Morgunblaðið - 28.06.1985, Síða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 28. JÚNt 1985
Minning:
Guðmundur Jakobs-
son bókaútgefandi
Fæddur 26. febrúar 1912
Dáinn 20. júní 1985
Þrátt fyrir að ljóst væri um
nokkurt skeið að vinur minn, Guð-
mundur Jakobsson, ætti ekki
langt eftir, þá kom fregnin um lát
hans á óvart. Ég átti von á því
þrátt fyrir veikindin að lengri tími
væri eftir.
Kynni okkar Guðmundar urðu í
gegnum bókaútgáfuna. Hann rak
um áratuga skeið einkafyrirtæki
sitt, Ægisútgáfuna, og gaf út á
þess vegum fjölda bóka.
Það sem einkenndi alla tíð
bókaútgáfu hans var, að á hverju
ári gaf hann út eina eða fleiri
bækur um sjómenn og sjósókn.
Hann hafði sjálfur sótt sjóinn
fyrir vestan fyrr á árum og áttu
Vestfirðir og sjórinn ætíð ríkan
þátt í honum.
Hann skrifaði sjálfur nokkrar
viðtalsbækur og frásagnir af sjó-
mönnum, m.a. Mennirnir í brúnni,
fimm bindi, viðtöl við skipstjóra,
og lagði út í það stórvirki ásamt
Guðmundi H. Oddssyni skipstjóra,
að safna saman og gefa út Skip-
stjóra- og stýrimannatal í fjórum
bindum.
Það var mikið verk og vandunn-
ið eins og þeir þekkja sem staðið
hafa í að semja og safna i slík
verk.
Guðmundur tók mikinn þátt í
starfi samtaka bókaútgefenda, sat
í stjórn Félags ísl. bókaútgefenda
um skeið og var gerður að heiðurs-
félaga er hann varð sjötugur.
Það gustaði jafnan um Guð-
mund, hann var skoðanafastur og
hreinskilinn, var aldrei að hika við
að taka afstöðu og ófeiminn við að
verja hana.
Hann sagði stundum að hann
teldi sitt hlutverk á flestum víg-
stöðvum vera stjórnarandstaða og
í þeirri stöðu var hann oft. Hann
taldi rétt að skoða allar hliðar á
hverju máli áður en ákvörðun var
tekin, og byggðust rök hans ekki
eingöngu á því að vera á móti,
heldur að allir gerðu sér grein
fyrir um hvað málið fjallaði.
Síðustu árin sat Guðmundur
oftast innan um bækur sínar og
spjallaði við vini sína og kunn-
ingja um lífið og tilveruna í síma
ef ekki varð af heimsókn.
Alltaf þegar nálgaðist jól, fór
um hann fiðringur, hann fór að
hringja í vini sína í útgáfunni og
fá fréttir af útgáfu og sölu, ræða
um einstaka bækur og spá um sölu
þeirra.
Þrátt fyrir að hann hætti bóka-
útgáfu 1980 og seldi fyrirtækið var
hugurinn alltaf við útgáfuna.
Hann gat ekki stillt sig um að gefa
út aftur og átti hlut að útgáfu
þriggja bóka fyrir síðustu jól.
Það eru margir sem munu
sakna þess að geta ekki sest að
spjalli við Guðmund. Hvassar at-
hugasemdir og afdráttarlaus af-
staða til manna og málefna voru
oft skemmtilegt umræðuefni. Það
vissu allir sem til þekktu að undir
bjó viðkvæm sál er vildi öllum vel.
Um leið og ég þakka persónuleg
kynni, þá flyt ég þakklæti frá Fé-
lagi ísl. bókaútgefenda fyrir störf í
þágu félagsins.
Hvíl þú í friði.
Eyjólfur Sigurrt.sson
í dag kveðjum við heiðurs- og
sómamanninn Guðmund Jakobs-
son, er andaðist 20. júní sl., og er
þar með lokið æviskeiði merks
manns, sem svo sannarlega lagði
sitt lóð á vogarskálarnar af kost-
gæfni og stórhug til að skilja við
heiminn betri en þegar hann sá
hann fyrst vestur í Bolungavík 26.
febrúar árið 1912. Lífsstíll hans og
einarðleg framganga einkenndist
af hreinskiptni og grandvarleik,
þar sem manngildi var í öndvegi.
Höfðingleg reisn og leiftrandi
stórhugur einkenndu svipmót
þessa greinda gáfumanns í marg-
slungnu litrófi næms fegurðar-
skyns og djúpstæðra tilfinninga í
ívafi þekkingarleitar og baráttu-
anda stefnufastra markmiða og
ígrundaðra hugsjóna. Svo sann-
arlega hefði hann kunnað að njóta
lengri lífdaga, enda hugðist hann
enn taka að sér stór verkefni,
hafði lagt drög að Bændatali á
svipaðan hátt og Skipstjóra- og
stýrimanntals. Dró hann ekki af
sér þrátt fyrir erfið veikindi, sem
hann barðist við af ofurmannlegri
karlmennsku og æðruleysi. óður-
inn til lífsins var til hinstu stund-
ar og umhyggjan fyrir fjölskyldu
sinni og velferð. Þar var hann
ávallt „maðurinn í brúnni", sem og
í fjölþættum atvinnurekstri sínum
og störfum. En hann vissi að
hverju stefndi, þar sem biðu hans
langþráðir endurfundir við ást-
kæra eiginkonu sína og lífsföru-
naut, sem og var æskuunnusta
hans. Þannig er okkur hollt í sökn-
uði okkar og sorg við dánarbeð
hans, að leiða hugann að ljóðlín-
um Einars Benediktssonar, skálds,
en að sígildum verkum hans sem
annarra andans manna vildi Guð-
mundur beina hugum samferða-
manna sinna.
„0g þvi er oss erfitt að dæma þann dóm,
að dauðinn sé hryggðarefni,
þó ljósin slokkni og blikni blóm.
Er ei bjartara land fyrir stafni?“
(E. Ben.)
Guðmundur Ágúst Jakobsson
hét hann fullu nafni og fæddist 26.
febrúar 1912 í Bolungavík við
Djúp vestra. Foreldrar hans voru
Jakob Bárðarson formaður og
smiður í Bolungavík af Hólsætt og
Dóróthea Jónasdóttir af Skegg-
staðaætt. Þriggja vikna gamall er
hann tekinn í fóstur af föðurfor-
eldrum sínum, Valgerði Jakobs-
dóttur og Bárði Jónssyni, er
bjuggu á Hanhóli í Syðridal við
Bolungavík.
Af stórum systkinahópi Guð-
mundar er nú einungis eftirlifandi
bróðirinn Ásgeir Jakobsson rit-
höfundur, kvæntur Bergrósu Jó-
hannesdóttur. Af þeim systkinum
létust 4 þegar í æsku, þau Þórdís,
Jóhann, Ásgeir eldri og Pétur.
Bróðirinn Bárður Jakobsson
hæstaréttarlögmaður, síðast
kvæntur Guðrúnu I. Jónsdóttur,
lést 21. júní 1984 eða réttu ári áður
en Guðmundur heitinn. Þá eru
systurnar Ásthildur, gift Hjalta
Jónssyni bónda í Skjaldfannardal
vestur, og Soffía, fyrst gift Guð-
mundi Hafstein formanni en eftir
andlát hans, en hann fórst ásamt
föður Guðmundar í aftakaveðri
við sjósókn, giftist hún eftirlifandi
eiginmanni sínum, Kristjáni
Sumarliðasyni, fyrrum formanni
og vélstjóra í Bolungavík, en þær
systur eru látnar fyrir nokkrum
árum.
Eiginkona Guðmundar, tengda-
föður míns, var Guðfinna Gísla-
dóttir er fæddist í Bolungavík 8.
janúar 1912 en lést 30. nóvember
1981. Hún var elsta barn hjónanna
Sesselju Einarsdóttur og Gísla
Sigurðssonar sjómanns. Hún var
af þekktum ættum, móðurættin
m.a. með elstu frumbyggjum
Akraness, en föðurættin úr Isa-
fjarðardjúpi. Voru þau þannig
bæði fædd í Bolungavík og skóla-
og fermingarsystkin. Endanlega
bundu þau saman bagga sína er
þau voru við nám hér í Reykjavík,
hún í Verslunarskóla íslands en
hann i Samvinnuskólanum og sú
samfylgd entist í rúm fimmtíu ár
og saman voru þau er hún var
kölluð frá okkur fyrir tæpum fjór-
um árum. Bæði voru þau af fá-
tæku fólki og ekki voru efnin mik-
il, þegar þau stofnuðu heimili í
Bolungavík, þá nítján ára. Líf
tengdaforeldra minna reyndist oft
hörð glíma við mikla og óvænta
ytri erfiðleika, ,en skömmu fyrir
andlát sitt sagði Guðfinna mér, að
gæti hún lifað að nýju, myndi hún
engu breyta og við enga konu hefði
hún viljað skipta hlutskipti. í við-
tali í Morgunblaðinu er bróður-
sonur Guðmundar, Jakob Ásgeirs-
son rithöfundur, átti við hann í
tilefni sjötugsafmælis hans, sagði
Guðmundur m.a.: „Við erum búnir
að lifa margar kynslóðir, sem er-
um sjötugir og þaðan af eldri. Við
stóðum í sömu sporum eða svo að
segja allt frá landnámstíð til þess-
arar aldar. Heimurinn er orðinn
nýr, þjóðfélagið nýtt. Það metur
enginn lengur það sem haft var í
heiðri þegar við ólumst upp. I
blóma Ungmennafélaganna sat
mannrækt í fyrirrúmi, þekk-
ingarleit var almenn, fólk nam
siðfræði, ræktaði móðurmálið
o.s.frv. Svo smám saman tekur
hugsun manna að færast út í efn-
isheiminn og útkoman blasir við.
En þó er það nú svo, að þrátt fyrir
forheimskunina sem við þykjumst
sjá í hverju horni, þá hygg ég að
velmegunin, sem byltingar tuttug-
ustu aldar hafa fært þjóðinni, hafi
gert það að verkum að fólk sé yfir-
leitt hlýrra, miskunnsamara og
mannlegra í hugsun, heldur en var
á hörmungartímum fyrri alda.
Kjörin settu á manninrj mark. Og
ég held að það séu fáir svo stein-
gerðir að þeir mildist ekki af
velmegun."
Tengdaforeldrar mínir bjuggu í
Bolungavík til ársins 1951 að þau
fluttust til Reykjavíkur. Eignuð-
ust þau fimm börn á tuttugu árum
en þau eru: Arnar prentari, kona
hans er Sólveig Kristjánsdóttir
skrifstofustúlka,; Valgerður Bára
gift Jóni Oddssyni hæstaréttar-
lögmanni; Theódór Jakob bók-
bindari og knattspyrnuþjálfari,
kvæntur Halldóru Guðmundsdótt-
ur sjúkraliða; Soffía íþróttakenn-
ari og hjúkrunarfræðingur, gift
Ásgeiri Élíassyni íþróttakennara
og landskunnum knattspyrnu-
manni og þjálfara og yngst er
Gíslína, híbýlafræðingur og arki-
tekt. Barnabörnin eru 16 og
barnabarnabörnin 7. Öll hefðum
við viljað hafa Guðfinnu og Guð-
mund miklu lengur meðal okkar,
en eigi má sköpum renna. ógleym-
anlegar eru margar minningar af
samfundum á hlýlegu heimili
tengdaforeldra minna. Heimilið
var menningarlegt og bar glöggt
svipmót húsráðenda, umsvifa hins
atorkusama heimilisföður, um-
hyggju og hlýju hinnar elskulegu
húsmóður. Líf þeirra einkenndist
af bjartsýni og lífskrafti og saman
stóðu þau af sér alla stórsjói
þrenginga og erfiðleika. Yngsta
dóttirin, Gíslína, ólst upp hjá syst-
ur Guðfinnu, Ásgerði og manni
hennar Sigurði Guðmundssyni
tækniteiknara, áður lögreglu-
manni á Akranesi. Kom það til er
fjölskyldan þurfti að flytjast til
Reykjavíkur og Guðmundur veikt-
ist af berklum og mátti heyja
harða baráttu næstu 7 árin, vart
hugað líf. Mikil samheldni og ást-
ríki var með þeim systrum og
heimilum þeirra og reyndust fóst-
urforeldrarnir yngstu dótturinni í
einu og öllu hin ástríka stoð og
gættu þess að náið samband héld-
ist milli dóttur og foreldra. Hetjur
sem þessar báru ekki tilfinningar
sínar á torg og velferð barnanna
sat í fyrirrúmi. Skömmu fyrir
andlát Guðmundar lauk yngsta
dóttirin mjög háu prófi í húsbygg-
ingarlist frá Kunstakádemíunni í
Kaupmannahöfn og var eftirvænt-
ing hans mikil að fagna henni
heim kominni.
Heimilisbragurinn einkenndist
mjög af samheldni fjölskyldunnar
og í hinum fjölþættu störfum
gegndi hver sínu ákveðna hlut-
verki. Naut Guðmundur að starfa
með börnum sínum, synirnir önn-
uðust bókagerðarlistina, dóttirin
Soffía ásamt móður sinni ýmislegt
er varðaði verslunarfræði og
viðskipti og dóttirin Valgerður
Bára annaðist erlendar bréfa-
skriftir auk þess sem hún þýddi
bækur úr erlendum málum sem og
sonur hennar, Guðmundur Bald-
ursson. f annríki dagsins var þó
hin þunga undiralda heimspeki-
legar umræður og andríki í menn-
ingarlegu bókaforlagi, þar sem ís-
lenskt mál og bókmenntalegur
arfur ásamt virðingu fyrir at-
vinnusögu landsins var í fyrir-
rúmi. Eitt af síðustu stórafrekum
Guðmundar var samning og út-
gáfa „Skipstjóra- og stýrimanna-
tals“, mikill bókaflokkur í fjórum
bindum. Guðmundur taldi rétti-
lega að Ægisútgáfan skyldi af öll-
um útgáfum í landinu verða til
þess að standa að sjómannatali:
Það er heima. Hann orðaði það svo
að það væri búið að gefa út alls
konar manntöl hér á landi og ein-
kum um háskólastéttir. En af ein-
hverjum ástæðum hefði enginn
séð ástæðu til að gefa út sjó-
mannatal, enda þótt enginn væri
nú háskólinn án þeirra.
Á heimili sínu sem vinnustað
voru tengdaforeldrar mínir örlátir
og veitulir gestgjafar, lund þeirra
rausnarleg og stór. í öllu annrík-
inu gáfu þau sér tíma til menning-
arlegrar samneyslu, enda bar þar
margan andans mann að garði og
var umræðan margbreytileg og
hröð undir öruggu forsæti Guð-
mundar líkt og forðum hjá Er-
lendi í Unuhúsi. f þessari umræðu
gerði Guðmundur miklar kröfur
til sjálfs sín, enda var hann gædd-
ur djúpri og sterkri réttlætis-
kennd og fljótur að mynda sér
ábyrgar og fastmótaöar skoðanir.
Aldrei hefi ég kynnst manni sem
hafði til að bera jafn glögg-
skyggna rökvísi á sviði lögfræði
án þess að hafa aflað sér háskóla-
menntunar á því sviöi. Slíkum
fjölfræðingum og heimborgurum
að upplagi er okkur nútíma fólki
hollt að kynnast og við lengi búum
að. f slíku umhverfi nær maður
helst að ná almennri menntun og
hinum sanna fróðleik, sem er und-
irstaða fegurra mannlífs. Slíkt var
Guðmundi ljóst og var hann því
árvakur í leiðbeiningum sínum og
uppfræðslu og þoldi mönnum illa
fánýtt hjal, sinnuleysi og fáfengi-
legheit. í þessari snörpu umræðu
féll honum hins vegar aldrei verk
úr hendi, enda hugsjónir og fyrir-
heit háleit. í viðmóti hans gætti
hlýlegrar umhyggju og virðingar
fyrir hverri viðleitni, er horfði til
framfara og mannræktar, hins
vegar gat umræðan orðið snörp ef
háleitum hugsjónum hans var á
einhvern hátt misboðið eða hann
varð var við ódrengskap og sam-
úðarskort. Undir einarðlegu við-
móti hans gætti hlýju og brosið
skínandi bjart, blik augnanna
geislandi af greind og hinum
sanna lifsþrótti. Á kveðjustund
lífs hans var hann þakklátur fyrir
hversu hann gat notið samveru-
stunda með kærum börnum sínum
og lagði af öllum kröftum fram að
fá að njóta þeirra samverustunda,
sem hann ávallt í lífi sínu og starfi
vildi sem mestar og nánastar. Þar
gat hann tekið sér hinn minnsta
aðskilnað nærri enda ræktarsemi
og skyldurækni honum í blóð bor-
in. Hann þekkti hina óvægu og
hörðu lífsbaráttu, þar sem hann
hafði ekki aðstæður til að alast
upp á heimili foreldra sinna, en
föður sinn missti hann í mann-
skaðaveðri 1923, er faðir hans
fórst aðeins 34 ára gamall. Hagir
Guðmundar breyttust ekkert við
það og dvaldi hann áfram hjá
föðurforeldrum sinum að Hanhóli,
þar sem hann hafði þegar á barns-
aldri tekið við meiriháttar störf-
um búsins vegna aldurs gömlu
hjónanna. Síðar, þegar þau Guð-
finna og Guðmundur höfðu stofn-
að heimili i Bolungavík, tóku þau
föðurforeldra Guðmundar til sín
og nutu þau þar umönnunar í ell-
inni. Jafnframt bjó hjá þeim á
tímabili yngsti bróðir Guðmund-
ar, Ásgeir, sem nú er landskunnur
rithöfundur. Kjartan Steinbach,
sonur Karólínu föðursystur Guð-
mundar, dvaldi mikið að Hanhóli
og litu þeir á sig sem uppeldis-
bræður. Mikil og traust vinátta
var með þeim frændum alla tíð,
allt þar til yfir lauk og ávallt milli
heimila þeirra, en eiginkona
Kjartans er frú Soffía Loftsdóttir,
ættuð úr Æðey við Djúp vestur.
Var til þess tekið af hversu mikilli
atorku og atgervi allt frá barn-
æsku Guðmundur braust áfram til
mennta þótt honum auðnaðist
ekki vegna erfiðra aðstæðna að
njóta svokallaðrar æðri menntun-
ar við háskóla eins og hugur hans
stóð eflaust til. Honum var því
ríkt í huga að styðja og styrkja
börn sín og barnabörn og kunni
illa virðingarleysi velferðarþjóðfé-
lagsins fyrir sönnum verðmætum.
Jafnan var hann málsvari þeirra
er minna máttu sín og sýndi það
oft rausnarlega í verki, þó hann
flíkaði því ekki. Kunni hann illa
þakklæti og auðmýkt af slíku til-
efni þar sem honum var einlægt
og inngróið að um sjálfsagða hluti
væri að ræða af samúð fyrir virð-
ingu hvers meðborgara síns. Hinn
aldni höfðingi, er við kveðjum
hinstu kveðju í dag sagði í lok áð-
urgreinds viðtals í Morgunblaðinu
i tilefni sjötugs afmælis síns: „Ég
hefði gjarnan viljað segja nokkur
orð að lokum til samfélagsins, en
það verður að bíða betri tíma —
eða gleymast með öllu. Vissulega
hefur stundum verið dálitið á fót-
inn og kannski hefur mér oft
fundist hluturinn rýr, en þegar ég
lít nú yfir farinn veg, hvarflar að
mér að ég hafi fengið það sem mér
bar. Ég hef verið svo gæfusamur
að njóta velvildar og viðurkenn-
ingar frá skyldum og vandalaus-
um — á ekki óvildarmann svo ég
viti og ber ekki kala til nokkurs
manns.“ Kynni af slíkum persónu-
leika eru hreinar gersemar og
unaður að njóta slíkrar vináttu.
Veit ég að hér mæli ég fyrir munn
okkar allra, sem urðu þeirrar
gæfu aðnjótandi að eiga Guðmund
Jakobsson að samfylgdarmanni og
læriföður.
Atvikin höguðu því þannig, aö
Guðmundur stóð meira og minna
fyrir búi föðurforeldra sinna að
Hanhóli í Syðridal frá 7 ára aldri.
Hann lét sig samt ekki vanta í
kennslustund í barnaskólann í
Bolungavík þótt hann þyrfti að
sækja skólann með því að ganga
þangað í hvaða veðri sem var
framan úr afdalnum niður í sjáv-
arþorpið á landsvæði er að flestra
áliti er á mörkum hins byggilega
heims. Man ég er tengdamóðir
mín heitin minntist þess með
nokkrum þótta, að eitt sinn á
hörðum vetri er þau voru 10 ára,
bar það til að Guðmundur kom of
seint í tíma og fékk skammir fyrir
hjá kennara, sem ekki gerði sér
grein fyrir að tafið hafði Guð-
mund að berja af sér snjóinn og
klakann.
Hann hóf sjósókn þegar á ferm-
ingaraldri um það leyti er besti
vinur hans, Helgi Vilhelmsson,
fórst í miklu snjóflóði í Óshlíð.
Jafnframt sjósókninni stundaði
hann nám við Unglingaskólann í
Bolungavík og þaðan lá leiðin í
Samvinnuskólann í Reykjavík.
Farareyririnn dugði fyrir inn-
tökugjaldinu og ársfjórðungs
húsaleigu. Hann varð því að hætta
námi um miðjan vetur og fór á
vertíð á Suðurnesjum, en hélt svo
heim um sumarið og hóf sjálf-
stæða útgerð, fyrst með mági sín-
um, Kristjáni Sumarliðasyni.
Móðir Guðmundar lést um þetta
leyti og nú hófst heimilisstofnun
hjá tengdaforeldrum mínum. Guð-
mundur lét sig mjög varða kaup
og kjör sjómanna og annarra
vinnandi stétta. Stóð hann fyrir
stofnun sjómannafélagsins Rast-
ar. Hófust nú mikil og margvísleg
afskipti af stjórnmálum og ábyrg
verkalýðsforysta, þar sem reynt
var að ná árangri án verkfallsað-
gerða, sem nútíma hvítflibba for-
ystumenn stéttarsamtaka mættu
læra af og taka sem skólabókar-
dæmi. Landfleýgt varð vjðfræg-
asta verk er þar var unnið, verk-
fall er kennt er við Guðmund Jak-