Morgunblaðið - 28.11.1985, Blaðsíða 15
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. NÓVEMBER1985
15
ljósmyndagerð árið eftir og helgar
sig nú að mestu ljós- og kvikmynd-
un. Ekki gleymdist samt tónlistin.
Þegar Loftur var í Danmörku
stundaði hann einnig nám í orgel-
leik við „Musikkonservatoriet" í
Kaupmannahöfn, og hélt síðan
tónleika m.a. í Dómkirkjunni. —
Ave Maria, eftir Loft, var leikið
1947, þegar frumburðurinn, Há-
kon, tók kaþólska prestvígslu.
Fyrri konu sinni, Stefaníu Elínu
Grímsdóttur, kvæntist Loftur árið
1918 en missti hana 1940. Áttu þau
fjögur börn: Hákon, Önnu Sigríði,
Fríðu Björgu og Gísla. Loftur
kvæntist seinni konu sinni, Guð-
ríði Sveinsdóttur, 1943. Hann
andaðist 1952, þjóðkunnur fyrir
ljósmyndir sínar og kvikmyndir.
Eitt þótti mér undarlegt. Ég gat
hvergi fundið stafkrók um fyrstu
ár Sanitas i opinberum plöggum.
Samkvæmt lögum settum 1903
hefst firmaskráning á Íslandi
1904. Slíkar lögskráningar birtust
í Stjórnartíðindum fram að 1908,
er Lögbirtingablaðið hefur göngu
sína.
Ekkert fann ég samt um Sanitas
fyrr en í Lögbirtingi 1914. Þá er
vörumerki fyrirtækisins skrásett,
samkvæmt „tilkynningu 16. júlí,
1914, kl. 5 síðd.“. Það er gert af
Gísla Guðmundssyni, „eiganda
gosdrykkja-verksmiðjunnar". Lýs-
ing merkisins er svohljóðandi:
„Brot af flaggstöng með flaggi. I
flagginu er stafurinn S, og sex-
hyrnd stjarna sín hvoru megin."
Þetta er samkvæmt tilkynningu
vörumerkjaskrárritarans í
Reykjavík, 21. júlí, 1914.
Tímarnir voru aðrir þá
En, samkvæmt fyrstu auglýs-
ingu Sanitas 1905, sem endurtekin
var í smáatriðum á tíu ára af-
mælinu 1915, er þetta „skrásett
vörumerki" þá!
Síðan fann ég hvergi í firmaskrá
neitt um að Loftur hefði keypt af
Gísla 1916. — Hér hlaut mínum
andlegu takmörkunum að vera um
að kenna, mér hefði yfirsést...,
mjögoftogvíða?
Ég snéri mér til Sigfúss Hauks
Andréssonar, sagnfræðings í Þjóð-
skjalasafni, sem manna er fróðast-
ur um verslun og viðskipti á Is-
landi, og játaði alla mína fram-
göngu í rannsókn málsins, að
meðtalinni yfirferð tveggja kassa
af eldgömlum, ósorteruðum firma-
skrárplöggum.
Sigfús bauð fram aðstoð sína,
en hann fann heldur ekki neitt
opinbert um Sanitas fyrstu mörgu
árin, ekki einu sinni í Aukatekju-
bókum.
„Þetta kemur mér nú ekki á
óvart,“ sagði Fríða Guðmunds-
dóttir hlæjandi. „Hvað með Gísla
á kafi í gerlafræðinni og Loft í
tónlist, ljósmyndun, siglingum og
flugi. Þeir máttu bara ekkert vera
að svona leiðinlegum hlutum eins
og alls konar skráningum." —
Kannske er þetta ættgengt?
„Þú þekktir nefnilega hvorki
pabba né Loft,“ sagði Guðrún
Gísladóttir. „Þeir voru nú ekki að
hengja sig í svoleiðis. Þar er skýr-
ingin.“
„Á ég að segja þér dálítið," sagði
Sigfús, „kannski var hvorki gengið
svo hart eftir skráningu í þá daga,
né fylgst með henni. Það kann
einnig að hafa villt um fyrir yfir-
völdum að verksmiðjan var upp-
haflega á Seltjárnarnesi en útsal-
an í Reykjavík. — Þeir á nesinu
hafa ef til vill talið fyrirtækið vera
skráð í Reykjavík, og hinir hafa
kannski gengið út frá því að það
væri skráð á Seltjarnarnesi, og
enginn gáð að neinu. Tímarnir
voru aðrir þá.“
Sigurður Waage var einkaeig-
andi Sanitas frá 1924 og þar til
1939. Árið 1927 bætti hann gos-
drykkjaverksmiðjunni Heklu við
Sanitas og árið 1932 gosdrykkja-
verksmiðjunni Mími. Húsnæði
Sanitas á Lindargötunni stækkaði
hann um helming 1938, og árið
eftir breytti hann samsteypunni
sinni í hlutafélagið Sanitas.
Að Sanitas hf. stóðu, auk Sigurð-
ar og barna hans, þeir Matthías
Waage, Hákon Waage, Jónas ól-
afsson, Friðþjófur Þorsteinsson og
Baldur Sveinsson. Sigurður var
áfram . forstjóri. Og áfram óx
Sanitas að vélakosti og fram-
leiðslu. Árin 1942-43 voru byggðar
þrjár hæðir og ris ofan á verk-
smiðjuhúsið. Á fyrri hluta fimmta
áratugarins keypti hlutafélagið
verksmiðjuna Ö1 og gos á Akur-
eyri. — Enn óx Sanitas, og um það
bil 1950 fór ekki á milli mála að
verksmiðjan annaði alls ekki eftir-
spurn á margvíslegri framleiðslu
sinni.
Árið 1958 keypti Sanitas hf. svo
verksmiðjuhús Lýsissamlags ís-
lenskra botnvörpuskipaeigenda,
við Köllunarklettsveg. Á húsinu
voru gerðar miklar og dýrar breyt-
ingar, og enn var aukið við véla-
kostinn. f júlí 1959 hófst fram-
leiðslan í nýja húsinu, en skrifstof-
Loftur Guðmundsson, hinn þjóð-
kunni Ijósmyndari.
urnar voru áfram á Lindargötu þar
til 1962.
Sigurður Waage var forstjóri
Sanitas til dauðadags, 31. október,
1976. Fulltrúar voru sonur hans,
Sigurður S. Waage, og Björn Þor-
láksson, tengdasonur Sigurðar.
Skipuðu þeir stjórn Sanitas hf., en
meðstjórnendur voru Ágúst Sverr-
isson, annar tengdasonur Sigurð-
ar, og Matthías Waage, bróðir
Sigurðar, er báðir unnu hjá fyrir-
tækinu.
Pepsi-Cola veldur
þáttaskilum
Árið 1943 urðu mikil þáttaskil
hjá Sanitas. Þá fékk fyritækið
einkaleyfi á íslandi til þess að
framleiða Pepsi-Cola. Það er elsta
einkaleyfi Pepsi-Cola í Evrópu.
Síðan fær Sanitas einkaleyfi hér
til framleiðslu Seven-Up árið 1%1.
Sigurður Waage var orðlagt
ljúfmenni, eins og bræðurnir Gísli
og Loftur, orðheldinn og varkár —
af gamla skólanum. Þeir Sigurður
og Matthías kvæntust systrum,
Vilhjálmsdætrum; Sigurður Krist-
ínu Helgu, er hann missti 1938.
Þau áttu þrjú börn; Sigurð S.,
Ellen og Huldu. Matthías átti
Ingibjörgu. Sigurður kvæntist í
annað sinn, 1941, Steinunni, al-
systur fyrri konunnar. Steinunni
missti hann 1962. Sigurður kvænt-
ist í þriðja skipti, árið 1965, móður
tengdasonar síns, Ágústs, Láru
Sigríði Ágústsdóttur, ekkju Sverr-
is Sigurðssonar, bankaritara á
Seyðisfirði. Þannig varð Sigurður
fósturfaðir tengdasonar síns.
Sigurður Waage var mikill söng-
maður, söng í KFUM-karlakórnum,
er síðar varð að Fóstbræðrum og
leikarahæfileika hafði hann, segja
mér ýmsir; lék m.a. í Iðnó í gamla
daga, enda slíkir hæfileikar heldur
betur í ættinni. Eins og Loftur var
hann einnig mikill áhugamaður
um fótbolta og lék með Víkingi.
„Pabbi var aldrei með neina
afskiptasemi," sagði Hulda Sig-
urðardóttir Waage, „en maður bar
alltaf virðingu fyrir honum; dýrk-
aði hann.“
„Hann var sérstaklega vandaður
maður,“ sagði Ágúst Sverrisson,
eiginmaður Huldu og tengdasonur
Sigurðar. „Alltaf þægilegur. Þó gat
vel fokið í hann, ef ástæða var til,
en það leið hjá undir eins. Hann
var líka svo góður félagi. Við fórum
oft saman í veiði, og þá yngdist
Sigurður um áratugi; varð ungur
á ný. Hann var mikill laxveiðimað-
Guðmundur Guðmundsson frá
Hvammsvík í Kjós „var nú aldeilis
umsvermaður vegna þessa með gos-
drykkina.“
ur, veiddi á flugu og samkvæmt
öllum kúnstarinnar reglum;
þreytti laxinn o.s.fr.v, og var nú
ekki hrifinn af mínum veiðiað-
ferðum."
„Einkennilegt með hann Gústa,"
sagði tengdapabbi einu sinni við
Huldu, „hann dregur alltaf fiskinn
á land eins og þorsk."
Björn Þorláksson, einnig
tengdasonur Sigurðar, kvæntur
Ellen, hefur sömu sögu af honum
að segja: „Hann mátti ekki vamm
sitt vita, var grandvar og áreiðan-
legur, léttur í lund og þægilegur í
umgengni. Það var margt líkt með
þeim Matthíasi, bróður hans.
Matthías var einnig mikill söng-
maður en rólyndari."
Björn hóf störf hjá Sanitas 1960
sem framkvæmdastjóri rekstrar-
sviðs og var það þar til erfingjar
Sigurðar seldu fyrirtækið árið
1979. Þá framleiddi Sanitas 9 teg-
undir af gosdrykkjum og auk þess
margs konar saft og sultu.
Sigurður S. Waage, Sigurður
yngri, fæddist árið 1927 í húsinu
á Lindargötu og gekk í öll verk
frá því hann var strákpatti. Fram-
kvæmdastjóri framleiðslusviðs
varð hann svo um miðjan sjötta
áratuginn, þegar Friðþjófur Þor-
steinsson hætti og stofnaði Efna-
gerðina Val. Sigurður vann um
tíma áfram hjá Sanitas eftir að
það var selt Pólaris hf. 1979.
Sanitas framleiddi
kampavín
Sigurður man vel eftir þeim
tíma þegar saftin var enn blönduð
með handafli og framleiðslan bor-
in frá einum stað til annars á
bökkum sem starfsfólkið bar fram-
an á sér, og notað var fótstigið
töppunartæki. í þá daga pöntuðu
kaupmenn kannski 6-7 flöskur af
gosi sem síðan var ekið til þeirra
á hjólbörum, hestvögnum eða sleð-
um.
„Þegar setuliðið var hér á stríðs-
árunum voru síðan framleiddir
sérstakir gosdrykkir fyrir Bretana
og aðrir fyrir Bandaríkjamennina;
gosdrykkir sem þessir menn höfðu
vanist heima hjá sér,“ sagði Sig-
urður.
„I kringum 1930 framleiddi
Sanitas líka gosdrykk undir nafn-
inu Kampavín. — Á bannárunum
gerðist þaö svo að Félag íslenskra
iðnrekenda hélt mikið hóf þar sem
menn vildu ekki vera þurrbrjósta.
Það var nú leyst á þann veg að
komið var með áfengið í Sanitas
og þar var blandað í gosflöskurnar.
Síðan hafði hvert borð í,veislunni
bara sinn sérstaklega merkta kassa
eða fleiri. — Hvað gat verið sak-
leysislegra en óuppteknar gos-
flöskur beint úr verksmiðjunni?"
Sigurður sagði mér að ekki
þyrfti að fara allt aftur til fyrstu
ára Sanitas til þess að heilbrigðis-
eftirlitið gerði vandlega boð á
undan sér. Verksmiðjan seldi
varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli
og víðar gos allt fram á miðjan
sjötta áratug, eða þar til það fór
að flytja allt slíkt inn sjálft og þá
í dósum.
Heilbrigðiseftirlit þeirra var
kröfuhart og var mætt mánaðar-
lega í Sanitas til þess að aðgæta
að farið væri eftir öllum hreinlæt-
isfyrirmælum. — Starfsmenn eft-
irlitsins voru mjög kurteisir og
tilkynntu ætíð komu sína með
minnst dags fyrirvara.
Og Ásbjörn Sigurjónsson á Ála-
fossi lét búa til sérstakan gosdrykk
fyrir brúðkaup sitt og Ingunnar
Finnbogadóttur, 5. ágúst 1950;
Brúðkaupsdrykk Ingunnar og Ás-
björns. Gosið var rautt og Ásbjörn
lét sjálfur prenta miðana á flösk-
urnar. „Þetta vakti óskaplega
mikla lukku," sagði Ingunn. Sá
drykkur var framleiddur í þetta
einaskipti.
Það virðist vera einhver hefð
komin á það að aðstandendur
Sanitas séu í öllu mögulegu og er
Sigurður þar engin undantekning.
Hann var skáti og einn stofnenda
Flugbjörgunarsveitarinnar,
stjórnarmaður þar í 20 ár og vara-
formaður í 15. Hann er mikill
áhugaljósmyndari, í Jöklarann-
sóknafélaginu, kennari í klifri,
skíðamaður hinn mesti og keppti
með Víkingi í handbolta. Auk þess
er hann sagður vera góður söng-
maður, var reyndar í drengjakór
Karlakórs Reykjavíkur. — Þetta
Sanitas-fólk!
Árið 1978 sameinuðust verk-
smiðjurnar Sanitas og Sana á
Akureyri og starfa þar nú samtals
um það bil 100 manns. Síðan áttu
sér stað eigendaskipti 1979. Núver-
andi eigandi er Pólaris hf. Stærsti
hluthafi og stjórnarformaður er
Páll G. Jónssón og framkvæmda-
stjóri er Ragnar Birgisson. — Ekki
liggur þó á að gera nútímanum
skil að sinni.
Margt athyglisvert
Sanitas hefur heldur betur vaxið
fiskur um hrygg frá fyrstu árunum
í Melshúsatúninu og fer enn
stækkandi. — Karl Torfason, sölu-
maður í sultu- og efnagerðinni og
starfsmaður Sanitas í 40 ár, man
tímana tvenna. Hann byrjaði þeg-
ar fyrirtækið var á Lindargötunni,
í útkeyrslunni og fleiru.
Hann minnist þess sérstaklega
að í þá daga var einkapöntunum
ekið heim til fólks öll kvöld og um
helgar síðustu tvær vikurnar fyrir
jól. Kaupmenn pöntuðu síðan
kannski 10-15 flöskur af hverri
tegund, og stundum jafnvel mun
færri. Þetta þurfti svo allt saman
að taka til.
„Eg sakna þess tíma alls ekki
neitt,“ sagði Karl skellihlæjandi.
Hann kveðst aldrei hafa iátið sér
til hugar koma að fara að vinna
hjá einhverju öðru fyrirtæki.
Stella Guðmundsdóttir, Guðríð-
ur Stella fullu nafni, hóf vinnu
hjá Sanitas 1956. Fyrsta árið var
hún í gosinu en svo í efnagerðinni,
og verkstjóri þar allar stundir
síðan þar til hún hætti störfum
sl. vor. Stella missti mann sinn,
Jens Benediktsson, fréttaritara
hjá Morgunblaðinu, árið 1946 eftir
6 ára hjónaband. „Hann snögg-
veiktist af lömunarveikinni á
þriðjudegi og var dáinn á sunnu-
degi. Þá voru dætur okkar 3 ára
og 6 ára. Jens var 36 ára þegar
hann dó.“
Stella er enginn aukvisi. Ein-
stæð móðirin tekur að sér foreldra
sína og tengdaforeldra er öll voru
hjá henni þar til yfir lauk. — Það
er svo margt athyglisyert í sam-
handi við sögu Sanitas.
Texti:
Franzisca Gunnarsdóttir
Sigurður Waage ásamt fulltrúum sínum, syninum Sigurði S. Waage (Lv.)
og tengdasyninum Birni Þorlákssyni.