Morgunblaðið - 05.01.1985, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. JANÚAR 1985
Ekki umgjörð
Sviðsmynd.
Leiklist
Bolli Gústavsson
Leikfélag Akureyrar
„Ég er gull og gersemi“
Sjónleikur eftir Svein Einarsson
byggður á skáldsögu Davíðs Stef-
ánssonar og öðrum heimildum.
Leikmynd: Órn Ingi Gíslason.
Búningar: Freygerður Magnúsdóttir.
Lýsing og myndvörpun: David Walt-
ers.
Tónlist: Atli Heimir Sveinsson.
Leikstjórn: Sveinn Einarsson.
Ég minnist þess, að merkur rit-
höfundur sagði eitt sinn við mig
um embættismann, sem gegnt
hafði hárri stöðu í íslensku þjóð-
félagi, að það væri sennilega mik-
ils misst við það, að hann skyldi
helga líf sitt embættisvafstri fram
á efri ár, þótt hann hefði sinnt því
með sóma og reisn. „En mér virð-
ist hann hafa frábæra hæfileika á
sviði ljóðlistar," sagði rithöfund-
urinn, „og ekki síst sem ljóðaþýð-
andi. Ég er sannfærður um, að við
höfum farið á mis við dýrmæt
bókmenntaverk, vegna þessarar
embættiselju hans.“
Auðvitað er hægt að leika sér að
slíkum vangaveltum. Menn hafa
einnig velt því fyrir sér, hvort
Bólu-Hjálmari hefði ekki nýst bet-
ur vit og ríkulegir hæfileikar á
velsældartímum okkar eða Sölvi
Helgason, jafnvel orðið jafnoki
Kjarvals, ef hann hefði lifað nú á
tímum. Og sennilega var það mik-
ið lán, að íslensk prestastétt
skyldi vera svo kostulega þröng-
sýn, að velja aldrei síra Matthías
Jochumsson sem prófast eða bisk-
up vegna vitsmuna hans og anda-
giftar. Það hefði að líkindum orðið
meiri háttar slys fyrir íslenskar
bókmenntir og menningu. Kemur
mér þá í huga efni, sem mér var
næsta nærlægt, en það er saga
síra Björns Halldórssonar í Lauf-
ási. Hann var um fram allt skáld
og listamaður, sem oft þótti
prestshempan þrengja að sér, þeg-
ar listræn viðfangsefni og sterk
ádeilulöngun sóttu sem fastast að
honum.
En því hefi ég þennan undarlega
formála að leikdómi, að leikrit
Sveins Einarssonar, „Ég er gull og
gersemi", hefur sannfært mig um,
að það var mikið happ, að hann
skyldi hætta störfum sem þjóð-
leikhússtjóri. Einsýnt er, að hann
hefur nú valið sér réttan vettvang
sem leikritaskáld. Fer þar saman
staðgóð menntun, mikil reynsla,
en um fram allt opinn hugur og
ótvíræðir listrænir hæfileikar.
Verk hans, „Ég er gull og ger-
serni", er um margt gersemisverk.
Það kemur skemmtilega á óvart,
að höfundurinn velur allt aðra
leið, en hann og aðrir leikritahöf-
undar hafa valið um sinn, þegar
þeir hafa gert leikgerðir af skáld-
sögum annarra höfunda. Sveinn
velur hér kunna sögu, þar sem um-
gjörðin verður ekki umgjörð, held-
ur nýtt, ferskt og sjálfstætt verk
þrungið spennu og krefst mikils af
áhorfandanum. Svo mikils, að það
jaðrar við ábyrgðarleysi að ætla
sér að fjalla hér um leikritið, eftir
að hafa séð það aðeins einu sinni,
og það á mesta annatíma þess,
sem hér heldur um penna.
Sveini tekst að aga djarft hug-
myndaflug og af næmri þekkingu
á möguleikum sviðsins opnar
hann sýn, með öllu óháða tíma og
takmarkaðri sögu. Eins og hann
kemst sjálfur að orði, „þá leggjum
við af stað með Sölva Helgasyni úr
Sléttuhlíðinni um allan jarðar-
hnöttinn". Höfundurinn veltir sér
ekki upp úr þeirri hvunndagslegu
vandamálasúpu, sem hefur verið
að ríða íslensku leikhúsi á slig,
með lágkúrulegu ívafi héralegs
dónaskapar, sem menn eru löngu
hættir að hneykslast á, heldur
veldur óbrengluðu fólki ógleði eins
og úldinn matur.
í upphafi leikritsins, sem gerist
í jólaboði á virðulegu heimili á
Akureyri, efnir gestgjafinn, Sigur-
borg, til samkvæmisleiks með
kampavíninu. Menn draga sér
miða úr skál, og það sem á þeim
stendur ruglar gesti í fyrstu í rím-
inu og þá ekki síður áhorfendur.
Listamaðurinn, Mörður, kemur
eins og svartur sauður inn í þenn-
an leik góðborgaranna, óstýrilát-
ur, orðhvatur og taumlaus í
drykkjunni. En hann opnar gátt
til fortíðar þar sem brot úr sögu
Sölva Helgasonar taka á sig lit og
líf, hvert á fætur öðru. Svo sterk
er saga þessa auðnulausa, fjötraða
listamanns, að hún kemur hugar-
róti á allt það fólk, sem þátt tekur
í samkvæmi Sigurborgar, gerir
það ráðvillt; ýmist hikandi eða
áfjáð. Líf Sölva verður svo áleitið
og tengist hverjum og einum á
sviðinu með óvæntum og oft
næsta átakanlegum hætti. Þennan
vef slær höfundur af mikilli leikni
og sálfræðilegu innsæi. Minnis-
verðir þættir úr sögu Sölva eru að
mestu byggðir á skáldsögu Davíðs
Stefánssonar, Sólon íslandus. List
Davíðs er síður en svo sett til hlið-
ar, heldur fær að njóta sin og val-
in ljóð hans falla mæta vel að og
auka á blæbrigðin. Við þau hefur
Atli Heimir Sveinsson gert tón-
list, sem kemur fljúgandi á móti
okkur eins og mófuglakliður. Það
dylst engum, að hann hefur heill-
ast af viðfangsefninu, skilur það
og gætir þess að vera svo hófsam-
ur og óeigingjarn, að tónlist hans
verður að hugljúfum þjóðlögum á
augabragði. Kristján Eldjárn
Hjartarson, sem annars er aðstoð-
armaður leikstjóra og sýningar-
stjóri, er sá hörpusveinn, sem leið-
ir þessa tónlist á einkar geðþekk-
an og sveitarómantískan hátt. Og
Fanný Tryggvadóttir er jafn eðli-
leg og örugg með þverflautuna í
heimasætulegu gervi. Sviðsmynd-
ir Arnar Inga hæfa vel þessu sér-
stæða verki. Örn er hugmyndarík-
ur listamaður, enda kunnur gjörn-
227. sýning á Lé konungi
Kvikmyndir
Árni Þórarinsson
Stjörnubíó: Búningameistarinn
— The Dresser ☆☆
Bresk. Árgerð 1983.
Handrit: Ronald Harwood, eftir
eigin leikriti.
Leikstjóri: Peter Yates.
Aðalhlutverk: Albert Finney,
Tom Courtenay, Eileen Atkins,
Edward Fox, Zena Walker.
Vinsæl og vel metin leikrit
verða ekki alltaf að vinsælum
og vel metnum kvikmyndum.
Bara stundum. Hið ágæta
breska leikrit Educating Rita
varð til dæmis að jafnvel enn
betri kvikmynd sem gekk svo
mánuðum skipti í Stjörnubíói.
Ný býður sama bíó upp á aðra
sýnikennslu í enskri leiklist
þar sem er rómuð kvikmyndun
verðlaunaleikrits Ronalds
Harwood, The Dresser. Hafi
Educating Rita fjallað um
fullorðinsfræðslu þá fjallar
The Dresser um líf í leikhúsi; í
reynd nota þó báðar myndirn-
ar aðeins þessi afmörkuðu svið
til að segja frá fólki og sam-
skiptum þess. Og án þess að
framlengja samanburðinn
frekar skal strax sagt að The
Dresser tekst þetta mun síður
að mínum dómi.
The Dresser merkir ekki
„Búningameistarinn", eins og
bíóið auglýsir. Þetta er orð yf-
ir aðstoðarrnann eða einka-
þjón leikara. Einkaþjónninn
er Norman, leikinn af Tom
Courtenay. Leikarinn er aldr-
aður Shakespeare-jaxl, aðeins
kallaður „Sir“ leikinn af Al-
bert Finney. Menn geta lesið
sitthvað út úr þessum nafn-
giftum, „Norman" og „Sir“, en
frá sambandi þeirra, undir-
manns og yfirmanns, segir
myndin og má yfirfæra margt
á sígilda togstreitu slíkra póla,
þar sem aldrei er á hreinu
þegar upp er staðið hver er yf-
ir eða undir hverjum. Og þótt
ekki sé á hreinu hvar ástin
endar og hatrið tekur við er
þörf þessara póla hvor fyrir
annan ætíð ljós.
Hér eru þessi samskipti
sviðsett í ensku farandleikhúsi
árið 1940 þegar allir bestu
leikararnir eru á vígvellinum
og hinir sem eftir eru geta átt
von á loftárás í miðri leiksýn-
ingu. í 227. skiptið á „Sir“ að
leika Lé konung, núna í ein-
hverju útkjálkaleikhúsi, og
hann getur ómögulega munað
stundinni lengur hvað leikrit-
ið heitir, hvað þá hver sé
fyrsta replikkan hans. „Sir“ er
ekki aðeins að missa heilsuna
heldur líka andlegan styrk og
rambar á barmi geðveiki, eins
og persónan sem hann á að
túlka. Norman situr uppi með
það hlutverk að halda „Sir“
við sitt hlutverk; hann er
þjónn hans og læknir, vinur og
sálfræðingur. í kringum
togstreitu þessara tveggja
manna sveimar svo annað
starfsfólk leikhússins, eins og
litlaus eiginkona og aðalleik-
kona, leiksviðsstjórinn sem
alltaf hafði elskað „Sir“ í
laumi, og svo framvegis.
The Dresser gengur umfram
allt út á viðhorf þessara
tveggja manna og viðskipti á
sýningrkvöldinu. „Sir“ rausar
og rífur kjaft, brotnar saman
og grætur, rifjar upp gamlar
minningar og bölvar nýjum og
ótryggum tímum, — aldraður
einvaldur á vonarvöl. Norman
er í senn slægur og einfaldur,
undirgefinn og drottnunar-
gjarn, — tryggur þjónn með
allt í hendi sér.
Því fer fjarri að þetta leikrit
sé nógu vel skrifað. Persónur
aðrar en leikarinn og þjónninn
eru lítt ræktaðar, og aðalper-
sónurnar tvær eru heldur ekki
þeirrar gerðar að þær vinni
hug manns og hjarta. Leikur
Finneys er stórskorinn og
þrumandi, jafnt utan sviðs
sem innan, skortir fínleika til
að fá áhorfanda til að trúa á
þessa persónu sem manneskju
en ekki leikara. Courtenay á
fína spretti en hommatakt-
arnir verða þreytandi til
lengdar og í lokaatriðinu er
aðeins hysterían eftir.
Gamli hasarmyndaleik-
stjórinn Peter Yates skilar
traustu verki, og það sem best
heppnast í The Dresser er
sköpun innilokunartilfinn-
ingar — tilfinningar fyrir
leikhúsi sem fangelsi sem hef-
ur enga aðra útleið en dauð-
ann. Kannski var höfundurinn
að segja eitthvað í leiðinni um
„lífið sjálft“ — það þjóðfélag
sem háði styrjöld utan leik-
húsdyranna, en það kemst
ekki nægilega vel til skila, eins
og reyndar fleira sem tæpt er
á í textanum. Sennilega hefði
Ronald Harwood getað orðið
„dresser" hjá gamla Will
Shakespeare.