Morgunblaðið - 25.08.1985, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLADIÐ, SUNNUDAGUR 25. ÁGÚST 1985
Útgefandi itMðfrtfr hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 400 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 35 kr. eintakið.
Bjórlíki — blandað
á staðnum
Sjónvarpið sýndi ekki alls
fyrir löngu skopþætti sem
gengu undir samheitinu „Löð-
ur“. Þeir kitluðu hláturtaugar
þeirra sem höfðu nægjanlegt
skopskyn til að njóta þeirra.
Ekki höfðu allir „neytendur"
þáttanna kímnigáfu í þeim
mæli. Sama máli gegnir um
skilning á því „bjór-löðri“, sem
birtist á stefnuskjá dómsmála-
ráðherra og löggjafans í áfeng-
ismálum.
Það viðgengst innan opin-
berrar stefnumörkunar í
áfengismálum, eða fram-
kvæmdar á þeirri stefnu, að ís-
lendingar, sem fara á milli
landa, en utanferðir vóru nær
90.000 á sl. ári, fái að koma með
ákveðið magn áfengs öls
(bjórs) til síns heima. Sama
gildir um farmenn og flugliða.
Sá hluti þjóðarinnar, sem hér
um ræðir, hefur því forréttindi
umfram heimasitjandi hvað
bjórkaup varðar. Sú megin-
regla, að þegnarnir skuli jafnir
gagnvart landslögum, er snið-
gengin.
Auk framangreinds fást
bjórgerðarefni — og hafa lengi
fengist — í fjölmörgum verzl-
unum.
Hér við bætist að bjórlíki,
þ.e. léttöl styrkt með sterku
áfengi, má áfram selja á veit-
ingastöðum, ef drykkurinn er
blandaður fyrir framan kaup-
endur.
Opinber stefna í áfengismál-
um, eins og hún er fram-
kvæmd, felur það ótvírætt í
sér, að ríkis- eða framkvæmda-
valdið (Áfengis- og tóbaks-
verzlun ríkisins) sjái lands-
mönnum fyrir öllum tegundum
áfengis, eftir því sem hugur
hvers og eins stendur til, nema
þess veikasta, bjórs. Þessi
stefna stenzt, þó umdeild sé og
stríði gegn venjum velflestra
þjóða, ef landsmenn allir væru
undir sömu sök seldir; en ekki
skipt í tvo hópa, eftir starfs-
greinum, eða því hvort menn
eyða orlofi heima eða erlendis,
svo dæmi séu nefnd.
Jón Helgason, dómsmála-
ráðherra, hefur ákveðið með
reglugerð, að bjórlíki megi
áfram selja, ef blandað er í
augsýn neytenda. Bjórlíki
blandað fyrirfram í kerald og
selt úr krana, verður hinsvegar
bannvara frá 15. september nk.
Dómsmálaráðherra gefur þá
skýringu á reglugerðarákvörð-
un sinni um blöndun bjórlíkis í
augsýn viðskiptavinar, að „ölv-
unarakstur hafi aukizt til
muna í kjölfar fjölgunar
smærri vínveitingahúsa ...“
eins og haft er eftir honum í
frétt í Morgunblaðinu.
Hinsvegar segir í fréttum
Morgunblaðsins, sem byggðar
eru á heimildum lögreglu og
umferðarráðs, að „engin sjá-
anleg fjölgun hafi orðið á
fjölda þeirra ökumanna, sem
teknir hafa verið grunaðir um
ölvun við akstur í Reykjavík,
síðan fyrstu bjórstofurnar
svokölluðu vóru opnaðar í höf-
uðborginni fyrir tæpum tveim-
ur árum, eða síðan vínveitinga-
húsum fór að fjölga verulega
fyrir sex árum“. Árið 1979 vóru
1.097 ökumenn teknir grunaðir
um ölvun við akstur, en 1.021
1984.
Enginn dregur í efa lagaleg-
an rétt dómsmálaráðherra til
þeirrar ákvörðunar, sem hann
hefur tekið. Málefnaleg rök
kunna einnig að vera til staðar.
Hitt er fyrir neðan allar hellur
ef ráðherrar byggja ákvarðanir
á „upplýsingum" eða „forsend-
um“, sem koma ekki heim við
staðreyndir. Skýringar ráð-
herra á gjörðum sínum eiga að
vera trúverðugar.
Vandamál, sem ofneyzlu
áfengis fylgja, eru mörg og
stór. Sú kvöð hvílir ekki sízt á
dreifingaraðila áfengis í land-
inu, ríkisvaldinu, að halda uppi
fyrirbyggjandi varnarstarfi
gegn slíkri ofneyzlu — og nauð-
synlegri aðstoð við þá, sem ekki
kunna fótum sínum forráð.
Fyrirbyggjandi fræðslustarf
má t.d. efla í stofnunum, sem
ríkið rekur, svo sem í skólum,
útvarpi og sjónvarpi.
Fjölmargir aðilar og félaga-
samtök vinna á þessum vett-
vangi, ekki sízt SAÁ, en starf-
semi þess hefur vakið athygli
langt út fyrir landsteinana.
Sama máli gegnir um góð-
templararegluna, bæði æsku-
lýðsstarf hennar og bindindis-
starf yfir höfuð. Stefnumörk-
un, sem felur í sér algjört
áfengisbann, hefur að vísu ekki
almennan hljómgrunn hér á
landi, en hún er engu að síður
skýr og ákveðin og gerir ekki
ráð fyrir mismunandi rétti
þjóðfélagsþegnanna.
Það yrði að bera í bakkafull-
an lækinn að tíunda enn og aft-
ur umdeild vinnubrögð Alþing-
is í svokölluðu bjórmáli. Það
skal hinsvegar áréttað, sem
Morgunblaðið hefur áður lagt
til í þessu máli, að þjóðin fái að
taka afstöðu til þess í þjóðar-
atkvæðagreiðslu. Það er í sam-
ræmi við þá hefð, sem ríkt hef-
ur í landinu, að íbúar einstakra
byggðarlaga ákveði í almennri
atkvæðagreiðslu, hvort opna
megi eða loka skuli áfengis-
verzlun í byggðarlaginu.
íslenskur
landbúnaður
Niðurgreiðslur land-
búnaðarvara hafa um
árabil verið deilumál
á íslandi. Andstæð-
ingar þess að greiða
niður framleiðslu-
kostnað eða að ákveð-
in framleiðslugrein sé styrkt af al-
mannafé hafa bent réttilega á, að með
því sé verið að falsa verð á vörum —
markaðurinn fær villandi upplýsingar.
Afleiðingarnar eru oft þær sömu og átti
að reyna að koma í veg fyrir. Það er ekki
aðeins af þessum ástæðum sem margir
frjálslyndir menn eru fullir efasemda
um gildi opinberra styrkja og niður-
greiðslna. Reynslan hefur sýnt að fyrir-
komulag sem þetta kallar oft á skipu-
lagshyggju — miðstýringu þeirrar at-
vinnugreinar sem fyrirgreiðslunnar
nýtur. Við þetta geta þeir ekki sætt sig
við.
Fátækar þjóðir
hnepptar 1 Þrældóm
í breska tímaritinu The Economist, er
fjallað í forustugrein 10. ágúst síðastlið-
inn um þann vanda sem niðurgreiðslur
skapa í sykuriðnaði. Þar segir að enn á
ný hafi ríkar þjóðir hneppt þær fátæku
í þrældóm, með því að kippa stoðum
undan sykurekrum þessara landa, sem
eru mikilvægar fyrir einhæft efnahags-
líf.
Heimsmarkaðsverð á sykri er lægra
en 4 sent á pundið. Framleiðslukostnað-
ur er hins vegar allt að þrisvar sinnum
hærri. Þetta er svipað og að selja bíl á
200 þúsund krónur þegar framleiðslu-
verð hans er 600 þúsund krónur. Þær
verksmiðjur sem þannig haga rekstrin-
um, verða auðvitað gjaldþrota — fyrst
þær sem verst eru reknar. Þessu er
öfugt farið í sykuriðnaðinum: Þær ekrur
sem arðvænlegastar eru fara fyrst á
hausinn.
Höfundur fyrrnefndar greinar bendir
á nauðsyn þess að frjáls markaður fái
að ráða og horfið verði af þeirri óheilla-
braut sem styrkir og niðurgreiðslur eru.
Eða með öðrum orðum: Mönnum verði
gert kleift að njóta eigin verka; fái að
uppskera það sem þeir sá.
Efnahags- og
stjórnmálalegt
jafnvægi í hættu
Mörg hitabeltislönd byggja efna-
hagslega afkomu sína og þar með
stjórnmálalegt jafnvægi á sykurekrun-
um. Þessi lönd eru fórnardýr niður-
greiðslna landbúnaðarvara í iðnríkjum
Vesturlanda.
Evrópubandalagið greiðir, eða öllu
heldur styrkir, sykurbændur í ríkjum
bandalagsins um 20 sent á hvert pund
sem þeir framleiða, sem er fimm sinn-
um hærra en markaðsverðið. Bændur í
þessum löndum hafa aukið framleiðslu
sína í 13,3 milljónir lesta úr 10,8 millj-
ónum lesta árið 1977. Og til að forðast
að sykurfjall bætist við önnur fjöll land-
búnaðarvara hefur Evrópubandalagið
„selt“ öðrum löndum 38 milljónir lesta
af sykri á síðustu átta árum. Það skal
því engan undra að sykuriðnaður fá-
tækra landa eigi undir högg að sækja.
Nidurgreidslur
á íslandi
Þær umræður sem fram hafa farið
hér á landi um kosti og galla niður-
greiðslna í íslenskum landbúnaði hafa
oftar en ekki einkennst af tilfinninga-
legum sjónarmiðum, sem enda á stund-
um í skætingi milli andstæðinga. Mál-
svarar niðurgreiðslna hafa fært fram
mörg rök máli sínu til stuðnings. Þeir
benda á nauðsyn þess að halda landinu í
byggð — jafnvægi sé milli dreifbýlis og
þéttbýlis. Til að ná þessu markmiði
verður hið opinbera að leggja eitthvað
af mörkunum. Margir óttast að ef
niðurgreiðslum landbúnaðarvara verður
hætt, leiði það til þess að fótum verði
kippt undan mörgum bændum; þeir
flosni upp og búskapur í mörgum sveit-
um leggist niður að meira eða minna
leyti. Þá er einnig bent á að niður-
greiðslur séu tæki til að jafna efna-
hagslega stöðu neytenda, þar sem mat-
vörur eru þungur baggi á tekjulægstu
einstaklingunum og heimilunum. Tvær
síðastnefndu röksemdirnar haldast
raunar í hendur. Því hærri sem niður-
greiðslurnar eru, því meiri verður
neysla landbúnaðarvara, þó að vissu há-
marki. Þannig geta bændur framleitt
meira en ella og neytendur fá vöruna á
lægra verði.
Neydarúrrædi
Þó menn fallist á röksemdir þær sem
hér eru nefndar og aðrar sem gefnar
eru, hljóta menn einnig að geta samein-
ast um það að í raun séu styrkir til
atvinnugreina og niðurgreiðslur fram-
leiðsluvara neyðarúrræði. Það er eða
ætti að vera keppikefli allra að þannig
sé búið í haginn fyrir atvinnuvegina, að
þeir geti staðið einir og óstuddir.
í byrjun þessa Reykjavíkurbréfs var á
það bent að niðurgreiðslur falsa verð
vörunnar. Ein alvarlegasta afleiðing
þessa er að sá hvati sem knýr framleið-
endur til að keppa að því að lækka fram-
leiðslukostnaðinn og þar með vöruverð,
sem aftur eykur eftirspurnina er lamað-
ur. Á þann hátt vinna niðurgreiðslur
gegn neytandanum og einnig framleið-
andanum. Niðurgreiðslur kalla á meiri
skattheimtu og það eru neytendur og
framleiðendur sem borga.
Eins og minnst var á hér á undan
hafa þau rök verið notuð fyrir niður-
greiðslum að með þeim sé verið að jafna
efnahagslega stöðu þegnanna. Þannig sé
reynt að létta undir með þeim verst
settu, en matarkaup eru þungur baggi á
mörgum heimilum. Reyndin er hins veg-
ar önnur. Niðurgreiðslur hafa ekki
tryggt lágt vöruverð, eins og neytendur
vita best sjálfir. Öll rök hníga að því að
þegar til lengri tíma er litið séu niður-
greiðslur hvorki til hagsbóta fyrir neyt-
endur né framleiðendur. í þessum efn-
um eru hagsmunir þessara tveggja aðila
samtvinnaðir.
Vilji stjórnvöld styðja við bakið á
landbúnaði er miklu heilbrigðara að
gera það í gegnum skattakerfið. Á sama
hátt er hægt að koma til móts við neyt-
endur sem lágar tekjur hafa, vegna
hækkunar á verði landbúnaðarvara,
með neikvæðum sköttum. Með öðrum
orðum, þeir fjármunir sem nú eru not-
aðir til niðurgreiðslna eru greiddir beint
til neytandans. Þannig er tryggt að sú
hjálp sem veita á með niðurgreiðslum
komi þeim til góða sem mest þurfa á
henni að halda og þeir sem eru í góðum
efnum og njóta nú niðurgreiðslanna
greiða raunvirði fyrir vöruna. Með þess-
um hætti er efnahagsleg staða manna
jöfnuð, en ekki með beinum niður-
greiðslum.
Háskóli íslands
Á undanförnum tíu til fimmtán árum
hefur æ fleirum verið beint inn á bók-
námsbrautina. Fyrir 1970 útskrifuðu
aðeins sex skólar stúdenta, en nú geta
nemendur þreytt stúdentspróf frá um
20 skólum. Á sjöunda áratugnum voru
útskrifaðir árlega milli 500 og 600 stúd-
entar, en 1981 var tala þeirra komin upp
í 1300. Með hliðsjón af þessu hefði mátt
ætla að stjórnvöld hefðu gert stórátak í
að efla Háskóla íslands og aðra fram-
haldsskóla — staðreyndirnar sýna ann-
að.
Fé á hvern nemanda og kennara við
Háskólann hefur farið rýrnandi og hús-
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. ÁGÚST 1985
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 24. ágúst
næði skólans er minna á hvern nem-
anda. Æðsta menntastofnun landsins er
þannig á margan hátt verr í stakk búin
nú en fyrir áratug til að veita nemend-
um fræðslu og þá menntun sem þeir
sækjast eftir.
Þróunarnefndin
í skýrslu Þróunarnefndar Háskóla ís-
lands sem gefin var út í águstmánuði á
síðasta ári segir meðal annars: „Er svo
komið að brýnasti vandi Háskólans er
húsnæðisskortur og á hann eftir að
hamla öllum störfum skólans ef ekki
rætist skjótt úr.“ Og nokkru síðar:
„Versnandi hag Háskólans verður án
efa að rekja til efnahagsvanda þjóðar-
búsins. En eins og fram kemur af sam-
anburði fjármagns Háskólans á hvern
nemenda og kennara við þróun vergrar
þjóðarframleiðslu ... hefur hagur skól-
ans versnað meira en hagur annarra.
Það eykur á þennan vanda að breyt-
ingarnar neðar í skólakerfinu hafa,
ásamt auknum vilja almennings til
menntunar, aukið eftirspurn eftir há-
skólamenntun langt umfram það sem
fyrirséð var um 1970.“
Engan skal undra að við slíkar að-
stæður skjóti þær hugmyndir upp koll-
inum að rétt sé að nemendur skólans
greiði til hans vissa fjárhæð á ári
hverju; þ.e. skólagjöld. Hér verður ekki
tekin afstaða til þess hvort hugmyndir
af þessu tagi eru réttmætar eða ekki. Af
sjónarhóli nemenda eru skólagjöld til
góða ef þau leiða til þess að meira tillit
verður tekið til þarfa og óska þeirra og
gæði menntunar aukast. En í þessum
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
efnum stangast ólík sjónarmið á. Marg-
ir telja að með því að láta nemendur
greiða hluta skólakostnaðar sé hætta á
að þeir efnaminni hverfi frá námi. Þar
með er einum hornsteini íslenskrar
menntastefnu vellt um koll, sem er að
allir geti stundað nám óháð búsetu.
Gegn þessu er bent á að með opinberum
styrkjum eða lánum sé hægt að tryggja
jafnan rétt nemenda.
Háskólinn og
atvinnulífið
Á síðasta þingi voru samþykktar
breytingar á lögum um Háskola Islands.
Tilgangur þeirra er að efla tengsl Há-
skólans við atvinnulífið. Nýmæli þess-
ara laga er Þróunarmiðstöð Háskóla ís-
lands og að nú hefur skólinn heimild til
að eiga aðild að fyrirtækjum sem
stunda rannsóknir og þróunarstarfsemi
eða framleiðslu og sölu tengda slíkri
starfsemi. Þannig verður Háskólinn
stoð fyrir atvinnulífið og fyrirtækin
stoð Háskólans. Breytingin gæti einnig
orðið til þess að skólinn gæti aukið sér-
tekjur sínar, til að endurnýja tæki og
búnað og komið á móts við þann fjár-
skort sem hann á við að búa.
Menntun er ekki
fengin ókeypis
Fjárskortur Háskólans er árviss. Við
hverja fjárlagagerðina á fætur annarri
fær skólinn minna fé en forsvarsmenn
hans sækja um. Þetta gerist þótt þeir
þingmenn sem fjalla um málefni Há-
skólans, segist allir af vilja gerðir til að
leiðrétta hlut hans.
Þorvarður Elíasson, skólastjóri Verzl-
unarskóla íslands, sagði meðal annars í
erindi sem hann flutti á ráðstefnu á Ak-
ureyri, sem haldin var af ungum sjálf-
stæðismönnum í nóvember síðastlið-
num: „Það er skortur á menntun í heim-
inum og það er skortur á menntun á
íslandi. Menntun er því auðmæld með
peningalegum mælikvarða, bæði hvað
varðar gæði og magn. Með öðrum
orðum, menntun er jafnmikils virði og
nemendur vilja greiða fyrir hana í
frjálsum viðskiptum.
Þegar ég nú segi, að menntun sé jafn
mikils virði og nemendur vilja greiða
fyrir hana í frjálsum viðskiptum þá
verð ég til að forðast misskilning, að
biðja menn að hafa hugfast að það er
eitt að þekkja hið rétta verð og annað að
taka ákvörðun um hver skuli borga. Það
er hægt að færa að því rök að mennta-
kostnaður þjóðarinnar skuli borinn uppi
af skatttekjum ríkissjóðs með sama
hætti og hægt er að færa fyrir því rök
að menntun skuli ganga kaupum og söl-
um eins og hver önnur vara og þjónusta
á almennum markaði. En það er ekki
hægt að færa rök að því að rétt sé að
verja meiri fjármunum til menntamála,
en sem nemur hinu rétta verði sem
myndaðist ef menntunin gengi kaupum
og sölum á frjálsum markaði.
Hver sá sem reynir að halda uppi
slíkri röksemdafærslu lendir í þeim
ógöngum að verða að hafna hagvaxt-
arkröfunni og þar með aukinni getu til
þess að kaupa fyrir meiri menntun."
Þegar skóla- og fræðslumál eru til
umræðu gætir oft þeirrar firru bæði
meðal almennings og skólamanna að
menntun sé ókeypis. Hugsanagangur af
þessu tagi er ekki aðeins rangur heldur
einnig hættulegur.
Skólakerfið á íslandi er þannig byggt
upp, að þeir sem nýta sér þjónustu þess
gera það sér að kostnaðarlausu, það er
án beinna greiðslna. Afleiðing þess að
nemendur þurfa sjaldnast að hafa
áhyggjur af kostnaði við skólagönguna,
er að margir freistast til að líta á ókeyp-
is menntun sem sjálfsagðan og eðlilegan
hlut, án minnsta tillits til efnahagslegra
aðstæðna þjóðarbúsins.
Nýting fjármagns
Það má leiða að því sterkar líkur, að
það fjármagn sem í náinni framtíð verð-
ur veitt til skóla- og fræðslumála verði
ekki hærra hlutfall af ríkisútgjöldum,
en undanfarin ár. Hvort ástæðan er
skortur á pólitískum vilja eða að menn
eru orðnir sammála um að þetta hlutfall
sé eðlilegt skiptir ekki máli, enda auka-
atriði.
Mestu skiptir er hins vegar þrennt: í
fyrsta lagi verður að nýta það fjármagn
sem rennur til þessara mála betur en nú
er gert, með hagkvæmari rekstri skóla-
stofnana og með því að leysa úr læðingi
atorku og getu einstaklinga, sem þar
starfa, bæði nemenda og kennara.
í annan stað er nauðsynlegt að þannig
sé búið að atvinnuvegunum að skilyrði
fyrir hagvexti skapist og þar með svig-
rúm til að veita auknu fjármagni til
menntamála, aukið.
í þriðja lagi verða stjórnvöld að gefa
einstaklingum, félögum og fyrirtækjum
tækifæri á að taka þátt í menntunar-
kostnaði með skattalegum aðgerðum.
Með þessu vinnst tvennt; annars vegar
aukið fjármagn til menntamála og
hinsvegar meiri tengsl milli atvinnulífs-
ins og skólanna.
Margir hafa komið fram með þá
hugmynd að best sé að ríkissjóður greiði
ákveðna fasta upphæð á hvern nem-
anda. Greiðsla ríkissjóðs til hvers skóla
fer því eftir því hversu margir nemend-
ur eru í skólanum hverju sinni. Með
þessu kerfi er foreldrum og/eða nem-
endum í sjálfsvald sett hvaða skóli er
valinn. Ef skólinn er dýrari en framlag
ríkissins segir til um, verða foreldrarnir
að greiða mismuninn.
Ef beinar greiðslur verða teknar upp
er líklegt að áhrif foreldra og nemenda
á starf og skipulag skólanna aukist og
er það vel. Einnig má færa rök að því að
samkeppni skóla verði meiri, því betri
sem þeir eru því fleiri nemendur.
Vandamál íslenska skólakerfisins
verður að leysa. En hvaða leið sem farin
er má hún aldrei brjóta í bága við þá
hugsjón sem flestir íslendingar hafa,
sem er að öllum sé tryggð menntun án
tillits til efnahags eða búsetu.
„Er svo komid
að brýnasti
vandi Háskól-
ans er húsnæð-
isskortur og á
hann eftir að
hamla öllum
átörfum skól-
ans ef ekki
rætist skjótt
úr ... Versn-
andi hag Há-
skólans verður
án efa að rekja
til efnahags-
vanda þjóðar-
búsins.“
Úr skýrslu þróunar-
nefndar lliskóla ís-
lands.