Morgunblaðið - 15.05.1983, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. MAÍ 1983
21
Ásgeir Ásgeirason
Bernharð Stefánsson segir svo í
endurminningum sínum: „Eftir að
slitnaði upp úr samningum milli
Framsóknar- og Sjálfstæðis-
flokksins, hófust ýmiss konar
bollaleggingar um nýja stjórn.
Framsóknarflokkurinn vildi, að
Hermann Jónasson myndaði
stjórn með Alþýðuflokknum, og
var gerð tiiraun til samninga um
það, en Alþýðuflokkurinn var þá
ekki einu sinni til viðtals um nein
úrræði í efnahagsmálum. Hann
virtist vilja, að hinir flokkamir
leystu vandann, og vera sjálfur í
stjórnarandstöðu. Sumir orðuðu
þetta svo, að flokkurinn hefði
hætt þátttöku í stjórnmálum.
Lýsti Hermann yfir því 6. marz, að
hann gæti ekki myndað stjórn á
þessum grundvelli.
Þá kom til orða, að Vilhjálmur
Þór myndaði einhvers konar hálf-
ópólitíska stjórn. Fórum við Karl
Kristjánsson heim til hans til að
ræða um þetta, að sumu leyti að
eigin frumkvæði, en þó með vitund
og vilja flokksins. Hvorki var þó
fullt samkomulag um þetta í
flokknum, né — og þaðan af síður
— meirihluti fyrir því í þinginu.
Féllu því þær ráðagerðir niður."
Agnar Kl. Jónsson lýsir þessu
svo í stjórnarráðssögu sinni: „For-
seta íslands mun nú hafa þótt
uggvænlega horfa um myndun
stjómar af hálfu þingflokkanna.
Hann sneri sér því hinn 7. marz til
Vilhjálms Þórs forstjóra og bað
hann um að reyna að mynda
blandaða stjórn þingmanna og
utanþingsmanna, eða stjórn, sem
nyti stuðnings meirihluta þings-
ins. Tveim dögum síðar skýrði
Vilhjálmur Þór forseta frá því, að
þetta væri ekki hægt. Fól forseti
honum þá að mynda hreina utan-
þingsstjórn. Hinn 11. marz, sem
var laugardagur, tilkynnti Vil-
hjálmur Þór forseta, að hann væri
tilbúinn að taka þetta að sér, en
litlu síðar bárust forseta tilmæli
um að fresta stjórnarmynduninni
um sinn vegna nýrra samninga-
umleitana milli Framsóknar-
flokksins og Sjálfstæðisflokksins,
en svo stóð á þessu, að daginn áður
höfðu flokkarnir hafið úrslitatil-
raunir til stjórnarmyndunar inn-
an Alþingis."
Þessum tilraunum lauk með þvi,
að samkomulag náðist milli flokk-
anna og var Steingrimur Stein-
þórsson forseti sameinaðs þings
valinn til að veita stjórninni for-
stöðu og mun Hermann Jónasson
hafa bent á hann til samkomulags.
Það varð til nýlundu, að formenn
beggja flokkanna, Hermann Jón-
Knstján EMjárn
Ólafur Thore
asson og ólafur Thors, áttu sæti í
þessari nýju stjórn.
1 æviágripi Bjarna Benedikts-
sonar um Olaf Thors i Andvara
segir, að tilraunir til stjórnar-
myndunar hafi staðið mikinn
hluta febrúar. „Þær höfðu aðal-
lega strandað á þvi, að fram-
sóknarmenn fengust ekki til að
semja fyrirfram um lausn efna-
hagsmálanna, heldur vildu þeir,
að stjórnin yrði mynduð i því
skyni að semja um lausn málsins,
og höfðu fallizt á, að Bjarni Bene-
diktsson yrði forsætisráðherra, ef
til kæmi, því að enn vildu þeir ekki
una forsæti Ólafs vegna vær-
inganna frá árunum 1942 og 1944.“
Ingólfur Jónsson telur, að Bjami
Benediktsson hafi litið svo á, að
það væri mikilvægara, eins og á
stóð, að hann færi áfram með
utanríkismál „vegna þess hve
ástandið var ótryggt" í stað þess
að veita nýrri stjórn forstöðu.
Hermann Jónasson
Sveinn Björnsson
Því má bæta við, að þegar van-
traustið var samþykkt á minni-
hlutastjórn ólafs Thors, var það
söguleg atkvæðagreiðsla að því
leyti, að slíkt hafði ekki gerzt frá
því samþykkt var vantraust á
Björn Jónsson ráðherra 1911.
ólafur Thors flutti ræðu sína á
lokuðum fundi sjálfstæðisfélag-
anna í Reykjavík 15. marz 1950 og
fjallar hann um þau mál, sem hér
hefur verið drepið á, en þó ekki
sízt fyrirætlanir forseta þess efn-
is, að Vilhjálmur Þór myndaði
ráðuneytið.
í upphafi ræðu sinnar segir
Ólafur Thors, að hann geri ekki
ráð fyrir, að neinum sjálfstæð-
ismanni sé það gleðiefni, að
Sjálfstæðisflokkurinn hafi gengið
í stjórn með Framsóknarflokkn-
um. En þegar menn höfðu áttað
sig á því, sem yfir vofði annars
vegar, og hinu, sem orðið var, þá
hafi mörgum eða flestum létt.
Hann segir, að sjálfstæðismenn
hafi orðið fyrir vonbrigðum af því,
að þjóðin hafi daufheyrzt við
óskum þeirra um að veita Sjálf-
stæðisflokknum meirihluta. Þá
hafi því verið yfir lýst, að flokkur-
inn mundi beita sér fyrir sam-
starfi þeirra lýðræðisflokka, sem
stóðu að fyrri rikisstjórn. Frá
þeirri stefnu hafi hann ekki hvik-
að. „Ég vil nú ekki fara að rifja
margt upp af fortíðinni. En ekki
get ég nú þó, þrátt fyrir mína nýju
og heitu ást til vinar míns Her-
manns Jónassonar, gleymt því, að
kjörin sem hann bauð okkur hafi
verið dálítið undarleg." Hermann
hefði ekki boðið Sjálfstæðis-
flokknum að taka þátt í rikis-
stjórn. Hann hafi ætlazt til þess,
Bjarni Benediktamn
Steingrímur Steinþórason
að sjálfstæðismenn styddu hann í
„að leggja á alla þá skatta, sem
með þyrfti" — eftir að Framsókn-
arflokkurinn „hefði krækt í kær-
ustuna frá okkur — Alþýðuflokk-
inn...“
Ólafur Thors víkur að minni-
hlutastjórn Sjálfstæðisflokksins
og segir, að það hafi mælzt vel
fyrir, „að Sjálfstæðisflokkurinn
þorði að mynda minnihlutastjórn
þrátt fyrir þá örðugleika, sem
augsýnilega hlutu að vera fram-
undan". Sjálfstæðisflokkurinn
hafi reynt að koma á nýrri stjórn í
landinu, sem styddist við meiri-
hluta þingsins, „vegna þess að
minnihlutastjórn í þessari ribb-
aldasamkundu, sem heitir Alþingi
Islendinga, er máttvana. Og vegna
þess að þjóð, sem býr við mátt-
vana þing og máttvana stjórn, er í
voða.“ Síðan bendir ólafur á, að
flotinn hafi ekki stöðvazt og tillög-
ur sjálfstæðismanna hafi verið
„betur undirbúnar, veigameiri til-
lögur heldur en nokkru sinni hafa
verið lagðar fram 1 þessum vanda-
málum eftir 10 ára baráttu við
þau ...“. Sjálfstæðismenn kunni
að segja: „Það er blettur á ykkur,
að forsætisráðherrann er fram-
sóknarmaður. Ég viðurkenni vel,
að mér hefði þótt ánægjulegra, að
það væri sjálfstæðismaður. En —
er það aðalatriðið? Er það aðalat-
riðið fyrir þessa þjóð, hvaða mað-
ur heitir forsætisráðherra? Eða er
hitt aðalatriðið, að það séu vonir
til, að þjóðin hafi að bíta og
brenna eftir sem áður?“
Hér endurtekur ólafur nánast
það, sem hann hafði sagt árið áður
í bréfi til dóttur sinnar um þjóðar-
heill og ráðherraembætti, eða
„stólinn", eins og hann tók til
orða.
ólafur Thors er með hugann við
þjóðina, framtíð hennar og far-
sæld, en ekki þröng flokkspólitísk
sjónarmið.
Hann heldur áfram að rekja
gang mála í ræðunni og segir, að
sjálfstæðismenn hafi vel vitað, að
nokkur hætta hafi verið samfara
því að leggja frumvarp þeirra
fyrir framsóknarmenn, „f þessu
flokkslega kapphlaupi, að Fram-
sóknarflokkurinn notaði tillögur
okkar, semdi upp úr þeim sitt
frumvarp og legði þær fram á
undan okkur. En við vissum líka-
vel, að það var ekki hægt að óska
eftir samstarfi við Framsóknar-
flokkinn, án þess að segja honum,
hvað það væri, sem við værum
með í pokahorninu í þessum efn-
um. Og þar sem málefni hafa allt-
af verið aðalatriðið fyrir okkur, þá
tókum við alla áhættuna [af því],
að Framsóknarflokkurinn yrði á
undan okkur, og sögðum sem svo:
„Ja, þá það. Ef hann kemur með
tillögur okkar, þá er það aðalatrið-
ið, hvort sem hann hefur opinber-
lega meiri eða minni sóma af því.“
Hann segir síðan, að Framsóknar-
flokkurinn hafi svarað með því, að
stjórn sjálfstæðismanna ætti að
segja af sér, áður en framsókn-
armenn gætu rætt við sjálfstæð-
ismenn um nýja stjórnarmyndun.
En sjálfstæðismenn hefðu aldrei
getað skilið, „hvað fyrir Fram-
sóknarflokknum vakti, ef það var
ekki metnaður eða raunar ofmetn-
aður. Og þó... gátum við nú
ómögulega gert það fyrir okkar
kæru vini í Framsóknarflokknum
að segja af okkur, þegar af því
leiddi, að við gátum átt það á
hættu, að landið yrði á örlagarik-
um tímum stjórnlaust um margra
mánaða skeið.“
ólafur Thors vék síðan að þóf-
inu 1942 og myndun utanþings-
stjórnar þá og loks að tilraunum
forsetans til að koma á utanþings-
stjórn undir forsæti Vilhjálms
Þór og er sá kafli ræðu hans hvað
merkastur. En áður segir hann,
„að 1942 tók það nærri 2 ár að
mynda stjórn. Það stóð fyrst lang-
an tíma í þófi milli þingflokkanna
og loks skipaði forsetinn utan-
þingsstjórn, sem sat 20 mánuði að
völdum, meðan flokkarnir voru að
reyna að bræða sig saman. Seinast
þegar hin svokallaða Nýsköpunar-
stjórn fór frá völdum og stjórn
Stefáns Jóhanns tók við, þá tók 4
mánuði að mynda stjórn. Við gát-
um ekki með nokkru móti tekið á
okkur þá ábyrgð að láta landið
vera stjórnlaust eins og nú horfir,
í marga mánuði, eingöngu af því
að Framsóknarflokkurinn það
okkur um það, m.a. og fyrst og
fremst af því við sáum enga
skynsamlega ástæðu til þess.“
Ólafur getur þess, að sjálfstæð-
ismenn hafi gripið til þess ráðs að
spyrja framsóknarmenn, hvort
þeir ættu ekki heldur að reyna að
mynda samstjórn þessara tvegaa
flokka án málefnasamnings. „Eg
er nú eiginlega ekki eins fjarri því
og sumir aðrir, að þannig eigi
stjórnarmyndanir að vera [þ.e. án
málefnasamninga]. Þessir eilífu
málefnasamningar, þar sem hver
flokksbjálfi og heimspekingur í
flokknum hleður upp metralöng-
um tillögum til þess að gera landið
stjórnlaust sem allra lengst og
þjóðinni sem mesta bölvun ... eru
ekki eftirsóknarverðir. Ég er eig-
inlega með þvi að kveða þessa
karla í kútinn og mynda stjórnir
án langra málefnasamninga."
Hann segir, að eina svar Fram-
sóknarflokksins hafi verið það, að
flokkurinn hefði átt „að fá öll
ráðuneytin, sem við vildum fá. Það
var það eina, sem við fengum að
vita. Þetta þótti okkur of veikur
grundvöllur og sögðum við þá:
„Við verðum að leggja fram okkar
frumvarp og halda svo áfram að
semja. Þetta gerðum við 25. febrú-
ar og þann sama dag, á sömu
klukkustund, fengum við van-
traustið. En við tókum það ekkert
nærri okkur.“ Leiðtogum Fram-
SJÁ NÆSTU SÍÐU