Morgunblaðið - 08.02.1984, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. FEBRÚAR 1984
„Daglegir lífehættir
fólks skipta meginmáli"
I>egar úthlutað var heiðursverð-
launum úr sjóði Ásu Guðmundsdótt-
ur Wright þann 30. desember sl.
komu þau í hlut eins þekktasta vís-
indamanns sem við íslendingar get-
um státað af, dr. Sigmundar Guð-
bjarnasonar prófessors. Hlaut Sig-
mundur heiðursverðlaunin fyrir
rannsóknir sínar í lífefnafræði og
sérstaklega fyrir brautryðjandastarf
í rannsóknum á hjartavöðva, orsök-
um og afleiðingum kransæðasjúk-
dóma.
Sigmundur er prófessor í efna-
fræði, með doktorsgráðu í lífefna-
fræði. Hefur hann í rúma tvo ára-
tugi lagt stund á fræðistörf og
rannsóknrr á hjartasjúkdómum,
jafnt utan lands sem innan. Sig-
mundur lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum á Akureyri, hélt
síðan til Þýskalands og lauk námi
þar. Að því loknu kom hann til
Islands og starfaði um tíma hjá
Sementsverksmiðju ríkisins, en
bauðst þá staða við læknaskóla í
Detroit í Bandaríkjunum. Þar
stundaði hann rannsóknir á
hjartavöðvanum og kransæða-
sjúkdómum, kenndi lífefnafræði
og læknisfræði og varð prófessor í
þeim greinum við Indiana Medical
Center árið 1970. Sama ár var Sig-
mundur beðinn að snúa heim til
íslands og taka þátt í uppbygg-
ingu verkfræði- og raunvísinda-
deildar Háskóla Islands, sem hann
gerði. Þar leggur Sigmundur nú
stund á frekari rannsóknir á
hjartasjúkdómum, auk þess sem
hann ferðast árlega erlendis til
fyrirlestrahalds. Þá fór hann í
boði Fæðu- og lyfjaeftirlits
Bandaríkjanna til ársdvalar þar á
liðnu ári. Á þessu ári hefur Sig-
mundur þegið fimm boð um að
fara utan til fyrirlestrahalds.
Blaðamaður brá sér upp í Raun-
vísindastofnun á dögunum til að
fræðast um rannsóknarstörf hans
erlendis, og á Raunvísindastofnun
Háskólans.
Náttúruleg
hjartaviögerð
— Hvert hefur meginviðfangs-
efni rannsókna þinna verið?
„Ég hef víða komið við í rann-
sóknum, ef svo má að orði komast.
Aðallega þó fengist við eigin rann-
sóknir á lífefnafræðilegum grunni
hjartasjúkdóma," sagði dr. Sig-
mundur. „Rannsóknarferill minn
hófst árið 1961 þegar ég flutti til
Bandaríkjanna. Þar hugðist ég
dvelja í tvö ár sem reyndar urðu
að tíu árum. Á þeim tíma vann ég
meðal annars að rannsóknum á
efnabreytingum í hjartanu sam-
fara hjartaflutningi og á ýmsum
tegundum af ofstækkun hjartans.
Þá snéri ég mér að kransæðasjúk-
dómum og kransæðastíflu, fór að
velta fyrir mér spurningunni um
hvernig „náttúruleg" hjarta-
viðgerð færi fram eftir kransæða-
stíflu, en þá myndast ör í hjart-
anu. Það sem gerist er að örvefur
myndast þegar dauðar hjarta-
vöðvafrumur eru fjarlægðar og
hinn óskaddaði hluti hjartans
stækkar þannig að hann starfar
fyrir þann hluta þess sem
skemmdur er. Það sem rann-
sóknirnar beindust að var, hvaða
breytingar yrðu þarna og hvers
eðlis. Hvort ekki væri hægt að
hafa áhrif á og styrkja starfsemi
þess hluta hjartans sem er starf-
hæfur eftir kransæðastíflu. Þenn-
an þátt tel ég að menn hafi oft
vanmetið."
— Var framhald á þessum
rannsóknum eftir heimkomuna?
„Ekki af minni hálfu. Þegar til
íslands kom hafði ég ekki tök á að
halda þessum rannsóknum áfram,
þar sem aðstæður voru hér engar
fyrir svo fjárfrekar rannsóknir.
Þá sneri ég mér að annarri hlið
þessa máls sem er spurningin:
Hvað gerist í hjartavöðvanum áð-
ur en að maður fær áfall af þessu
Rætt við
dr. Sigmund
Guðbjarna-
son,
prófessor,
um
hjartarann-
sóknir
hans
tagi? Einhverjar breytingar verða
væntanlega í hjartanu áður en
maður fær kransæðastíflu og
þessar breytingar gætu jafnvel
gert manninn næmari fyrir
hjartadrepi, sem myndast þegar
hluti hjartans skaddast það mikið,
að frumurnar deyja."
— Hvernig fara slíkar rann-
sóknir fram?
„Við rannsóknir á þessum
breytingum er nauðsynlegt að
hafa bæði hjörtu úr mönnum sem
hafa dáið vegna kransæðastíflu og
hjörtu þeirra sem hafa látist af
öðrum orsökum. Jafnhliða þessum
samanburðarrannsóknum á hjört-
um voru gerðar dýratilraunir,
einkum á rottum. Þar vorum við
að rannsaka breytingar á hjart-
anu vegna aldurs, fæðu og streitu,
en hjartað er mjög næmt fyrir öll-
um umhverfisþáttum. Skiljanlega
er á engan hátt hægt að gera siik-
ar rannsóknir á mönnum.
Þessar athuganir eru enn í
gangi og hafa verið allan síðasta
áratug. Sömu rannsóknir þarf að
Sigmundur Guðbjarnason
endurtaka aftur og aftur til að
sannprófa niðurstöður, sérstak-
lega ef útkoman stemmir ekki við
það sem maður hafði spáð. En í
slíkum tilvikum er oft hvað
skemmtilegast að vera vísinda-
maður og rannsóknirnar hvað
áhugaverðastar.
Nú, samhliða hjartarannsókn-
unum vorum við einnig að fást við
rannsóknir á tveimur öðrum svið-
um; á möguleikum til lífefna-
vinnslu úr fiskslógi og sláturúr-
gangi og matvælarannsóknir.“
Hjá Fæðu- og lyfjaeft-
irliti Bandaríkjanna
— Hvert var starf þitt hjá
Fæðu- og lyfjaeftirliti Bandaríkj-
anna?
„Tildrög þess að við fórum til
Washington-borgar í Bandaríkj-
unum voru þau að mér var boðið
til ársdvalar við eina af rannsókn-
arstofnunum Food and Drug
Administration (FDA) eða Fæðu-
og lyfjaeftirlits Bandaríkjanna
sem „distinguished visiting scient-
ist“. Þeir höfðu áhuga á hjarta-
rannsóknum þeim sem við höfum
verið að vinna að við Háskóla ís-
lands og buðu upp á samvinnu
með þessum hætti.
Hjá FDA vann ég að ýmsum
verkefnum, sem með einum eða
öðrum hætti auka þekkingu á líf-
efnafræði hjartans og eðli hjarta-
sjúkdóma. Eitt verkefnið var að
gera samanburð á efnasamsetn-
ingu frumuhimna úr hjörtum til-
raunadýra, sem höfðu mismikla
tilhneigingu til skyndilegs hjarta-
dauða við örvun með ákveðnu lyfi.
Lyf þetta er meðal annars notað
við meðhöndlun á astma. í fram-
haldi af þeim athugunum fundum
við leið sem hugsanlega má nota
til að draga úr tíðni hjartatitrings
og skyndilegs hjartadauða . í leið-
inni athuguðum við breytingar
sem verða í hjörtum sykursjúkra
tilraunadýra og þær breytingar
sem verða í hjarta við megrun.
Þessar rannsóknir eru nánast
framhald af þeim rannsóknum
sem við erum að vinna að hér á
Raunvísindastofnun á eðli hjarta-
skemmda, á áhrifum streitu á
hjartað og eðli streituaðlögunar."
— Hvernig er stofnun eins og
FDA skipulögð?
„Það var fróðlegt að kynnast
starfsemi FDA. Þetta er mjög stór
og áhrifamikil stofnun, sem skipt-
ist í nokkrar sjáifstæðar deildir.
Lyfjarannsóknadeildin ákveður
hvaða lyf koma á markaðinn og
hvaða lyf skuli tekin úr umferð ef
þau reynast skaðleg. Fæðurann-
sóknadeildin ákveður, sem dæmi,
hvaða aukaefni heimilt verður að
nota við matvælaframleiðslu og í
hve miklu magni. Þá starfar stór
hópur starfsmanna eingöngu við
meðhöndlun og afgreiðslu um-
sókna frá framleiðendum matvæla
og lyfja. Annar hópur sérfræðinga
vinnur að rannsóknum, sumir að
eftirliti með lyfjum en aðrir að
Mataræði og íþróttir II
— eftir dr. Jón Öttar
Ragnarsson
I síðustu grein var fjallað um mat-
aræði íþrótta- og líkamsræktarfólks. f
þessri grein er ætlunin að leiðrétta
nokkrar algengar kórvillur á þessu
sviði.
1. Er glýkogenmettun heppileg?
Mikilvægasti þáttur í mataræði
íþrótta- og líkamsræktarfólks er að
byggja upp nægilega mikið glýkogen í
vöóvum í nokkra daga áður en ströng
líkamsrækt eða keppni hefst.
Þetta byggist á því að borða kol-
vetnaríkt fæði meðan á þessu tímabili
stendur. í velþjálfuðum vöðvum fer
glýkogeninnihaldið þá upp í allt að
2,5% af þyngd vöðvans.
Glýgkogenmettun er svolítið annað
og meira. Þá er byrjað á því að brjóta
glýkogenið niður með því að borða
kolvetnasnautt fæði, þ.e. fitu- og hvít-
uríkan mat í nokkra daga.
Með þessu móti brotnar glýkogenið í
vöðvunum niður fyrir 0,1%. Síðan er
söðlað um og viðkomandi breytir yfir á
kolvetnaríkt fæði í 2—3 daga áður en
keppnin hefst.
Á þennan hátt er hægt að ná
glýkogeninnihaldi í velþjálfuðum
vöðva enn hærra, eða í allt að þvt' 3,5%
af þyngd vöðvans, þ.e. einu prósentu-
stigi hærra en ella.
En er þetta viðbótarálag nauðsyn-
legt? Nei, og það sem verra er: Það
fituríka fæði sem er notað til að brjóta
glýkogenið niður getur stuðlað að
hækkun blóðfitu og æðakölkun.
Fyrir maraþonhlaupara og aðra
sem þurfa að hafa gífurlegt úthald í
mjög langan tíma getur þessi aðferð
komið að gagni. Fyrir aðra er hún
fráleit. Og getur auk þess verið
heiisuspillandi.
2. Er sælgæti heppilegt?
Sælgæti, gos og aðrar sykurvörur
innihalda að vísu kolvetni (sykur) og
stuðla því að myndun glýkogens eins
og aðrir kolvetnagjafar. En það er
ekki öll sagan.
Vegna þess hve sykurríkar þær
eru hækkar blóðsykurinn fyrr og
meira en eftir neyslu á náttúrulegum
matvælum og insúlínframleiðslan verð-
ur þar af leiðandi meiri en ella.
Þar sem insúlínið hleypir sykrin-
um inn í frumurnar þýðir þetta í
reynd að blóðsykurinn fellur venjulega
taísvert niður fyrir það sem hann var
fyrir neyslu.
Afieiðingin er sú að sælgæti, gos og
aðrar sykurvörur, eru einhver óheppi-
legasta fæða sem íþrótta- eða líkams-
ræktarfólk getur neytt fyrir þjálfun eða
keppni.
3. Er hvítuduft (pró-
teínduft) heppilegt?
Iþrótta- og líkamsræktarfólk hef-
ur oft lítið eitt meiri hvítuþörf (pró-
teínþörf) en aðrir og er þá talið trú
um að hvítuduft sé lausnin á vanda-
num.
En vandinn er ekki fyrir hendi. í
fæði íslendinga er miklu meira en
nóg til að fuilnægja þessari smávægi-
legu aukningu í þörf. Hvítuduft gerir
því ekkert gagn.
4. Eru saltdrykkir nauösynlegir?
Gott ráð er að drekka 1—2 glös af
vatni fyrir keppni (erfiða þjálfun), 1
glas á 20 mínútna fresti meðan á henni
stendur og 1—2 glös eftir að henni
lýkur.
Þetta vatnsþamb er nauðsynlegt
til þess að bæta upp það vatn sem
tapast með svita. Annars verður
þvagið dökkt og líkamleg ónota-
kennd og höfuðverkur sigla í kjölfar-
ið.
Saltdrykki á borð við ávaxta- og
mjólkurdrykki ættu menn ekki nota
fyrr en eftir að þeir eru búnir að
endurheimta það vatn sem líkaminn
þarf til að vega upp töpin.
5. Eru salttöflur nauðsynlegar?
í hverjum lítra af svita eru milli
0,9 og 1,4 grömm af natríum og um-