Morgunblaðið - 08.11.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. NÓVEMBER 1983
Hvern varðar um varð-
veislu Fjalakattarins?
— eftir Erlend
Sveinsson
„Á þessari stundu
skynjaði ég á nýjan leik
mikilvægi þess að gamla
Reykjavíkur Bíógrafthe-
ater yrði bjargað frá
glötun. Ég sá í hendi
mér að þar ættum við
íslendingar ríkidóm,
sem gæti að sínu leyti
orðið okkar Drottning-
holm.“
Fyrir rúmum 50 árum leið
merkileg listgrein undir lok, án
þess beinlínis að nokkur reyndi að
spyrna við fæti, nema ef vera
skyldi einn höfuðsnillingur þessa
listforms, meistari Charles Chapl-
in.
Varla hefur nokkur listgrein
náð jafn skjótum þroska og al-
mennri hylli og staðið jafn stutt
við og þögla kvikmyndin. Lffdagar
þessa listforms frá fæðingu til
dauða voru um það bil 33 ár. Á
þessum ótrúlega stutta tíma tókst
að þróa frásagnartækni og sýn-
ingarform og skapa ódauðleg sí-
gild verk bæði á sviði alvörunnar
og grínsins. Gamanmyndir Chapl-
ins, Harold Lloyds og Buster
Keatons eru svo nátengdar þögul-
myndaforminu, að þessum snill-
ingum gamanmyndanna tókst
ekki að þróa list sína áfram á tal-
myndasviðinu og því leið list
þeirra undir lok með þöglu mynd-
unum. Form og innihald hélst
órjúfanlega í hendur. Með komu
talmyndanna var þróuð ný frá-
sagnartækni í kvikmyndum. Sjón-
varpið kom til sögunnar og gat af
sér enn nýja frásagnartækni. Svo
sem videóið.
Videó og sjónvarp er alvarleg
ógnun við rekstrargrundvöll kvik-
myndahúsanna. Kvikmyndahús-
um fer nú fækkandi utan Stór-
Bíósalur Gamla bíós í Fjalakettinum.
Reykjavíkursvæðisins og erlendis
frá berast þær fréttir, að kvik-
myndahúsarekstur sé sífellt að
dragast saman og kvikmyndahús-
in séu tekin til annarra nota. Að-
sókn að kvikmyndahúsunum
minnkar stöðugt, þegar fólk á þess
kost að velja sjálft kvikmyndir,
sem það vill sjá og sem það síðan
horfir á heima í stofu hjá sér.
Verði ekki breyting á þessari
þróun er nú hætt við, að það sama
muni gerast og átti sér stað með
tilkomu talmyndanna, og leiddi til
þess að þöglu myndirnar duttu
uppfyrir. Sýningar á hinu víta
tjaldi kvikmyndahúsanna myndu
smám saman leggjast af harm-
kvælalaust, einfaldlega vegna þess
að það sýningarform, sem við
tæki, þætti heppilegra ef ekki full-
komnara en það sem fyrir væri.
Ef við íhugum þessi mál ögn
nánar, sjáum við að það sem hér
er að eiga sér stað eru róttækar
breytingar, svipað og átti sér stað,
þegar talmyndirnar lögðu þöglu
myndirnar að velli. Ef kvik-
myndasýningar framtíðarinnar
færast svo til eingöngu yfir á sjón-
varpsskerminn verða kvikmynda-
framleiðendur, svo framarlega
sem þeim verður gert kleift að
halda áfram að framleiða kvik-
myndir, að miða frásagnartækni
sína við miklu minni myndflöt en
hingað til. Jafnframt gerist það að
áhorfandinn mun ekki eiga þess
kost að upplifa kvikmynd í myrkv-
uðum sal kvikmyndahúsanna, inn-
an um hóp áhorfenda, þar sem
áhrifin af myndinni magnast oft
upp vegna svörunarinnar úr saln-
um. Allir kannast við hvað hlátur
getur verið smitandi í troðfullum
bíósal. Sambærileg stemmning er
tæpast möguleg heima í stofu. Ef
kvikmyndahúsin neyðast til þess
að leggja starfsemi sína á hilluna
í náinni framtíð er óhætt að full-
yrða að menning okkar og
skemmtanalíf verður fátækara
fyrir vikið. Og þetta á ekki bara
við okkur íslendinga. Þessi sama
þróun á sér stað allt í kringum
okkur.
Sé hægt að benda á að hér sé um
óheillaþróun að ræða og sé hægt
að tala máli kvikmyndahúsanna
með þeim hætti að þessari óheilla-
þróun yrði snúið við, þá á að gera
það. íslendingar geta kvatt sér*
hljóðs á þessu sviði svo að eftir
yrði tekið, vegna þess að spurning-
in um varðveislu gamla bíósins í
Fjalakettinum er samofin þessu
máli. Nú á að gera út um örlög
þess.
Gamla bíó í Fjalakettinum í
hjarta höfuðborgarinnar, sem enn
er uppistandandi með sömu um-
merkjum og voru þegar kvik-
myndahúsrekstri var hætt þar ár-
ið 1927, er hvort sem okkur líkar
það betur eða verr merkilegar
minjar um kvikmyndahús frá
hinu örstutta og einstaka tímabili
þöglu kvikmyndanna. Þetta kvik-
myndahús, sem nefndist eins og
vera ber Reykjavíkur Bíógrafthe-
ater, var starfrækt nánast allan
þann tíma, sem þöglar kvikmyndir
voru sýndar í kvikmyndahúsum í
heiminum. Sýningar hófust þar 2.
nóvember árið 1906 en um það
leyti, þ.e. um það bil áratug eftir
að kvikmyndirnar komu fram á
sjónarsviðið sem almennings-
skemmtun, fór hugmyndin um
sérstakt kvikmyndaleikhús, þar
sem einungis yrðu sýndar kvik-
myndir, að láta á sér kræla. Vjir
þá ekki óalgengt að leikhúsum
væri breytt í kvikmyndahús, eins
og átti sér stað í Reykjavík. Breið-
fjörðsleikhúsi var breytt í bíógr-
aftheater. Borgarbúar tóku þessari
nýjung í bæjarlífinu svo vel að
unnt reyndist að byggja glæsilega
bíóhöll við Ingólfsstræti og var
starfsemin flutt þangað árið 1927,
rétt um það bil sem talmyndirnar
voru að ryðja sér til rúms. Síðan
hafa örlögin hagað því svo, að
gamla bíóið við Bröttugötu hefur
varðveist allt til okkar dags, sé
horft fram hjá almennri niður-
níðslu og því að sætin hafa týnst
og settir hafa verið 3 gluggar á
eina hlið bíósalarins. Sá möguieiki
er fyrir hendi, að þetta gamla bíó
sé eina uppistandandi kvikmynda-
húsið í heiminum í dag sem varð-
veist hefur óbreytt frá tímum
þöglu kvikmyndanna. Við skulum
hafa það í huga, að jafnvel þótt
tækist að hafa upp á kvikmynda-
húsi, sem tók til starfa á undan
Reykjavíkur Bíógraftheater, sem
lítil líkindi eru til eins og sýnt
verður fram á, þá eru yfirgnæf-
andi líkindi til þess að slíkt kvik-
myndahús hafi þurft að ganga í
gegnum umtalsverðar breytingar
með tilkomu talmyndatækninnar.
Ástæða þess að líkindin eru hverf-
andi fyrir því að finnast muni
starfandi kvikmyndahús, sem
væri eldra en Fjalakattarbíóið, er
sú að það var ekki fyrr en um
1905—6 að hugmyndin um reglu-
bundnar kvikmyndasýningar í
sérstökum kvikmyndahúsum tók
að skjóta rótum. Kvikmyndasýn-
ingar voru teknar upp í dagskrár
fjölleikahúsanna, og kvikmyndir
voru sýndar í tjöldum á markaðs-
torgunum. Bíópetersen, eigandi og
forstjóri Gamla bíós um áratuga-
skeið, telur að í Kaupmannahöfn
hafi aðeins verið starfrækt 3 kvik-
myndahús, þegar Reykjavíkur
Bíógraftheater tók til starfa. Ekk-
ert þeirra er uppistandandi í dag.
í Bandaríkjunum var byrjað að
K,S137 SL:hvern va ST:L
LE:1814(1814) LI:531(531) JU:0/0
T:9(20) breyta búðarholum í nokk-
urs konar bíó (Nickelodeons) árið
1905. talið er fullvíst að ekkert
slíkt búðarbíó hafi varðveist. Hér
við bætist að Bandaríkjamenn
hófu ekki að byggja kvikmynda-
hús fyrr en upp úr 1910. í Engl-
andi hófust reglulegar kvikmynd-
asýningar ekki fyrr en um sumar-
ið 1907 með sýningum Balham
Empire. Samkvæmt lauslegri
könnun mun ekkert kvikmynda-
hús hafa varðveist jafngamalt
Reykjavíkur Bíógraftheater í
Þýskalandi eða Frakklandi, en allt
eru þetta hefðbundin kvikmyndal-
önd. Þótt ekki liggi fyrir nákvæm
könnun á aldri kvikmyndahúsa og
hvað hafi varðveist af elstu
kvikmyndahúsum í heiminum í
dag er full ástæða til að ætla að
gamla niðurnídda bíóið í Fjalak-
ettinum sé með elstu uppistand-
andi kvikmyndahúsum í veröld-
inni, ef ekki hið elsta. Elsta kvik-
myndahúsið, sem undirritaður
hefur haft spurnir af, er Electric
Theatre í London frá árinu 1911.
Þetta kvikmyndahús var uppgötv-
að fyrir rúmum áratug í ekki
ósvipuðu ásigkomulagi og gamla
bíóið í Fjalakettinum og var gert
upp á 10 árum og var tekið í notk-
un fyrir 2 árum.
í júní síðastliðnum var haldinn
aðalfundur alþjóðasambands
kvikmyndasafna, FIAF, sem
Kvikmyndasafn íslands á aðild að,
en í þessu sambandi er 51 kvik-
myndasafn. Að þessu sinni var að-
alfundurinn haldinn í Stokkhólmi
og að fundarhöldum loknum tók
við ráðstefna um varðveislu kvik-
mynda á 21. öldinni, eins og það
var kallað. Ekkert var á það
minnst á þessari ráðstefnu hver
mætti vænta að yrðu örlög kvik-
myndasýningaformsins, eins og
við þekkjum það nú á 21. öldinni.
En þar sem kvikmyndir eru búnar
til til þess að sýna á stóru tjaldi
fyrir hóp áhorfenda væri það
vissulega ómaksins vert að velta
því fyrir sér samhliða því að fjall-
að er um varðveislu kvikmynda-
spólnanna, hvort þróunin stefni í
þá átt að hætt verði að sýna
kvikmyndir í kvikmyndahúsum,
jafnvel nokkru áður en 21. öldin
gengur í garð með þeim kaldhæðn-
islegu afleiðingum, að þegar til
þess kæmi eftir rúman áratug eða
nánar tiltekið árið 1995, að haldið
yrði upp á 100 ára afmæli kvik-
myndasýninganna í heiminum, þá
væri hætt að sýna kvikmyndir í
kvikmyndahúsum.
Þegar fundi kvikmyndasafn-
anna var lokið, dvaldist undirrit-
aður í Stokkhólmi í nokkra daga í
viðbót til þess að kynna sér kvik-
myndasafnsmál og til að reyna að
hafa upp á gömlum kvikmyndum
frá íslandi. Það er kannski ekki úr
vegi að geta þess hér að í leitirnar
kom m.a. stutt kvikmynd af ís-
lensku glímuförunum, sem glímdu
á ólympíuleikunum í Stokkhólmi
árið 1912, og heimildarkvikmynd,
sem tekin var um borð í togara á
íslandsmiðum árið 1919. Þessar
kvikmyndir ásamt öðrum frá ís-
landi reyndust vera til í filmu-
safni sænska sjónvarpsins. En
fleira vakti athygli mína með Sví-
um. Skammt fyrir utan Stokk-
hólm er sumarhöll konungs þar
sem heitir Drottningholm. Þar er
yndislegt leikhús, sem konungur
lét byggja um líkt leyti og faðir
Reykjavíkur var að bisa við að
láta reisa fyrsta steinhús á íslandi
útí Viðey. Þegar Ingmar Bergman
færði upp Töfraflautu Mozarts
fyrir sænska sjónvarpið fyrir
nokkrum árum fór upptakan fram
í þessu leikhúsi. Eitthvert krafta-
verk hefur haldið hlífiskildi yfir
Drottningholm-leikhúsinu því
ekki aðeins leikhúsið heldur upp-
runalegur sviðsbúnaðurinn, sem
búinn er þeim galdri að hægt er að
skipta um svið á aðeins 5 sekúnd-
um án þess að tjald sé dregið fyrir,
hefur varðveist allt til okkar dags.
Ég settist inn í þennan töfra-
heim 18. aldar og skemmti mér
konunglega við að horfa á rók-
okkóballetta frá tímum Skúla
Magnússonar í Reykjavík, Jóns
Eiríkssonar í Kaupmannahöfn og
Mozarts í Salzburg. Leikið var á
upprunaleg hljóðfæri eins og Moz-
art hefur þekkt og stemmningin
var einstök. Ballettarnir voru allir
miðaðir við margvíslega mögu-
leika sviðsbúnaðarins en hægt er
að skipta á milli 30 sviða. Ég get
varla ímyndað mér að hægt sé að
flytja þessa balletta með góðu
móti án slíks sviðsbúnaðar. Vegna
þess hve kómískir þessir ballettar
voru, fóru þeir fljótlega að minna
mig á slapstick þöglu myndanna
og fyrr en varði var ég farinn að
hugsa um gamla bíóið í Fjalakett-
inum heima á íslandi jafnframt
því sem mér varð hugsað til þess
ARMAPLAST
Brennanlegt og tregbrennanlegt.
Sama verð.
Steinull — glerull — hólkar.
Armúla 16 sími 38640

Þ. ÞORGRIMSSON & CO
I u 3>l
ft £ Gódan daginn!