Morgunblaðið - 12.11.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR12. NÓVEMBER1985
Mál og misskilningur
— eftir Þórð
Kristinsson
Um daginn var frá því sagt í
fréttatíma útvarps og sjónvarps
og í blöðum að ráðamenn hefðu
fyrir misskilning sín á milli hækk-
að laun BSRB um 3%. Samkvæmt
frásögninni áttu þrír menn hiut
að máli. Skiptar skoðanir eru skilj-
anlega um ágæti 3% launahækk-
unar, hvort sem hún er vísvituð
eða ekki, og ráðast þær vonandi
af efnislegum rökum sem reistar
eru á mismunandi forsendum sem
lagt er út af. En burtséð frá efni
og afleiðingum þessa tiltekna
misskilnings, er ljóst að misskiln-
ingurinn sjálfur er alvarlegt mál
sem aldrei hefði átt að eiga sér
stað; allra síst hjá þeim mönnum
sem fengið er í hendur umboð til
að hafa umsjá með sameiginlegum
málefnum þjóðarinnar. Ástæðan
er einfaldlega sú að orð bera
merkingu og merkingin er þrungin
ábyrgð — og því meiri sem afleið-
ingarnar eru stærri. Því verðum
við að una hvort sem okkur líkar
betur eða ver. Misskilningur þeirra
eru mistök. Og þess er að geta að
stjórnarandstöðunni þóttu afglöp-
in ekki ámælisverð, enda afleiðing-
in henni að skapi.
Hljóð og merking
í bók Halldórs Halldórssonar,
íslensk málfreði handa æðri skól-
um, útg. 1950, segir í 1. kafla, 1.
grein: „Talmál er röð hljóða, sem
bera merkingu. Hljóð málsins
skipta sér í heildir, er nefnast
orð, og þau aftur í enn stærri
heildir, er nefnast setningar. Hvert
orð er, jafnframt því sem það er
hljóðleg heild, einnig merkingar-
leg heild, þ.e. við hljóð er tengd
að meira eða minna leyti afmörkuð
hugmynd eða tilfinning. Það, sem
einkennir hljóð málsins, er því, að
þau eru tákn. í setningum er þess-
um táknum raðað saman, þannig
að þær eru tjáning þess, sem tal-
anda býr í brjósti. Heyrandinn
skilur þessi hljóð, vegna þess að
þau eru tákn hins sama eða svipaðs
og talanda." Upphaf 2. greinar er
svona: „Talstarfsemin er þannig
samband að minnsta kosti tveggja
aðilja, talanda og heyranda. Málið
er því tæki, sem notað er til þess
að létta samskipti manna og auð-
velda lífsbaráttu þeirra. Málið
sýnir yfirburði mannsins yfir
önnur dýr merkurinnar ...“
Því er við að bæta að hér er átt
við að tungumál talanda og heyr-
anda sé hið sama; t.d. er töluð
íslenska á íslandi og íslendingar
notast við þá tungu sín á milli.
Nokkurt sammæli mun um það á
meðal fræðimanna að merking
ákvarðist af reglum málsins, sem
einkum eru tvenns konar: Reglur
um setningar, setningarreglur, og
reglur um merkingu, merkingar-
reglur. En deilt er um vægi merk-
ingar í mannlegu máli, þ.e. hvort
hún er aukageta málsins, þannig
að unnt sé að tala um tungumál án
merkingar eða hvort merking sé
undirstöðuþáttur I fyrirbærinu
tungumál, þannig að ekki sé tungu-
má! nema það beri merkingu. En
þær vangaveltur eru utan við efnið
hér.
Látum nægja þá almennu stað-
reynd að orð og setningar bera
merkingu sem geri mönnum kleift
að koma skilaboðum sín á milli,
þ.e. að skilja hvor annan — og
misskilja. Og sakir þess að orð og
setningar eru tíðum undanfari
verka til góðs eða ills fyrir marga
eða fáa, þá fylgir mikil ábyrgð
notkun málsins.
Misskilningur
Misskilningur getur átt sér
margar ástæður og getur hvort
tveggja verið viljaverk eða óvilja.
óskýr eða ónákvæm framsetning
í töluðu máli eða rituðu veldur
tíðum misskilningi; og hið sama
gildir um ónákvæma hlustun.
Stundum má skilja sömu setningu
eða málsgrein á Úeiri en einn veg,
vegna þess t.d. að forsendur þær
sem ráða skilningi koma ekki fram
eða eru óljósar og aðiljar leggja
ólíkan skilning í þær. Um vísvitaða
misnotkun málsins sem leiðir til
misskilnings eru mörg orð í mál-
inu, t.d. afbökun, aflögun, útúr-
snúningur, rangfærsla, rangtúlk-
un og hártogun — sem er ekki hið
sama og að reita hár sitt, en getur
leitt til þeirrar athafnar. En
stundum er misskilningurinn af
hinu góða, t.a.m. þegar leikið er á
tvíræði eða margræði orðanna,
eins og algengt er í skáldskap og
sem reyndar er helsta aðferð í
flestum gamanmálum.
Til að forðast misskilning er því
ekki um annað að ræða en að tala,
hlusta, skrifa og lesa vandlega og
varlega; spyrja sifellt ef vafi leikur
á um skilning. Ef menn eru ekki
á eitt sáttir um merkingu þess sem
um er rætt að samtali loknu er
þeim best að bera saman bækur
sínar orð fyrir orð; einkum á þetta
við ef umræðuefnið er þess eðlis
af einhverjum ástæðum að það
má ekki misskiljast eða leiða af
sér misskilning og mistök. Á þetta
er lögð sérstök áhersla t.d. í laga-
setningu, reglugerðum, samning-
um og rökfræði, svo eitthvað sé
nefnt.
Islenska
Sem áður getur er töluð íslenska
á íslandi, en heimildir munu til
um þá tungu frá 10. öld eða fyrr
og um ritaða íslensku frá byrjun
12. aldar eða þar um bil. Frá því
að dróttkvæði voru ort á land-
námsöld og skráð í Konungasögum
og fslendingasögum um 1200, er
óslitin röð góðra og vondra bók-
mennta á íslensku I giska 800 ár.
Og svo vill til að enda þótt tungan
hafi breyst í gegnum tíðina, þá
hefur stafsetningin haldist að
mestu í sama horfi, þannig að enn
skiljum við fornt ritmál — en
vísast ekki fornt talmál. Hinsvegar
kann að vera að orðaforði íslensk-
unnar kalli beinlínis á misskilning,
þar eð hann telur á að giska 200.000
orð, ef lögð eru saman þau orð sem
notuð eru og hafa verið notuð í
málinu. Og ekki nóg með það,
merkingarforðinn er miklu meiri
ÞórAur Kristinsson
en orðaforðinn með því að sum orð
eru tvíræð eða margræð. Þannig
er hugsanlegt að tveir menn nái
ekki að skilja hvor annan þótt
báðir tali íslensku. En kannske er
það einungis hugsanlegt.
Orðaforði málsins er nefnilega
að mestu í bókum, sum orðin eru
einungis bókamál, önnur eru dauð.
í daglegu tali notast venjulegt fólk
eins og við fslendingar við giska
2000 orð sem flestir skilja; það er
sá orðaforði sem er í notkun. Að
nútímahætti má orða þetta svo,
að orð í daglegri notkun séu 1%
af heildarfjölda orðanna sem til
eru í málinu. Þegar okkur þrýtur
orð, þá eru orð stundum vakin til
lífs úr bókum og fengin ný merking
eða að orð eru fengin úr öðrum
málum og beygð undir reglur ís-
lenskunnar, en slík orð eru fjöl-
mörg til bæði gömul í bókum og
sprelllifandi í talmáli; og stundum
eru orð smíðuð sérstaklega til að
tákna nýjar hugmyndir eða hluti
sem áður áttu sér ekki orð í mál-
inu. Og á hinn veginn detta orð úr
notkun og sofna eða deyja í bókum.
En 2000 orð eru náttúrulega 2000
orð, svo vart er við öðru að búast
en að menn misskilji hvor annan
stöku sinnum. Og mistök eru mis-
tök. Hinsvegar verður manni á að
spyrja hvort kjörnir ráðamenn
þjóðarinnar séu hinir einu sem
geta talað og hlustað af ábyrgðar-
leysi og þurfa ekki að taka afleið-
ingum mistaka sinna?
Höfundur er prófstjóri rió Háskóla
íslands.
Unglingameistaramót íslands:
Þröstur Þórhalls-
son varð sigurvegari
Skák
Karl Þorsteins
Þröstur Þórhallsson, 16 ára
verzlunarskólanemi úr Taflfélagi
Reykjavíkur, er unglingameistari
íslands tuttugu ára og yngri þetta
árið. Hann sigraði með yfirburðum
á mótinu sem haldið var um síð-
ustu helgi, hlaut 6Vís vinning af sjö
mögulegum. Jafnteflið kom stutt í
síðustu umferð gegn Hannesi H.
Stefánssyni, en áður hafði hann
snyrtilega lagt andstæðinga sina
af velli í sex undangengnum um-
ferðum. Með sigri nú bætist við
enn ein skrautfjöðurin í hatt
Þrastar sem nú er ein mesta
stjarna skáklífs frónarbúa.
Það er kyndugt til að hugsa, að
í gegnum árin hafa margir sterk-
ustu gjaldgengu unglingarnir snið-
Fyrirliggjandi í birgðastöð
Stál 37.2 DIN 17100
Þykktir 3.0-50 mm. Ýmsar stærðir, m.a.
1000x2000 mm
1500x3000 mm
1500x5000 mm
SINDRA
gengið Unglingameistaramótið, þó
verðlaun þar séu rausnarlegri en
gerist og gengur. Sigurvegarinn
fær t.d. ferð á skákmót erlendis
svo eftir nægu er að sækjast.
Raunin var líka nú að nær allir
sterkustu unglingar landsins
mættu til keppni og baráttan var
í algleymingi á meðan á mótinu
stóð. Sex skákmenn deildu með sér
öðru sætinu og þeirra hæstur að
stigum varð Hjalti Bjarnason.
Hannes H. Stefánsson kom þriðji,
en röð efstu manna var þessi:
1. Þröstur Þórhallsson 6 V4 v.
2. Hjalti Bjarnason 5 v. (25,0)
3. Hannes H. Stefánsson 5 v. (24,5)
4. Sigurður D. Sigfússon 5 v. (23,0)
5. Andri Áss Grétarsson 5 v. (22,5)
6. Gunnar Björnsson 5 v. (22,0)
7. Davíð Ólafsson 5 v. (21,0)
8. Snorri G. Bergsson 4‘/4 v.
Aðrir keppendur fengu færri
vinninga, en keppendur voru alls
34 víðs vegar af landinu. Skák-
stjórahlutverkum gegndu þeir
Árni Jakobsson og Olafur H. ól-
afsson.
Þrátt fyrir að mótið sé nýlega
yfirstaðið eru nokkrir af keppend-
ur sestir við taflborðið að nýju.
Hannes H. Stefánsson og Tómas
Björnsson heyja nú baráttu við sex
aðra skákmenn um sæti I lands-
liðsflokki á næsta íslandsmóti og
þeir félagar Andri Áss og Davíð
ólafsson tefla einvígi um titilinn
skákmeistari Taflfélags Reykja-
víkur 1985.
Að lokum skák frá sigurvegar-
anum í Unglingameistaramótinu.
Hvítt: Þröstur Þórhallsson
Svart: Hjalti Bjarnason
Sikileyjarvörn
1. e4 — c5, 2. c3 — d5, 3. exd5 —
Dxd5, 4. d4 — e6, 5. Rf3 — Rf6, 6.
Ra3 (Sjaldséður leikur, en ekki
með öllu vitlaus. Riddaranum er
ætlaður reitur á d4 í gegnum b5
reitinn.)
6. Rc6 (6. Dd8 er betri leikur.) 7.
Bg5! (í byrjunarbókum er getið 7.
Rb5 — Dd8, 8. dxc5 og staðan talin
heldur hagstæðari hvítum. Hinn
gerði leikur virðist þó ekki siðri.)
7. - cxd4, 8. Rb5 - Dd8, 9. Rfxd4
— Rxd4, 10. Rxd4 — Be7, 11. Bd3
— 0—0, 12. De2 (Hvítur hefur
þægilegra tafl en nákvæmara var
nú að hrókfæra.) 12. — Dd5? (Hér
var tækifæri að létta á stöðunni
með 12. — Rd5. Nú þrengist hins
vegar hagur svarts.) 13. f4! — Bd7,
14. 0—0 — Bc6, 15. Hadl —
Bc5?! (Varnarmáttur svörtu stöð-
unnar veikist nú.) 16. Bxf6 — gxf6,
17. Khl - Bxd4, 18. cxd4 - Kh8
(Færi svarts virðast nú ágæt eftir
g-linunni en skemmtileg taktísk
hending hjá hvítum gerir út um
það.)
19. Bc4 — Df5? (19. - De4 var
nauðsyn.) 20. d5!
(Stórsnjall leikur og vinnur! 20. —
Bxd5 gengur ekki vegna 21. Bd3
og drottningin fellur og aðrir leikir
bjarga engu.) 20. — Bd7, 21. Bd3!
— Dxd5, 22. Bxh7 (Sökum hins
berskjaldaða kóngs er hvíta staðan
nú gjörnunnin.) 22. — Bb5, 23. Bd3
— Bxd3, 24. Hxd3 — Df5, 25. Hh3+
— Kg7, 26. Hg3+ — Kh8, 27. Hh3+
— Kg7,28. Hh5 — Dg6,29. Í5! (Lok-
in þarfnast nú ekki skýringa.) 29.
— exf5, 30. Hhxf5 - Hfe8, 31. Df2
— He6, 32. HI3 — Dh5, 33. Hxf6 —
He7, 34. HI5 - Dg6, 35. Dd4+ —
Kf8, 36. Dh8+ — Dg8, 37. Dh5 —
Dg7. svartur gafst upp.
STALHF
Borgartúni 31 sími 27222