Morgunblaðið - 05.01.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. JANÚAR 1985
Sinfóníuhljómsveitin:
SKIPULAG OG
LISTRÆN SKÖPUN
eftir Paul Zukofsky
Það er skoðun mín, að Sinfóníu-
hljómsveit íslands sé um þessar
mundir sálfræðilega í einhverri
þeirri mestu lægð, sem ég hef
nokkurn tíma orðið var við hjá
henni eða hjá nokkurri annarri
hljómsveit. Þetta ástand gengur
miklu lengra en þessar venjulegu
listrænu kveisur, sem maður er
stöðugt að rekast á hjá öllum
hljómsveitum og gefur engan sér-
stakan gaum að. Það ófremdar-
ástand, sem hrjáir Sinfóníuhljóm-
sveitina er hins vegar þess eðlis og
svo víðtækt, að mér liggur við að
álíta, að þarna sé ekki einungis
um alvarleg grundvallarmistök að
ræða f sambandi við hljómsveit-
ina, heldur er spurningin öllu
fremur sú, hvort nokkur leið sé
yfirleitt fær út úr ógöngunum.
Það má nefna tvær samofnar
ástæður þessa sálræna lasleika.
Þær eru:
1) Ótrúlega úttútnað, óvirkt og
skaðlegt fyrirkomulag á öllu
er lítur að skipulagi hljóm-
sveitarinnar.
í reynd kemur þetta í veg
fyrir að unnt sé að marka
henni skýr músikölsk mark-
mið til að keppa að og móta
starfshætti hennar við hæfi
atvinnuhljóðfæraleikara.
Ég vil þó strax láta í ljós þá
óbifanlegu trú mína, að Sinfóníu-
hljómsveit íslands gæti verið
hljómsveit í mjög háum gæða-
flokki, því hún hefur á að skipa
hæfileikamönnum og nægilegri
getu til þess að standa músíkalskt
jafnfætis flestum útvarpssinfón-
íuhljómsveitum í Evrópu. Samt er
ég hræddur um, að Sinfóníu-
hljómsveitin nái aldrei þessu
marki, af því að það krefst list-
ræns innblásturs, hugrekkis og
aga, en þetta eru allt atriði, sem
við eðlilegar kringumstæður er
nærri því ógerlegt að ná fram en
gjörsamlega ómögulegt með það
nefndarfargan, sem Sinfóníu-
hljómsveit íslands dröslast með.
Hver kollhúfan upp af
annarri
Fyrirkomulag það, sem rikir í
starfsháttum Sinfóníuhljómsveit-
ar íslands er þannig, að þrjár
nefndir skipta með sér verkum:
1) Verkefnavalsnefnd, sem í eru
níu manns.
2) Starfsmannastjórn, sem skipuð
er fimm manns; og I þriðja lagi
3) Stjórnarnefnd eða stjórn sem í
eru fimm menn — allt í allt
nitján manns.
Meðal þessara nítján er að finna
hljómsveitarstjóra, framkvæmda-
stjóra hljómsveitarinnar og for-
mann stjórnarnefndarinnar en
hver þeirra um sig er í reynd full-
trúi valdahóps með mismunandi
og andstæð svið ábyrgðar að baki
sér. Það er vert að hafa i huga, að
meðlimir Sinfóníuhljómsveitar ís-
lands eru 65 — að því er mig
minnir. Þetta táknar, að það er
einn starfandi nefndar- eða
stjórnarmaður fyrir hverju 3,4
meðlimi hljómsveitarinnar eða
sagt með öðrum orðum, að hver
nefndarmaður er fulltrúi sjálfs
síns og 2,4 annarra í hljómsveit-
inni. Getur nokkur ímyndað sér,
að unnt sé að vinna markvisst og
af kappi við þvílíkar aðstæður? Er
til nokkuð það fyrirtæki á sviði
verzlunar, viðskipta eða fram-
leiðslu, sem reynist hagkvæmt og
arðvænlegt í rekstri með jafn slig-
andi yfirbyggingu? Þess ber að
gæta, að viðskiptafyrirtæki er
rekið með greinileg mörk lág-
marksarðsemi í huga — eða þá
með tapi. Tónlist er ekki eins
greinilega afmörkuð að þessu leyti
og því enn meiri ástæða til að
skera niður (en ekki auka) stjórn-
un með nefndum.
Nefndastjórnun felur í sér, að
eingöngu er sinnt þeim allra nauð-
synlegustu þáttum stjórnunar,
sem unnt reynist að finna sameig-
inlegan nefnara fyrir — það er
ekki gengið lengra en sá vill sem
skemmst fer og stöðugt verður að
slá af kröfunum og setja það
takmark, sem keppt skal að,
lægra, drepa því á dreif eða jafn-
vel að fórna því með öllu til þess
að tryggja nægilegan meirihluta
innan hinna ráðandi nefnda svo að
einhver mál komist í gegnum allar
þrjár nefndirnar. Þessir starfs-
hættir hafa það í för með sér, að
skýr markmið eru ekki sett
hljómsveitinni, sökum þess að
nægilega margir innan nefndanna
geta ekki sætt sig við slík mark-
mið, og lokaniðurstaðan í málefn-
um Sinfóníuhljómsveitar íslands
verður því sú, að 19 manns standa
í hring og benda á þann, sem
næstur stendur (þetta er ekki mér
að kenna heldur honum!).
Betri hljómsveit með
vandaðara verkefnavali
Þau markmið, sem góð hljóm-
sveit hlýtur að keppa að á sviði
tónlistar og starfshátta, eru ekki
það margbrotin að þörf sé á jafn
flóknu kerfi til þes að ná þeim
fram. Markmið góðrar hljómsveit-
ar eru:
1) að stuðla að eflingu menningar
og aukningu á sviði virkrar
músíkalskrar vitundar með
vali sínu á þeirri tónist, sem
tónskáldin hafa skrifað fyrir
hljómsveitina, bæði tónlist lið-
inna tíma, nútímans og kom-
andi tíma. Að þvi er ísland
varðar, þar sem hljómsveitar-
flutningur á sér svo skamma
sögu, þarf að gefa sérstakan
gaum að vali tónverka, sem
ekki hafa áður verið leikin
hérlendis.
2) að efla færni hljómsveitarinn-
ar á sviði leiktækni, og
3) að beita hljómsveitinni sem
pólitísku vopni, en það myndi
verða íslandi í hag.
Að því er verkefnaval og tækni-
lega framþróun hljómsveitarinnar
varðar, þá eru þessi tvö atriði al-
gjörlega samofin hvort öðru.
Verkefnaval hljómsveitar felst
ekki einfaldlega i því að taka til
einhver tónlistarverkefni, sem
menn vildu ósköp gjarnan spila
eöa af þvi taginu, sem álitið er að
áheyrendur vildu gjarnan hlusta
á. Alveg eins og tónlistarnemandi
verður að fylgja vissum þrepum í
æfingum og konsertum til þess að
öðlast meiri færni á tæknisviðinu,
þannig er líka unnt að þróa fram
tæknihliðina hjá hljómsveit.
Þegar litið er nánar á þann lista
í stafrófsröð (tónskáldanna), þar
sem hvert og eitt verk, sem Sin-
fóníuhljómsveitin hefur leikið, er
vendilega skráð ásamt dagsetn-
ingum, þá veröur manni eins og
ósjálfrátt strax á að spyrja: „Af
hverju höfum við verið að spila
synfóníu nr. X eftir tónskáldið A í
heild tólf skipti en höfum hins
vegar aldrei spilað synfóniu nr.
Y?“
Aö því er varðar tæknilega
framþróun hljómsveitarinnar
skiptir hitt þó ólíkt meira máli,
„hvaða verkefni við getum leikið,
sem stuðla að þróun fyllri tón-
myndunar strengjanna eða betri
blæbrigða í tónstyrkleika milli
hinna ýmsu hljóðfæraflokka eða
þá í heildarhrynjandi hljómsveit-
arinnar", og auk þessa, „hvaða
verkefni eru það sem við verðum
beinlínis að hafa á efnisskránni til
þess að stuðla að virkari músíkvit-
und almennings í landinu"?
Þessara spurninga á ekki ein-
göngu að spyrja út frá konsert-
sjónarmiðum varðandi eina
hljómleika, heldur eiga þessar
spurningar að koma fram við allar
hliðar á verkefnavali starfsársins,
svo og verkefni nokkurra ára fram
í tímann. Þetta á líka við um þá
hljómleika, sem erlendir hljóm-
sveitarstjórar eru fengnir til að
stjórna. Verkefnaval slíkra tón-
leika verður að ákveða með þarfir
Sinfóníuhljómsveitar íslands í
huga, þannig að músíkölsk stefna
hennar sé markviss í allri fram-
þróun sinni.
ViÖhorfín til hljómsveit-
arinnar þurfa að verða
sveigjanlegri
Svo vikið sé nánar að möguleik-
unum á tæknilegum framförum,
þá þyrfti einnig að koma til mun
sveigjanlegri stefna i sambandi
við verkefnavalið með tilliti til
sjálfrar höfðatölu Sinfóníu-
hljómsveitarinnar. Þannig ætti
hljómsveitin bæði að flytja verk,
sem ekki eru stærri i sniöum en
það, að einungis þurfi um 20
hljóðfæraleikara til að flytja þau,
og svo önnur og viðameiri verk-
efni, sem krefjast um 90 hljóð-
færaleikara við flutning, en þá er
hægt að grípa til þeirra tónlist-
arnemenda, sem eru hvað lengst
komnir og þykja beztir. Slíkur
sveigjanleiki myndi stuðla að fjöl-
þættara og skemmtilegra verk-
efnavali hljómsveitarinnar, og
þannig ynnist tími til að æfa erf-
iðari verk mun lengur á meðan
aðrir hópar hljóðfæraleikara
héldu hljómleika á sjúkrahúsum
og í skólum.
Þessi skipan mála myndi veita
hljómsveitinni tækifæri á að
skerpa til muna hópvitund sína i
samleik, en það myndi svo aftur
leiða til tæknilegra framfara
hljómsveitarinnar í heild.
Þetta er ekki réttur vettvangur
til þess að fara nánar út i einstök
atriði varðandi sérhæfða efn-
isskrá og áhersluþætti í vali verk-
efna. Meginatriðið er, að þetta
fyrirkomulag hefur oft á tíðum
gefið góða raun hjá öðrum
hljómsveitum og myndi lika koma
að gagni hjá Sinfóníuhljómsveit-
inni. Við verðum samt sem áður
að hafa i huga, að þessi umræddi
sveigjanleiki i verkefnavali
hljómsveitarinnar yrði stöðugt og
i einu og öllu að lúta þeim ákveðnu
takmörkunum, sem meginmark-
mið efnisskrár starfsársins settu,
þvi að öðrum kosti væri allt unnið
fyrir gýg og til ills eins. Ég vil líka
benda á, að þessi sveigjanleiki
gæfi möguleika á hraðari undir-
búningi hljómleikahalds eða þá á
viðaminni tónleikum, en við það
efldist viðbragðshraði hljómsveit-
arinnar og hæfni hljóðfæraleikar-
anna í að lesa beint af blaði, en
það er nokkuð, sem Sinfóníu-
hljómsveitin er ekkert allt of sterk
í.
Enn eitt vandamál Sinfóníu-
hljómsveitar íslands felst i ráðn-
ingu ungra íslenzkra hljóðfæra-
leikara til fastra starfa með
hljómsveitinni. Slíkar ráðningar
hafa þegar átt sér stað í röðum
blásturshljóðfæraleikara sveitar-
innar og má raunar búast við að
fleiri fylgi á eftir á næstunni. Enn
sem komið er hefur slík endurnýj-
un ekki átt sér stað í sveit
strokhljóðfæraleikaranna, en til
þess liggur fjöldi ástæða — og þar
af eru þessar helztar: Strokhljóð-
færaleikarar sveitarinnar eru, að
því er mér sýnist, yngri en blásar-
arnir og hafa því enn ekki notið
fullrar þjálfunar; það er ekki eins
eftirsóknarvert að leika í strok-
sveitinni eins og að leika á einleik-
arastóli blásaranna; þau tækifæri,
sem strokhljóðfæraleikara bjóðast
til að komast áfram i starfi, stöðu-
breytingar og aðrar þess háttar
viðurkenningar, liggja ekki ljóst
fyrir; þá eru þau markmið og loka-
árangur, er stefnt skuli að, ekki
nægilega skýrt mótuð og það
skortir músíkalska upplifun til
þess að vega upp á móti því sem á
vantar í viðurkenningu. Þá verur
vart greinilegrar tilhneigingar
strokhljóðfæraleikara í Sinfóníu-
hljómsveitinni til þess (annað
hvort sökum deyfðar og stöðnunar
eða af öðrum ástæðum) að halda
bara áfram sömu braut á sama
hátt og alltaf hefur verið gert, og
flytja inn nýja erlenda strok-
hljóðfæraleikara eftir þörfum.
Þessi síðastnefndu starfshættir
stroksveitarinnar geta þó ekki
gengið til lengdar, þar sem búast
má við allmörgum íslenzkum
strokhljóðfæraleikurum heim frá
námi i útlöndum á næstu árum.
Það yrði að teljast óskapleg sóun á
fjármunum, þjálfun og kröftum
hvers og eins, ef ekki reynist unnt
að útvega þessum verðandi at-
vinnuhljóðfæraleikurum störf hér
innanlands, sem eru við hæfi og til
þess fallin að viðhalda áhuga
þeirra.
Hagkvæmast yrði þó vitanlega,
ef fyrir hendi væri sérstakt sam-
komulag, sem fæli í sér mun nán-
ari samvinnu í þessum efnum á
milli Sinfóníuhljómsveitar fslands
og Tónlistarskólans, þar sem jú
hvort eð er má telja alveg aug-
ljóst, að Sinfóníuhljómsveitin
myndi hreinlega líða undir lok, án
tilvistar Tónlistarskólans.
Ný stefna er nauðsyn
Einn þátturinn í þróun hljóm-
sveitar fram á við felst í því að
byggja upp „l’esprit de corps“ —
þann sameiginlega listræna anda,
sem svífa verður yfir vötnunum
hjá hljómsveitinni. Eitt af allra
fyrstu ummerkjum þess, að ekki
sé allt með felldu í þessum efnum,
er sá geysilegi munur sem getur
verið á gæðum þeirrar tónlistar,
sem hljómsveitin flytur á einum
tónleikum og svo aftur á öðrum.
Ég hef hlustað á þessa hljómsveit,
þegar hún stóð sig miklu betur við
tónlistarflutning heldur en efni
hennar og ástæður eiginlega
leyfðu og svo hef ég aftur heyrt
hana spila miklu verr en hún hef-
ur nokkurn rétt til. Það er ekki
hægt að kenna tæknilegum vanda-
málum hljómsveitarinnar ein-
göngu um þennan gífurlega mun á
gæðum þeirrar tónlistar, sem hún
flytur, þarna er öllu heldur um
skort á lifandi áhuga hljóðfæra-
leikaranna að ræða, vöntun á list-
rænni stefnu og tilgangi.
Ég hef þegar drepið á, að unnt
sé að nota góða hljómsveit sem
pólitískt vopn. Enda þótt að það sé
bæði satt og rétt, að starfræksla
sinfóníuhljómsveitar þjóni fyrst
og fremst þeim tilgangi að efla
menningarvitund almennings og
renna yfirleitt styrkari stoðum
undir menningarlíf viðkomandi
staðar, þá er það engu að síður
líka rétt, að góð sinfóníuhljóm-
sveit gegnir oft á tíðum hlutverki
ambassadors lands síns. Stór-
kostlega góð hljómsveit getur ekki
bara talizt einhver óhófsmunaður;
hún getur breytt þeirri mynd, sem
menn gera sér af því landi, sem
hún er frá eins og Berlínar-fíl-
harmónían gerir, Chicago-sinfóní-
an eða hljómsveit Bolshoi-leik-
hússins i Moskvu — eða ef því er
að skipta eitthvert framúrskar-
andi borðtennislið. Að gera sér
ekki grein fyrir þessari staðreynd
og færa sér hana í nyt, verður að
teljast mikil sóun einmitt á þeim
þáttum í listrænni getu hverrar
hljómsveitar, sem eru hvað þýð-
ingarmestir. Það á ekki bara að
láta Sinfónfuhljómsveit íslands
fara í hljómleikaferðir til útlanda
og láta hana þannig keppa við aðr-
ar sambærilegar hljómsveitir á al-
þjóða vettvangi, þar sem notaður
er alþjóða mælikvarði á listrænt
gildi tónlistarflutningsins, heldur
ætti hljómsveitin aftur að taka til
við að leika inn á plötur eins og
hún hefur gert hér áður fyrr.
Mér varð fyrst kunnugt um til-
vist Sinfóníuhljómsveitar íslands
af hljómplötum, sem hún hafði
leikið inn á og komu á markaðinn
í Bandaríkjunum fyrir að minnsta
kosti 15 (ef ekki 20) árum. Það er
afar leitt, að hljómsveitin skyldi
ekki halda áfram á þessari braut.
Það er einkar erfitt að viðhalda
músíkmóral hjá hljómsveit, þegar
ekki er um neinn samanburðar-
stuðul að ræða, sem unnt er að
miða gæðin við hverju sinni. Með
því að gefa út hljómplötur með
leik hljómsveitarinnar er á áhrifa-
ríkan hátt tekin upp samkeppni á
alþjóða mælikvarða. Metnaður er
afar gott og heilnæmt lyf, sem
nota má til þess að knýja hvaða
félagssamtök sem eru til þess að
beita hæfileikum sínum og getu til
hins ýtrasta, og ég þykist viss um,
að hljóðfæraleikarar Sinfóníu-
hljómsveitar tslands myndu við
slikar kringumstæður sýna rétt
viðbrögð. Það eru út af fyrir sig
engin vandkvæði á að komast í
samband við og eiga innhlaup hjá