spurn-
ingunni sjálfur með þessum orð-
um:
„Ég skil stjórnarskrá vora svo,
að er mikið liggur við — og það
liggur mikið við nú — þá sé það
bæði réttur og skylda forseta að
reyna að skipa ráðuneyti, innan
þings eða utan, þó að það hafi ekki
fyrirfram tryggðan meirihluta
þings, ef slíkur stuðningur fæst
ekki. Alþingi getur lýst vantrausti
á slíku ráðuneyti, en verður þá um
leið að sjá fyrir öðru ráðuneyti,
sem því líkar betur. Löggjöf um
aðsteðjandi vandamál og aðrar
ráðstafanir þola ekki þá bið, sem
leiðir af þvi, að óeðlilega lengi
starfi ráðuneyti, sem fengið hefur
lausn vegna þess, að það telur sér
ekki fært að fara lengur með
stjórn eða telur sig ekki njóta
lengur trausts meirihluta þings.
Því er ekki hægt fyrir Alþingi að
ætla sér óákveðinn frest í von um,
að viðhorfið breytist."
I lok máls síns segir forseti: „I
samræmi við það, sem ég hef sagt,
tel ég rétt að skýra hinu háa Al-
þingi frá því á þessum fyrsta
fundi þess, að ef svo skyldi fara,
mót von minni, að ekki hafi tekist
að tryggja nýju ráðuneyti nægan
stuðning fyrir 30. þ.m., þó helst
fyrr, mun ég líta svo á, að ekki
beri að fresta því lengur, að ég
geri tilraun til þess að skipa nýtt
ráðuneyti, sem Alþingi getur þá
hafnað eða sætt sig við, enda eru
þá liðnar fjórar vikur frá því frá-
farandi ráðuneyti fékk lausn frá
störfum og frá því, er ég mæltist
til þess við formenn þingflokk-
anna að hefja undirbúning að
stjórnarmyndun, og meira en
mánuður frá því kunn voru úrslit
kosninganna, en meira en tvær
vikur frá því, að Alþingi kom sam-
an til funda."
Minnihlutastjórn Sjálfstæðis-
flokksins var mynduð 6. desember
1949.
I bókinni Ólafur Thors, ævi og
störf, II bindi, bls. 137 tií 147, er
því lýst hvernig myndun utan-
þingsstjórnar var afstýrt í mars
1950 og styðst höfundurinn,
Matthías Johannessen, meðal
annars við stórmerka ræðu sem
Ólafur Thors flutti á fundi sjálf-
stæðisfélaganna í Reykjavík 15.
mars 1950, daginn eftir að ráðu-
neyti Steingríms Steinþórssonar
var myndað af Framsóknarflokki
og Sjálfstæðisflokki. Er kafli þessi
birtur hér í heild með leyfi höf-
undar.
Myndun utanþings-
stjórnar afstýrt 1950
Ólafur Thors flutti ræðu um
þessi átök og aðdragandann að
stjórnarmyndun Steingríms
Steinþórssonar í marz 1950, og er
hún hin merkasta, ekki sfzt fyrir
þá sök, að hún varpar skýru ljósi á
afstöðu Ólafs um þessar mundir
og tafl forsetans við „hina æfðu
stjórnmálamenn". Áður hefur ver-
ið lítillega að ræðu þessari vikið,
en hér á eftir verður rækilega um
hana fjallað, svo merk sem hún er
og svo glögga mynd sem hún gefur
af höfuðpersónu þessarar sögu.
Ræðan var auk þess aldrei birt á
prenti og er fyrir bragðið óvænt-
ari heimild en ella.