Morgunblaðið - 25.06.1985, Síða 43

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. JÚNÍ 1985
43
FRÆÐSLUÞÆTTIR HINS ISLENSKA NÁTTURUFRÆÐIFELAGS
Sólstöður og árstíðirnar
— eftir Þór
Jakobsson
Snúningur jarðar ...
Jörðin gengur umhverfis sól-
ina eins og kunnugt er. Tvennt
er það sem ákvarðar stefnu eða
átt til sólar frá ákveðnum stað á
jörðinni. í fyrsta lagi snýst jörð-
in um sjálfa sig, möndul sinn, og
við erum því ýmist sólarmegin
eða skuggamegin. Dagur og nótt
skiptast á.
— og halli
í öðru lagi hallast jörðin mið-
að við braut sína um sólu. Fram-
lenging jarðmönduls visar á stað
á himninum sem kallast norður-
póll. Pólstjarnan er allra stjarna
nálægust norðurpólnum. Halli
jarðarinnar er óneitanlega ör-
lagaríkur í lífi okkar, því að
hann veldur árstíðunum hér á
jörðinni.
Ef jörðin hallaðist ekki miðað
við braut sína um sólu, risi sólin
á sama stað við sjóndeildarhring
árið um kring, nákvæmlega í
austri, rynni sömu leið yfir him-
inhvolfið dag hvern og hnigi til
viðar á sama stað allt árið, ná-
kvæmlega í vestri — séð frá til-
teknum stað á jörðinni. Þetta
þætti okkur sérkennileg veröld:
Nálægt miðbaug ríkti eilfft
sumar, en þegar fjær drægi mið-
baug kæmum við á staði með
stöðugu veðurlagi og hitafari
sem minnti einna helst á vor eða
haust. Enn fjær miðbaug, ná-
lægt pólunum væri vetur sem
aldrei liði. Dagur og nótt væru
alltaf og alls staðar 12 stundir.
Á hallalausri jörð færi sólin
dag eftir dag sömu braut um
himinhvolfið og við eigum að
venjast um vor- og haustjafn-
dægur. Halli jarðar hefur það
aftur á móti í för með sér, að
geislar hádegissólar falla mis-
jafnlega skáhallt á jörðina frá
einum árstfma til annars. Halli
sólargeislanna ræðst af því hvar
jardar skín meira á norðurhrel í júní en í desember.
jörðin er stödd á hringbraut
sinni. Það skiptast á suraar,
haust, vetur, vor.
Sólarhæð
Jarðmöndullinn myndar um
það bil 66 % gráðu horn við braut
jarðar um sólu. Hornið ákvarðar
hina breytilegu dagslengd og sól-
argang um himinhvolfið. Tvisvar
á ári eru dagur og nótt á jörðinni
jafn löng, 12 stundir, þ.e.a.s. á
vor- og haustjafndægrum, 21.
mars og 23. september. Mesta
hæð sólar yfir sjóndeildarhring
þá daga er 90 gráður að frádreg-
inni breiddargráðu staðarins.
Við miðbaug jarðar er hádegis-
sólin beint yfir höfðum manna, f
hvirfilpunkti.
Hinn 21. júní nær sólin hæst á
himinhvelið. Á hádegi þann dag
er sól i hvirfilpunkti á 23%
gráðu norðlægrar breiddar, t.d. í
Mexíkó og á Indlandi. Á 65.
gráðu norður, t.d. á Snæfellsnesi,
er sólarhæð á hádegi þann dag
um 90+65+23% =48% gráða og á
norðurpólnum er sólarhæð 23%
gráða. Þennan dag eru sem sagt
sumarsólstöður, sólin „stöðvast"
á uppleið sinni, stendur í stað, og
frá þeim degi fer að halla undan
fæti, sólargangur ofan sjóndeild-
arhrings styttist dag frá degi.
Geislun utan
lofthjúps ...
Að framan hefur einkum verið
litið á afstöðu jarðar til sólar-
innar. Við höfum gefið gaum að
afstöðu tiltekins bletts á jörð-
inni til sólarinnar, t.d. íslands,
og séð, að sólargeislarnir falla
misjafnlega skáhallt á þennan
stað, ef hann er þá ekki í fullum
skugga, næturmegin. Snúningur
jarðar um möndulinn ákvarðar
sólarhringinn og halli jarðar á
braut sinni um sólu ákvarðar
hinn síbreytilega sólargang árið
um kring.
Svo mikill er halli jarðarinn-
ar, að sólgeislunin í júní er meiri
yfir norðurhveli jarðar norðan
30. breiddargráðu en yfir miðb-
augi jarðar — og mest yfir norð-
urpólnum. Þótt lágt fari má hið
linnulausa skin miðnætursólar
sín meir en hin mikla sólarhæð
við miðbik jarðar.
— og við jörð
En eins ber að gæta. Síðasta
málsgrein á við dreifingu sól-
geislunar, sem berst að frá sólu
til jarðar áður en geislunin lend-
ir í lofthjúpi jarðarinnar. Ýmsar
hindranir verða nefnilega á vegi
hinnar beinu sólgeislunar á leið
sinni niður f gegnum lofthjúp-
inn. Þær verða mestar nálægt
pólunum. Þar stendur sól lágt og
leiðin gegnum lofthjúpinn er að
sama skapi löng.
Geislun á stystu bylgjulengd-
um sólarljóssins stöðvast alger-
lega efst í háloftunum. Súrefni
og ozon gleypir hana. Súrefni í
GBÓF SKÝRINGARMYND AF ÞÁTTUM VEÐURFARSKERFISINS (LOFT — HÖF — (S — LAND — UF). DÖKKAR ÖRVARMa
tAkna ytri ferla. en þær uósu t=£>i tAkna innri ferla veourfarsbreytinga.
háloftum gleypir einnig sólgeisl-
un á sumum lengri bylgjulengd-
um ljóssins og vatnsefni neðar f
andrúmsloftinu, í veðrahvolfi,
gleypir einnig geislun á lengri
bylgjulengdum. Andrúmsloftið
er gegnsætt á enn öðrum bylgju-
lengdum, en þá kemur önnur
hindrun til sögunnar. Það er
dreifing, sem loftsameindir,
vatnsgufa og ryk kemur til leið-
ar. Þannig verður geislunin að
nokkru leyti óbein. Þetta er
dagsbirtan, sem við getum notið
„sólarlausa daga“. Við yfirborð
jarðar er því geislunin í júnf ekki
nyrst á hnettinum, heldur sunn-
ar, nálægt 35. breiddargráðu, t.d.
við Miðjarðarhaf. Gæfumuninn
gerir, að sólgeislunin á þar
styttri leið gegnum hinn matta
lofthjúp.
Skýin breiða fyrir ,...
En þar með eru ekki öll kurl
komin til grafar. Að framan var
nefnilega ekki reiknað með skýj-
unum. Þau tefja för sólgeislanna
og er það kunnara en frá þurfi
að segja. Fyrir bragðið er t.d. ha-
fsvæðið suður af Grænlandi sól-
snauðasti blettur á jarðríki.
Svæði þetta teygist í átt til Is-
lands og iafnvel í júní er sól-
geislun á Islandi að jafnaði Iftil
miðað við aðra staði á norður-
hveli jarðar. Víðáttumiklar og
tfðar skýjabreiður endurvarpa
geislum sólar áður en þeir ná að
smjúga alla leið til jarðar.
— en straumar hafs og
lofts vinna upp tapid
Sóldýrkendur sækja því til
„sólarlanda". Þannig er raunar
háttað hér á hólmanum langt í
norðri, að frekar má þakka yl
sjávarins en beinni sólgeislun
þann litla hita sem hér er þrátt
fyrir allt. Hitinn sem berst
hingað með hafstraumum — og
loftstraumum — er ummynduð
sólarorka, komin um langan veg
frá sólríkum svæðum sunnar á
hnettinum. Orka sólgeislanna
sem berast til jarðarinnar fer
ótal krókaleiðir um loft og höf.
En litlu verður Vöggur feginn.
Það munar um þá hitaorku, sem
fylgir í kjölfar hækkandi sólar
og bræðir snjóinn. Gróður lifnar,
dýr og menn fjörgast við birtuna
og njóta þess í ríkum mæli, að
jörðin hallast. Norðurpóllinn fer
í sólbað næstu mánuðina. Alla
vega er hringrás árstiðanna til-
breyting. Eilíft vor yrði hvim-
leitt. Ánægjulegra er að endur-
nýjast árlega og taka undir með
Jónasi: „ ... allt er nú sem orðið
nýtt, ærnar, kýr og smalinn".
,1 Höfundur er reðurfræðingur og
siartar í Veðurstofíi íslands.
17. juní í Stykkishólmi:
Siglt um eyjasund
í blíðskaparveðri
Stykkisbólmi. 18. júní.
17. júní hátíðahöldin í Stykkis-
hólmi fóru fram í gær í hinu fegursta
veðri þrátt fyrir ótrygga veðurspá. Er
þetta eitt fegursta veður sem hér
hefir komið í vor og stingur í stúf við
margskonar 17. júní veður hér um
árabil.
Hátíðahöldin hófust með því að
fánar voru dregnir að húni í bæn-
um og Lúðrasveit Stykkishólms
lék bæði við Dvalarheimilið og
Sjúkrahúsið. Kl. 10 fór bifreið um
bæinn með hátalarakerfi, söng og
tónlist og tilkynnti að öllum væri
boðið í sjóferð með m.b. Gretti.
Var unga kynslóðin fljót aðtaka
við sér og bregða sér niður á
bryggju þar sem báturinn beið.
Margir fullorðnir þáðu þetta boð
og í logni og sól var siglt um eyja-
sund til hádegis. Var þetta mikil
tilbreyting á þessum degi.
Eftir hádegið var svo skrúð-
ganga um bæinn og staðnæmst í
Hólmgarði sem er skrúðgarður
bæjarins. Þar var lúðrasveitin
mætt og lék bæði í fararbroddi
skrúðgöngunnar og eins í garðin-
um. Þar flutti sr. Gísli Kolbeins
hugvekju og kirkjukórinn söng við
undir leik lúðrasveitarinnar.
Kristborg Haraldsdóttir kenn-
ari flutti hátíðaræðuna, minntist
lýðveldisins og sókn kvenna til
áhrifa í þjóðfélaginu, fyrstu kon-
unnar á þingi, Ingibjargar H.
Bjarnason, gat um fyrstu land-
námskonunnar, fyrstu konunnar
sem hlaut prestvígslu hér á landi
og fyrstu konunnar í ráðherra-
dómi og allar hefðu þær heitið
sama nafni Auður. Þá minntist
hún hinnar geigvænu hættu sem
að stafaði af vímuefnum flæðandi
yfir landið og kvíða fjöldans ef svo
mætti að auka þetta ástand með
bjórflæði yfir land og þjóð.
Fjallkonan að þessu sinni var
Kjallkonan, Þórdís Sigurðardóttir, flytur ávarp sitt
Þórdís Sigurðardóttir sem flutti
ljóð og svo sýndu nokkrar ung-
meyjar dans. Þá var farið á
íþróttavöllinn og þar fóru fram
íþróttir. Kaffisala kvenfélagsins
var i félagsheimilinu og þar lék
þjóðlagatríó úr Reykjavík við góð-
ar viðtökur. Um kvöldið var svo
dansleikur í félagsheimilinu fyrir
bæjarbúa.
Það var r^luleg hátíð í bæ á
þessum fagra sumardegi. Árni.