Morgunblaðið - 15.05.1983, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. MAÍ1983
sóknarflokksins þótti undarlegt,
að tillögur sjálfstæðismanna
skyldu lagðar fyrir þingið, og gátu
ekki sætt sig við það, töidu jafnvel
einsdæmi, að svo mikilvægar og
veigamiklar ráðstafanir væru
lagðar fyrir Alþingi án þess vissa
væri fyrir því, að þær hlytu sam-
þykki.
En Ólafur Thors lýsti yfir því í
leyniræðu sinni á fundinum 15.
marz, „að þessi stjórn [þ.e. minni-
hlutastjórn Sjálfstæðisflokksins]
hefði hvergi stuðning, nema hjá
Sjálfstæðisflokknum, og við vor-
um þess vegna reiðubúnir að taka
á móti vantrausti hvenær sem var.
Vantraust væri engin móðgun
fyrir okkur. Vantraust varð fyrst
móðgun, þegar það kom í ljós, að
þeir, sem báru fram vantraustið,
voru okkur alveg sammála um
allt, sem máli skipti, og að þeir,
sem samþykktu vantraustið með
þeim, voru ekki sammála þeim,
sem báru vantraustið fram, um
einn einasta hlut annan en þann
að gera landið stjórnlaust. Þá varð
vantraustið að móðgun, ekki gegn
okkur, heldur gegn þingræði og
þjóðinni."
Þá segir Ólafur Thors, að marg-
ir hafi spurt sig að því, hvers
vegna hann hafi ekki rofið þing,
þegar svo var komið málum, og
hann hafi svarað þvi til, að þing-
flokkur Sjálfstæðisflokksins hefði
verið á einu máli um, að ekki hefði
verið unnt að svara vantraustinu
með þingrofi, það hefði verið talið
gerræði. „Það hefði verið sagt:
„Þeir runnu af hólmi. Þeir vissu,
að þingið væri á móti þeim. Þeir
þorðu ekki að horfast í augu við
atkvæðagreiðsluna um vantraust-
ið og þeir svikust aftan að þinginu
með þingrofi." Og það væri áreið-
anlegur hlutur, að ef við hefðum
gert það, þá hefðum við gefið and-
stæðingum okkar þann byr í segl-
in, sem við sjálfir höfum haft og
vonandi höfum ennþá. Þá hefði
það ekki verið málið, ekki hið
stóra og mikla mál, sem um hefði
verið rætt, heldur gerræði Sjálf-
stæðisflokksins, sem sveikst und-
an atkvæðagreiðslu Alþingis með
því að rjúfa þing, þegar hann
horfðist í augu við vantraustið ...
þá hefðu Heródes og Pílatus orðið
vinir. Og þá hefðu þeir gert banda-
lag gegn okkur í öllum kjördæm-
um, þar sem þeir gátu fellt okkar
þingmenn. [Hér sér ólafur fyrir
myndun Hræðslubandalagsins.]
Þá hefðu mennirnir í Framsókn,
sem elska kommúnista, fengið að-
stöðu til að semja við kommún-
ista, og þá hefði Alþýðuflokkur-
inn, þessi „ábyrgi“ flokkur, sem
fer alltaf eftir málefnunum, líka
neyðzt til að dansa með þessari
hersingu. Ég held, að það hefði
verið það vitlausasta, sem við
hefðum getað gert.“
Þá skýrir ólafur Thors frá því,
að forseti íslands hafi hringt til
hans, þegar vantraustið hafði ver-
ið samþykkt, og spurt, hvort hann
óskaði eftir ríkisráðsfundi, ogl
kvaðst hann hafa svarað því ját-
andi: „Hann spurði, hvort við ætl-
uðum að segja af okkur. Hann
vissi, að við vorum ekki skyldugir
til þess. Ég sagði já. „Finnst ekki
herra forsetanum það rétt?“ —
Það fannst honum. Og ég held, að
þeir menn, sem gleggstir eru, séu
á einu máli um þetta. Það sitja nú
hér á fundinum tveir menn, sem
af öllum landsmönnum bera hvað
bezt skyn á þetta, Bjarni Bene-
diktsson og Gunnar Thoroddsen,
báðir fyrrverandi prófessorar í
stjórnlagafræði. Þá hefur aldrei
greint neitt á um, hvað við áttum
að gera frá velsæmisins sjónar-
miði í þessum efnum.“
Nokkru síðar segist ólafur
minnast á Alþýðuflokkinn, en ekki
kommúnista vegna þess, „að það
ætlast enginn til neins af komm-
únistum... Ég var kannski lengi
að læra þetta, — ég er tossi. En
Churchill var lítið fljótari en ég til
að læra þennan boðskap, því að
hann var í sömu faðmlögum við
kommúnista eins og ég á duggara-
bandsárum okkar beggja.“
Og nú víkur ólafur Thors máli
sínu að tilraunum forseta íslands
til að mynda utanþingsstjórn und-
ir forsæti Vilhjálms Þór, og er
ástæða til að birta þann kafla
ræðu hans orðréttan. Hafa ber í
huga að þetta er talmál ræðu sem
haldin var blaðalaust:
„Nú þegar Hermann Jónasson,
þann 6. marz, tilkynnti forsetan-
um, að hann gæti ekki myndað
stjórn, kvaddi forsetinn sjálfstæð-
ismenn ásamt öðrum á fund sinn.
Ég veit, að Sjálfstæðisflokkurinn
heimtar það af okkur að við segj-
um honum hispurslaust, hvað það
var, sem við lögðum þá til við for-
setann. Við höfum ekki sagt frá
því. En ég tel mér það ekki kleift
að koma hér og leyna kjósendur
Sjálfstæðisflokksins því, sem við
þá gerðum. Og ég vil biðja menn
þess lengstra orða, að þeir líti ekki
á það, sem ég kem nú til með að
segja, sem brotabrot af ádeilu á
forseta landsins, þótt hann færi
ekki eftir okkar tillögu.
Við sögðum við forsetann
eitthvað á þessa leið: „Hermann
Jónasson hefur tilkynnt herra for-
seta íslands, að hann geti ekki
myndað meirihlutastjórn og að
enginn annar geti það. Þar af leið-
andi liggur fyrir tilkynning um, að
Framsóknarflokkurinn ætli ekki
að vinna með Sjálfstæðisflokknum
í meirihlutastjórn. Alþýðuflokk-
urinn er svo „ábyrgur" að hann
vill ekki í neinni stjórn vera. Og
með kommúnistunum viljum við
ekki vera. Af þessu leiðir, að það
er ekki hægt að mynda meiri-
hlutastjórn í landinu. Af því leið-
ir, að það er öngþveiti framundan.
Herra forseti, við leggjum því til,
að þing verði rofið tafarlaust og
gengið verði til kosninga. Við
munum þá, ef herra forseti vili
gefa okkur þingrofsréttinn, lög-
festa gengislækkunina og allt það,
sem nauðsynlegt er í því frum-
varpi, þegar í stað daginn eftir að
þingmenn hafa farið heim. Þeim
minniháttar deiluatriðum, sem í
frumvarpinu eru, getur svo þjóðin
skorið úr um, hvort skuli ráðast á
einn eða annan veg.“ Forseti
spurði: „Þorið þið að taka á ykkur
þessa áhættu?“ „Já, hiklaust,"
sögðum við. „Vegna þess, að það er
það eina sem hægt er að gera.“
Síðan tíundar ólafur andstöð-
una við skipun utanþingsstjórnar
og hefur áður verið að því vikið.
„Eftir að þessi dagur var lið-
inn,“ hélt Ólafur Thors nú áfram,
„fengum við að vita, að forsetinn
hefði falið Vilhjálmi Þór að gera
tilraun til stjórnarmyndunar. Og
hugmyndin var þá sú, að Vil-
hjálmur Þór yrði forsætisráð-
herra, einn þingmaður frá hverj-
um flokki og svo veldi Vilhjálmur
Þór tvo menn utan úr bæ. Við
sögðum Vilhjálmi þá strax, að við
myndum aldrei aðhyllast þetta.
Við neituðum þessu með mörg-
um og sterkum rökum, sem ég
held, að hann [Vilhjálmur Þór]
hafi ekki komizt hjá að viður-
kenna að miklu leyti. Hins vegar
léðum við máls á þátttöku í stjórn,
sem Vilhjálmur Þór myndaði [og]
skyldu vera 3 sjálfstæðisþing-
menn í henni, enda yrði gerður
málefnasamningur, er við gætum
við unað og verkaskipting að
okkar skapi. Framsóknarflokkur-
inn hafnaði þessu með öllu, og svo
mun það hafa verið á fimmtudag-
inn var, að forsetinn fól Vilhjálmi
Þór að mynda utanþingsstjórn.
Við sögðum þá Vilhjálmi Þór mjög
einarðlega, að þótt við hefðum
viljað standa að stjórnarmyndun,
ef það hefði verið þingræðisleg
stjórn, þá værum við eindregið á
móti því að mynda utanþings-
stjórn.
Þegar hér var komið máli, að
utanþingsstjórnin var alveg á
tröppunum, fórum við I forystu
Sjálfstæðisflokksins að gera upp
við okkur, hvort hugarfar þeirra i
Framsóknarflokknum væri ekki
líkt okkar, hvort hugsanlegt væri,
að þeir sæju ekki að hverju bæri,
ef utanþingsstjórn yrði sett á
laggirnar. Við drógum þær álykt-
anir, að hvað sem þeir segðu, hvað
sem þeir kynnu að hafa gert gegn
Vilhjálmi Þór, þá myndu þeir
harma það, eins og við gerðum, að
fá utanþingsstjórn. Árangurinn af
því varð sá, að við tókum þál
ákvörðun, að ég talaði lengi og
alvarlega föstudagskvöldið — í 5
klukkutíma — við Hermann Jón-
asson. Árangurinn af því varð sá,
að án þess hann segði mikið og án
þess hann lofaði neinu, þá taldi ég
málið standa þannig, að ég sagði
þeim manni, sem allan tímann
hefir staðið í þessum samningum
með mér, Bjarna Benediktssyni,
varaformanni flokksins, að ég
héldi, að málin stæðu þannig, að
okkur bæri að gera úrslitaáhlaup.
Og eftir að við Bjarni höfðum bor-
ið saman bækurnar á laugar-
dagsmorgun, og eftir að hann
hafði talað við þá menn, sem hann
taldi mesta nauðsyn sjálfur að
tala við, þá var hann fyrir sitt
leyti einnig mjög hvetjandi þess,
að við gerðum þetta áhlaup. En
við höfðum líka tekið ákvörðunina
sameiginlega á föstudagseftir-
miðdag, eins og allar þessar
ákvarðanir, sem teknar hafa verið,
hafa verið teknar fyrst og fremst
af okkur tveimur og svo í nánu
samráði við okkar starfsbræður í
ríkisstjórninni og nokkra aðra
þingmenn — og raunar allan þing-
flokkinn, þegar til hefur náðst. Ég
bað Hermann Jónasson um eða
fyrir hádegi á laugardag að
hringja til forseta íslands og biðja
hann að hindra það, að utanþings-
stjórn kæmist á laggirnar á laug-
ardaginn, sjálfur myndi ég gera
hið sama. Hermann vildi ekki gera
það, svo við Bjarni Benediktsson
ákváðum, að við skyldum þá gera
það sjálfir. Ég hringdi í forsetann
og lagbi mjög hart að honum að
hindra það, að utanþingsstjórn
kæmist á. [Innskot: ólafur Thors
sagði við Svein Björnsson: „Held-
ur þú að það sé hlutverk þitt sem
forseta að koma í veg fyrir að hér
á landi sé þingræði og þingræðis-
stjórnir?" ólafur sagði Kristjáni
Albertssyni þetta sjálfur.] Forset-
inn gekk inn á þetta. Ég veit, að
allan tímann hefur hann skoðað
utanþingsstjórn sem algjört neyð-
arúrræði, sem einasta möguleik-
ann, ef ekkert annað væri að hans
dómi fært. Og þingrofið vildi hann
ekki ganga inn á. Nú þegar þessi
réttur var fenginn hjá forsetanum
— hann gaf mér frestinn kl. 9 á
laugardagskvöld — þá fórum við
niður í Alþingi til þess að hitta
þessa menn. Það kom þá í ljós, að
það var stífla. Það var ómögulegt
að komast nærri þeim. Framsókn-
armennirnir litu þannig á, að úr
því Vilhjálmur Þór, þessi ágæti
vinur þeirra, væri byrjaður að
mynda stjórn, þá væru þeir að
ganga á hans rétt... með því að
fara að tala við okkur. Við sögðum
þá: Vilhjálmur Þór átti að koma
til að leysa stjórnarkreppu, en er
hann þá sjálfur orðinn stjórnar-
kreppan? Vilhjálmur Þór fékk
vitneskju um, hvernig sakir stóðu
og mun þá hafa tilkynnt flokks-
bræðrum sínum, að hann vildi
ekki standa í vegi þess, að samtöl
gætu hafizt. Eftir það hófust um-
leitanir milli Sjálfstæðisflokksins
og Framsóknarflokksins. Við sát-
um svo allan laugardaginn yfir
þessu og satt að segja þurfti mikla
bjartsýni á laugardagskvöldið til
þess að álíta að þetta gæti gengið
saman. Samt sem áður tók ég þá
ákvörðun að biðja forsetann um
frest til sunnudags, og það kanm
að vera, að ég hafi verið fullt eins
bjartsýnn í samtali við forsetann
um möguleika til myndunar þing-
ræðisstjórnar eins og minn innri
maður leyfði. Forsetinn gaf þenn-
an frest og við notuðum svo óspart
hvíldardaginn til þess að reyna að
bræða okkur saman. Sakir stóðu
þannig, að þetta var lengst af von-
lítið. Svo fór að birta til, en kl.
7Ví á sunnudagskvöld sprakk þó á
milli okkar Hermanns. Við kvödd-
umst með virktum og sögðum, að
við hefðum gert okkar bezta. Svo
fór hann inn til sinna manna —
þetta var í þinginu — og sagði
þeim, að það hefði sprungið. Svo
komu þeir út. En hann vék sér upp
á loft. Ég mætti þeim þá í anddyr-
inu og sagði þeim að bíða svolítið
lengur, það lægi nú ekki á að
borða, því að það væri verið að
gera út um örlög þjóðarinnar. Þeir
hlýddu. Að þessu höfum við hlegið
mikið síðan. Það er svo ekki
ástæða til að gera þessa sögu
lengri heldur en hún er. Þetta end-
aði á því, að kl. 9 á sunnudags-
kvöld var búið að afgera öll
aðalatriði þessa máls og við gátum
létt því fargi af forsetanum, að
ekki væri hægt að mynda þing-
ræðisstjórn á Islandi."
ólafur Thors getur þess að lok-
um, að það hafi einkum verið þrjú
atriði, sem deilur risu af, skatta-
stefnan, verzlunarmálin og skipt-
ing ráðuneyta. „Menn mega nú
ekki rugla saman metorðagirnd og
ráðuneytaskiptingunni. Því ráðu-
neytaskiptingin er valdið ... þau
mál, sem ráðherra ræður yfir,
miklu meira heldur en metorðin,
sem liggja í einstökum titlum. Svo
voru minniháttar mál, sem bar á
milli og ber kannski enn á milli.
En við vildum fegnir liðka til, eins
og við mögulega gátum og lofuð-
um því.“ Loks sagði ólafur Thors,
að þingvilji yrði að ráða í við-
skiptamálum. Framsóknarmenn
hafi lagt mikla áherzlu á, að
Sjálfstæðisflokkurinn féllist á til-
lögur þeirra, en leiðtogar sjálf-
stæðisflokksins neituðu því: þing-
viljinn verður að ráða, sögðu þeir.
En Sjálfstæðisflokkurinn fékk
viðskiptamálin þó í sínar hendur.
Ólafur kvað sjálfstæðismenn
ánægða með þau embætti, sem
komið hefðu í hlut flokksins.
Hann færi með utanríkismál,
viðskiptamál, atvinnumál,
menntamál, dómsmál og hluta af
samgöngumálum.
Sjálfur varð ólafur Thors út-
vegs- og atvinnumálaráðherra í
þessari ríkisstjórn, sem kom í
heiminn eftir einhverja eftir-
minnilegustu tangarfæðingu, sem
um getur í íslenzkum stjórnmál-
um. Hann getur þess í ræðu sinni,
að Framsóknarflokkurinn eigi
ekki síður heiður af því að þing-
ræðisstjórn var mynduð en
sjálfstæðismenn. Undir lok ræð-
unnar minnti hann á það, sem
hann hefði sjálfur oft sagt: „Það
er mesta bölvun stjórnmálanna,
mesta bölvun þjóðarinnar, hvað
stjórnmálamennirnir mikla fyrir
sér gildi fortíðarinnar í hlutfalli
við framtíðina. Ég sagði oft við
framsóknarmennina, þegar við
vorum að tala við þá: Það vildi ég
að guð almáttugur gæfi, að þið
misstuð minnið alveg fullkomlega.
Og mér var alvara. Ef alltaf á að
standa eins og hundur á roði og
segja: þetta hefi ég sagt, þetta hef-
ir þú sagt, þú hefir gert mér bölv-
un þarna, ég verð að hefna o.s.frv.,
ef alltaf á að hanga á þessu, ef það
er alltaf fortíðin og aldrei fram-
tíðin [sem máli skiptir] — þá er
það glötunin, sem tekur við. Ég
hefi oft sagt, að gamlar væringar,
óþörf metorðagirnd eða hroki eigi
að víkja fyrir heill og hamingju
þjóðarinnar. Ég hefi viljað sanna,
einnig í þessu máli, að ég meinti
þetta. Og við erum fleiri ... sem
höfum viljað sýna þetta. Það er
ekki aðeins ég og Bjarni Bene-
diktsson ... Allur Sjálfstæðis-
flokkurinn hefir óskað þess og
margir framsóknarmenn hafa að
lokum tekið undir þetta.“
Og ræðunni lýkur ólafur Thors
með því að segja, að hann sé ekki í
neinum vafa um, að þjóðin eigi sér
bjarta framtíð, ef sá andi skiln-
ings — „mér er nær að segja sam-
úðar og sáttfýsi fær nú að ríkja í
hjörtum þjóðarinnar, sem náði að
lokum tökum á hjörtum og huga
þeirra manna, sem taldir eru
mestir vígaglúmar í opinberri
stjórnmálabaráttu. Við á þingi
höfum nú gert okkar skyldu, í
Framsóknarflokknum og í Sjálf-
stæðisflokknum. Nú er það ykkar,
nú er það þjóðarinnar að gera sina
skyldu, taka höndum saman. Taka
vel því, sem stjórnin hefur borið
fram og ber fram. Nú reynir á
þegnskapinn hjá ykkur, eins og
það reyndi mjög á þolrifin hjá
okkur, á stillinguna, gætnina og
góðviljann. Nú reynir á það hjá
ykkur. Ég vil að sjálfstæðismenn
gangi þar í fararbroddi, eins og
þeirra er venja. Við vörðum þing-
ið, þegar ofbeldismennirnir gerðu
árásir þar [í marz 1949]. Við
hræddumst ekki líkamlegt ofbeldi.
Við höfum barizt eins og hetjur
við tvennar kosningar, Alþingis-
kosningar og bæjarstjórnarkosn-
ingar. Við erum ekki hræddir við
baráttuna. En í dag er það friður-
inn, góðviljinn og skilningurinn,
sem allt á veltur. Og í dag er það í
þeim efnum, sem við eigum að
ganga á undan öðrum. Það eitt
sæmir Sjálfstæðisflokknum."