Morgunblaðið - 14.12.1985, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR14. DESEMBER1985

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aóstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Augiýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 40 kr.
eintakiö.
Kaupmáttur og
vísitala
egar samið er um kaup-
greiðslur, sem atvinnugrein-
ar eða fyrirtæki ráða við, getur
vísitölubinding gert gagn, með
því að draga úr óvissu á vinnu-
markaði og halda aftur af nýjum
kaupkröfum. Þegar hinsvegar er
samið um kaup, sem atvinnu-
reksturinn hefur ekki bolmagn
til að greiða, og samningar vísi-
tölutryggðir í þokkabót, eins og
gert var árið 1977, þá er voðinn
vís. Þá á atvinnurekstUrinn enga
aðra útgönguleið en velta kaup-
hækkunum út í verðlagið, að öðru
óbreyttu. Þá er hafinn verðbólgu-
dansinn, víxlhækkanir kaups og
verðlags, sem verst hafa leikið
þjóðarbúskap okkar. Þetta er
meginniðurstaða í grein eftir
Þorvald Gylfason, prófessor í
þjóðhagfræði við Háskóla ís-
lands, sem birt var í hér í blaðinu
siðastliðinn fimmtudag.
Fjárlög gegna tveimur mikil-
vægum hlutverkum, auk þess að
vera rammi utan um ríkisþúskap-
inn. Þau lýsa fyrirætlunum
stjórnvalda í fjármálum komandi
árs og væntanlegum áhrifum
þeirra á efnahagslífið. Þau eru
jafnframt tilkynning til almenn-
ings um það, hvers má vænta af
opinberum yfirvöldum í þessum
efnum. Frumvarp til fjárlaga
komandi árs er aðhaldsfrumvarp.
Breytingartillögur stjórnarliða
við aðra umræðu fjárlaga benda
til þess, að fylgja eigi þessu
aðhaldi eftir. En hvoru tveggja
getur þó gerzt: 1) að fjárlögin
hækki við þriðju umræðu, 2) að
útgjöld og lántökur opinberra
aðila fari fram úr fjárlaga- og
lánsfjárlagaheimildum. Verkin
sýna merkin í því efni. Það skiptir
því meginmáli, hvern veg fjár-
lagastefnu er fylgt eftir í öllum
þáttum ríkisbúskaparins.
Stefna stjórnvalda og vonandi
staðfesta til að hamla gegn vexti
erlendra skulda hefur óhjá-
kvæmilega áhrif á verðlagsþróun.
Sama máli gegnir um stefnuna í
peninga-, vaxta- oggengismálum.
Prófessor Þorvaldur Gylfason
segir í gréin þeirri, sem fyrr er
vitnað til: „Mér virðist þó ljóst
að það hefði verið hægt að hafa
miklu betra taumhald á verð-
bólgunni hér á undanförnum
árum með því að halda fastar um
peningaprentun og gengisskrán-
ingu en gert hefur verið."
Þorvaldur vekur athygli á því
í grein sinni að við búum við
það, sem „er einstakt í okkar
heimshluta að því leyti, að allir
stærstu viðskiptabankarnir eru
ríkisbankar. Augljóst er,“ segir
hann, “að í slíku bankakerfi
hljóta stjórnmálahagsmunir oft
að yfirgnæfa venjuleg viðskipta-
og hagkvæmnisjónarmið við
ákvörðun útlána. Hætt er við, að
óarðbær útlán bankakerfisins
verði fyrirferðameiri við þessar
kringumstæður en þau mundu
verða, ef hér væru öflugri einka-
bankar með sanngjarnar arðsem-
iskröfur að leiðarljósi."
Hrun innlends peningasparn-
aðar á tímum óðaverðbólgu,
1971-1983, og erlend skuldasöfn-
un í kjölfar þess hruns, opnaði
augu fólks fyrir nauðsyn þess að
skapa skilyrði fyrir innlendum
sparnaði á ný. Jákvæðir raun-
vextir hafa „rifið innlendan
sparnað upp úr þeim öldudal, sem
hann lenti í á sl. áratug". Þor-
valdur segir í grein sinni: „Þessi
innlenda sparnaðaraukning ætti
smám saman að draga úr verð-
bólgu og þörfinni fyrir erlent
lánsfé og glæða hagvöxt á ný.“
Tvær meginástæður valda því
hinsvegar að raunvextir af mörg-
um fjárhagsskuldbindingum eru
óvenjulega háir. í fyrsta lagi háir
raunvextir á alþjóðlegum pen-
ingamörkuðum. I annan stað
hafa háir raunvextir, erlendis og
hérlendis, dregið minna úr láns-
fjáreftirspurn en ætla mátti.
í grein Þorvaldar Gylfasonar
er meðal annars vikið að vanda
margra húsbyggenda, sem er
mikill. Greinarhöfundur segir að
vandinn sé fremur fólginn í því
að kaupið sé of lágt en vextir of
háir. „Vextir af lánum húsbygg-
enda að greiddum sköttum," segir
hann, „eru yfirleitt neikvæðir,
eða um 10% í mörgum tilfellum."
Þegar horft er fram á veg, til
nýs árs, og hvern veg mál munu
þróast í atvinnu- og efnahagslífi
þjóðarinnar, er óhjákvæmilegt
að staldra við vinnumarkaðsmál
og væntanlega kjarasamninga.
Annars vegar höfum við í
reynslubanka okkar víxlhækkan-
ir verðbólguáranna, 1971-1983,
þegar taxtahækkanir kaups
brunnu jafnharðan á báli verð-
bólgunnar, peningasparnaður
hrundi, hundrað gamalkrónur
vóru gerðar að einni nýkrónu,
sem strax hóf sams konar kaup-
máttarmegrun og sú gamla, og
fjöldastöðvun fyrirtækja og víð-
tækt atvinnuleysi blasti við í
130% verðbólgu fyrir aðeins
þremur árum. Hinsvegar höfum
við fyrir augum stöðugleika í
efnahagslífi, og verulega betri
almenn lífskjör, hjá þjóðum, sem
betur hafa haldið á málum sínum.
Vísitölubinding launa, eins og
hún var framkvæmd, fól í sér
innbyggða óðaverðbólgu, eins og
dæmin sanna. Þorvaldur Gylfa-
son, prófessor í þjóðhagfræði,
sem fyrr en vitnað til, segir
mikilvægt, ef hverfa eigi að vísi-
tölu á nýjan leik, „verði verðvísi-
tala innlendrar framleiðslu eða
einhver önnur innlend greiðslu-
getuvísitala af því tagi“ fyrir
valinu „í stað framfærslukostn-
aðarvísitölunnar, sem hingað til
hefur verið notuð með illum af-
leiðingum."
iMaceíM dœéD
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 316. þáttur
NúerfrostáFróni,
frýs í æðum blóð,
kveður kuldaljóð
Kári í jötunmóð.
Yfirlaxalóni
liggur klakaþil.
Hlær við hríðarbyl
hamragil.
Svo kvað Kristján Jónsson,
kenndur við Hólsfjöll, í upphafi
kvæðissíns, Þorraþrællinn 1866.
Frost er, samkvæmt Orðabók
Menningarsjóðs, svo mikill kuldi
að vatn frýs. Svipuð orð eru til í
skyldum málum. Á gotnesku er
frius = kuldi. Enda þótt frost hafi
oftar en hitt eiginlega merkingu,
svo sem í Sólarljóðum, þar sem
fordæmdir ganga milli frosts og
funa, er hitt þó til að það sé
haft í líkingamáli. í Lilju talar
Eysteinn munkur um frost
ágirndar í brjósti sér. Þess konar
frost gerir sálina tilfinninga-
lausa. Eysteinn yrkir í sama
kvæði um syndakuldann sem
hann kallar glæpa frost. Ein-
kennilegra er, þegar Sighvatur
Þórðarson skáld býr til kenning-
una odda frost um orustu. Varla
frjósa sverðsoddarnir í bardag-
anum. Nema þetta sé svo að
skilja, að oddarnir valdi kulda
dauðans. í Búarímum nefnir
Grímur Thomsen trúleysi og til-
finningakulda hjartafrost.
í Höllu Jóns Trausta er mikill
kuldi kallaður bruna-heiftar-
helj ar-nístandi-f rost.
☆
Samsvarandi nafnorðinu frost
eru að sjálfsögðu sagnirnar að
frysta og frjósa. Hin fyrrnefnda
er veik og ekki vandmeðfarin:
frysta-frysti-fryst (3.fl. veikra
sagna, o-beyging). En hin síðari
hefur tvennskonar sterka beyg-
ingu. í fornu máli voru kenni-
myndir: frjósa-fraus-frurum-fr»r-
inn. Þegar r-hljóð hefur komist
inn í síðari kennimyndirnar,
verður það eftir gömlum hljóð-
lögmálum sem Daninn Karl
Verner uppgötvaði og við hann
eru kennd. Fjórða kennimyndin,
frorinn, hélst illa. Var hvort
tveggja, að » hneigðist mjög til
að breytast í e (afkringing) og
mönnum þótti hart í munni að
bera fram tvö r með svo stuttu
millibili. Varð því brátt svokölluð
ólíking þannig að seinna r-ið
breyttist í ð. Verður þá til orð-
myndin freðinn og lifir sú enn.
Þá er til samsetningin freðfiskur.
Ekki hugnaðist mönnum til
langframa að beygja sögnina að
frjósa með fyrrgreindu lagi. Þeim
hefur þótt ósamræmið of mikið.
Því verður til ný beyging, þar
sem s-ið úr fyrri kennimyndum
tveimur hefur troðið sér inn í
hinar síðari. Það kalla lærðir
menn áhrifsbreytingu (analógíu).
Segja menn svo frjósa-fraus-frus-
um-frosinn. í orðabókum er ekki
greindur merkingarmunur orð-
myndanna (lýsingarháttanna)
frosinn og freðinn. Hann er þó
vissulega einhver, en ekki alltaf
á sama hátt í málvitund fólks.
Sumum finnst freðinn minna
frosinn, en fyrir öðrum er þetta
öfugt.
í kvæði Kristjáns Jónssonar
er Frón = ísland, en í fornum
kveðskap er það haft um land eða
jörð ótiltekið. Lítinn fróðleik er
að finna um uppruna þess í þar
til skráðum bókum. Sá spaki
maður Jan de Vries kann ekki
að greina milli fjögurra skýring-
artilgátna. Mér sýnist sú illskást
sem gerir ráð fyrir sömu ætt og
af er latneska orðið pratum
= engi. Þetta virðist ekki brjóta
meginreglur upprunafræðanna.
Frón er oft haft í kenningum
að fornu. Sólar frón er = him-
inninn í Heilags anda vísum,
Einar Skúlason kallar handlegg-
inn hauka frón, og hjá Einari
Gilssyni er gull linns frón, en
linnur er ormur. Ormar lágu á
gulli, sem kunnugt er.
Þegar aldir liðu, varð mikill
siður að sérnefna frón sem ís-
land, og var það einkum í kveð-
skap frá 19. öld. Einar Benedikts-
son hafði alla þá „æðstu á Fróni"
við Messuna á Mosfelli, og Þor-
steinn Erlingsson mundi að Rask
kom „þegar Fróni reið allramest
á“. Þá höfðu íslensk skáld uppi
lýsingarorðið frónskur = íslensk-
ur. Hannes Hafstein sagði Jóni
Sigurðssyni til lofs, að hann
„safnaði allri frónskri drótt". Þá
voru menn ólatir að búa til
samsetningar eins og Frónverji
og Frónbúi. Fræg er vísa Andrés-
ar Björnssonar skálds eldra:
Ferskeytlan er Frónbúans
fyrsta bamaglingur,
en verður seinna í höndum hans
hvöss sem byssustingur.
*
Fyrrnefndur Kristján Jónsson
dó tæpra 27 ára 1869. Hann var
skáld heimshryggðar og lífskval-
ar í íslenskum bókmenntum og
var fágætlega vinsælt skáld
þegar í lifanda lífi. En hann gat
brugðið fyrir sig bæði glettni og
karlmennsku eigi að síður. I
skóla kvað hann þessa skopstæl-
ingu á Drykkjumannavísum sr.
Ólafs Einarssonar í Kirkjubæ og
slettir latínu, eins og gert var í
fyrirmyndinni. Morgundagurinn
er cras á latínu, og í stað þess
að segja inter pocula (lauslega
þýtt= viðskál)einsogsr. Ólafur,
sagði hann inter puellas sem þýðir
meðal ungra stúlkna. Kristján
Jónsson kvað:
Gott er að búa
böli flúinn
bjórsviðglas,
huga snúa
ei hótaðcras,
auðs á hrúgur
ekki trúa,
en ástar hefja mas
inter puellas.
Fleiri kunna þó vísu hans,
þegar hann reyndi að herða upp
hugann, sem honum gekk þó oft
illa.
Við skulum ekki víla hót,
það varla léttir trega;
og það er þó ávallt búningsbót
að bera sig karlmannlega.
Aldarminning Kjarvals:
30 þúsundhafa
séð sýninguna
— sem lýkur um helgina
Kjarvalsstaðasýningunni í til-
efni aldarminningar Kjarvals lýk-
ur um helgina, en nær þrjátíu
þúsund gestir hafa skoðað sýning-
una og þar af um 6.000 nemendur
úr skólum borgarinnar og ná-
grennis. 212 málverk eftir Kjarval
eru á sýningunni, einnig brot af
viðamiklu safni muna sem Kjarval
skildi eftir sig og gaf Reykjavíkur-
borg. Á minjasýningunni er einnig
bátur hans Gullmávurinn.
í veglegri sýningarskrá ritar
Davíð Oddson borgarstjóri
ávarp og segir m.a.: „Það er
sjálfsögð og ljúf skylda staðar-
ins, sem ber nafn hans, að efna
á aldarafmæli meistarans til
myndarlegrar yfirlitssýningar á
verkum listamannsins. Enginn
þáttur ferils hans sem list-
málara verður þó tæmandi tal-
inn á slíkri sýningu. Slíkt væri
ofverk á yfirlitssýningu. En hún
hlýtur þó að verða til þess fallin
að minna borgarbúa og reyndar
Jóhanncs Sveinsson Kjarval
þjóðina alla á stórbrotið ævi-
starf óvenjulegs listamanns um
leið og nýjum kynslóðum ungra
samlanda hans er boðið að
kynnast Kjarval, en öðrum að
endurnýja þau kynni.“
Samkeppni um
hús fyrir Alþingi
ALÞINGl hefur ákveðið að gang-
ast fyrir samkeppni í samvinnu
við Arkitektafélag íslands, um
gerð skipulag nýbyggingar fyrir
starfsemi þingsins.
í fréttatilkynningu frá Al-
þingi segir, að þessi nýbygging
eigi að vera um 40002 kjallari
og 2 til 3 hæðir, á lóðum við
Kirkjustræti vestan við Alþing-
ishúsið að Tjarnargötu. Þingsal-
ir Alþingis skulu áfram vera í
Alþingishúsinu, en í nýju bygg-
ingunni skal m.a. komið fyrir
fundaaðstöðu þingnefnda og
þingflokka, skjalavörslu, bóka-
safni, mötuneyti og skrifstofu-
haldi. Keppnislýsing verður til-
búin í janúar 1986. Skilafrestur
verður til 15. apríl 1986. Dóm-
nefnd skipa: Þorvaldur Garðar
Kristjánsson, forseti sameinaðs
Alþingis, Salome Þorkelsdóttir,
forseti efri deildar Alþingis,
Ingvar Gíslason, forseti neðri
deildar Alþingis, Þorvaldur S.
Þorvaldsson, arkitekt, forstöðu-
maður Borgarskjpulags, Helgi
Hjálmarsson, arkitekt FAI,
Hilmar Þór Björnsson, Arkitekt
FAÍ og Stefán Benediktsson,
arkitekt FAÍ.
Trúnaðarmaður dómefndar er
Þórhallur Þórhallsson skrif-
stofustjóri.