Morgunblaðið - 14.12.1985, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR14. DESEMBER1985
Afskipti bankaeft-
irlits og Seðlabanka
af Hafskipsmálinu
— eftir Jóhannes
Nordal
Afskipti Seðlabankans af
skuldamálum Hafskips við Út-
vegsbankann eiga sér alllanga
sögu. Hafa þau bæði komið upp
sjálfstætt og í sambandi við al-
mennar athuganir á fjárhagsstöðu
Útvegsbankans, en hún hefur verið
erfið langtímum saman undan-
farna áratugi. Ekki virðist ástæða
til þess að rekja þessi mál lengra
aftur en til ársins 1975, en þá var
gerð heildarkönnun á Útvegs-
bankanum, þar sem m.a. kom fram
mjög erfið staða Hafskips gagn-
vart bankanum, svo að ekki var
talið, að tryggingar hrykkju að
fullu fyrir útistandandi kröfum
bankans. Skýrsla þessi var ræki-
lega rædd við bankastjórn Útvegs-
bankans og hún hvött til þess að
leita lausnar á málinu, en tryggði
hagsmuni bankans. Ekki tókst þó
að bæta afkomu eða stöðu Haf-
skips að neinu marki næstu árin,
og á árinu 1977 var leitað eftir
erlendri lántöku til þess að bæta
fjárhagsstöðu Hafskips, og var sú
beiðni tilefni til þess, að lánadeild
Seðlabankans og bankaeftirlitið
tóku viðskipti Hafskips við Út-
vegsbankann enn til rækilegrar
athugunar. Leiddi hún til þeirrar
niðurstöðu, að staða bankans í
málinu væri enn veik og nauðsyn-
legt væri að gera víðtækar ráðstaf-
anir til betri stjórnunar á fyrir-
tækinu, harðara eftirlits af bank-
ans hálfu og aukinna trygginga til
þess að forða bankanum frá tjóni.
Um þessar mundir var lausafjár-
staða Útvegsbankans mjög erfið,
og setti Seðlabankinn það þvi að
skilyrði fyrir aukinni fyrirgreiðslu
til Útvegsbankans, að sérstakur
eftirlitsmaður fylgdist með út-
lánastarfsemi bankans og gæfi
bankastjórn Seðlabankans reglu-
lega skýrslur um það efni. Hélzt
þessi skipan allt fram til ársins
1979. Á þessum tíma var mjög að
því unnið að auka eftirlit Útvegs-
bankans með málefnum Hafskips
og styrkja stöðu bankans almennt
í viðskiptum við fyrirtækið. Veik
stjórnun og léleg eiginfjárstaða
olli því hins vegar að þessi viðleitni
þar ekki þann árangur, sem skyldi.
Var því af hálfu bankastjórnar
Útvegsbankans lögð megináherzla
á það, að gerð yrði rækileg endur-
skipulagning bæði á fjárhag og
stjórn fyrirtækisins. Ekki urðu þó
neinar skjótar endurbætur í þessu
efni, eins og kom fram í skýrslu
bankaeftirlitsins frá því í nóvemb-
er 1978, er það taldi stöðu Útvegs-
bankans í þessum málum enn mjög
veika.
Það er ekki fyrr en á árinu 1979,
sem gripið er til raunhæfra að-
gerða til þess að bæta rekstrar-
stöðu Hafskips. í maí það ár var
lokið verulegri hlutafjáraukningu
og bættust þá í hóp hluthafa
margir sterkir aðilar, sem talið var
að mundu mjög styrkja rekstur
félagsins með viðskiptum sínum.
Eftir þessa breytingu urðu veruleg
umskipti til hins betra í rekstrar-
stöðu fyrirtækisins, eins og fram
kom í skýrslum, sem gerðar voru
af Seðlabankanum þá um haustið
og samkvæmt uppgjöri Útvegs-
bankans um áramót. í marz 1980
fékk bankaeftirlitið skýrslu frá
Útvegsbankanum um skuldastöðu
Hafskips og náðu heildarskuld-
bindingar þess gagnvart Útvegs-
bankanum þá 2126 millj. gkr., og
gerði bankaeftirlitið þá ekki at-
hugasemdir við þær tryggingar,
sem fyrir þessum skuldum voru.
Auk þessara skuldamála beind-
ist athygli Seðlabankans um þetta
leyti mjög aö heildarstöðu Útvegs-
bankans, en lausaskuldir hans við
Seðlabankann voru þá mjög mikl-
ar. Leiddi þetta til þess, að haustið
1980 var gengið frá rækilegri
skýrslu, er nefndist Fjárhagsvandi
Útvegsbankans og tiltækar að-
gerðir til lausnar á honum. Niður-
staða þessarar greinargerðar var
sú, að nausynleg væri gagnger
skipulagsbreyting að því er varðar
Útvegsbankans og reyndar ríkis-
bankakerfið í heild. Bent var á
hugsanlega sameiningu Útvegs-
bankans við Búnaðarbankann eða
Landsbankann, en einnig skipt-
ingu viðskipta Útvegsbankans
milli hinna tveggja ríkisbankanna.
Ekki var af ríkisstjórnarinnar
hálfu fallizt á þessar tillögur, en
í stað þess ákveðið að gera ráðstaf-
anir til þess að bæta stöðu Útvegs-
Jóhannes Nordal
Ritstjórn Morgun-
blaðsins hefur beðið Jó-
hannes Nordal að gera
lesendum blaðsins grein
fyrir afskiptum Seðla-
bankans af málefnum
Hafskips undanfarin ár.
bankans með nýju 50 millj. kr.
eiginfjárframlagi úr rfkissjóði og
flutningi viðskipta frá Utvegs-
bankanum til hinna ríkisbankanna
fyrir milligöngu Seðlabankans.
Komu þessar aðgerðir til fram-
kvæmda í árslok 1980 og á árinu
1981. Alls höfðu þessar aðgerðir í
för með sér nálægt 120 millj. kr.
bata á lausafjárstöðu Útvegs-
bankans og verulega lækkun á
hlutfalli sjávarútvegslána af
heildarútlánum bankans. Árangur
þessara aðgerða kom fram í mun
betri stöðu Útvegsbankans allt
árið 1981 og fram á næsta ár.
Seinni hluta ársins 1982 og á árinu
1983 fór staða Útvegsbankans hins
vegar aftur ört versnandi og voru
orsakirnar þá fyrst og fremst
versnandi afkoma sjávarútvegs-
ins. Á þessu tímabili og allt fram
til ársins 1984 komu hins vegar
vandamál Hafskips lítið inn í
myndina í þeim viðræðum, sem þá
fóru reglulega fram milli banka-
stjorna Seðlabankans og Útvegs-
bankans um lausafjárstöðu hins
síðarnefnda.
Það er ekki fyrr en haustið 1984,
sem nýir greiðsluerfiðleikar Haf-
skips koma til umræðu vegna
áhrifa þeirra á stöðu Útvegsbank-
ans. Kom þá fram af hálfu banka-
stjórnar Útvegsbankans sú skoð-
un, að nauðsynlegt væri að grípa
til öflugra ráðstafana til þess að
leysa þennan vanda, og var Seðla-
bankanum kunnugt um tilraunir
til þess að koma á samningum
milli Hafskips og Eimskipafélags
íslands. Ekkert varð hins vegar úr
þeim ráðagerðum að sinni og á
fundi með Seðlabankanum í febrú-
ar sl. skýrði bankastjórn Útvegs-
bankans frá því, að ákveðin hefði
verið hlutafjáraukning og aukin
umsvif í starfsemi Hafskips, sem
vonir stæðu til að bæta mundi
rekstrarstöðu fyrirtækisins á ár-
inu 1985.
Skömmu eftir miðjan júní átti
ég síðan viðræður við einn af
bankastjórum Útvegsbankans um
málefni Hafskips. Kom þar fram,
að bankastjórinn hefði áhyggjur
af málinu, en biði nánari upplýs-
inga um rekstrarafkomu félagsins
á fyrstu mánuðum ársins. Jafn-
framt fékk ég í hendur yfirlit um
skuldir Hafskips við Útvegsbank-
ann, sem miðaðist við 3. júní,
ásamt yfirliti yfir tryggingar þær,
sem bankinn hafði frá félaginu.
Samkvæmt þessu yfirliti voru
beinar skuldir og ábyrgðir Haf-
skips aðrar en víxlar vegna ann-
arra um 614 millj. kr., en 21 millj.
vantaði á, að tryggingar bankans
nægðu fyrir þessum skuldum. Af
þessu varð ljóst, að staða bankans
gagnvart félaginu var orðin var-
hugaverð, en þó stóðu vonir til, að
úr vandanum mætti leysa með
viðbótartryggingum. Hins vegar
gáfu tölurnar orðið tilefni til þess,
að málið yrði rannsakað nánar og
því var bankaeftirlitinu falið að
gera sjálfstæða könnun á skulda-
stöðu Hafskips gagnvart Útvegs-
bankanum og verðmæti þeirra
trygginga, sem fyrir þeim voru.
Sú athugun, sem miðaðist við
skuldastöðuna í lok júnímánaðar
var tilbúin af hálfu bankaeftirlits-
ins seint í júlí og kom þá í ljós,
að tryggingastaða Útvegsbankans
var stórum verri en fram hafði
komið í skýrslu bankans sjálfs.
Samkvæmt þessari skýrslu virtist
taphætta bankans á bilinu 168—
264 millj. kr., eftir því hvaða mat
var lagt á hinar veðtryggðu eignir.
Upplýsingar þessar voru af-
hentar Útvegsbankanum og rædd-
ar við hann, en hann hafði þá í
sama mánuði fengið nýjar mjög
óhagstæðar tölur um rekstraraf-
komu Hafskips á fyrstu fjórum
mánuðum ársins. Einnig var haft
samband við viðskiptaráðherra,
sem ræddi málið við Útvegsbank-
ann. Var lögð áherzla á nauðsyn
skjótra aðgerða til þess að ráða
bót á þeirri áhættu, sem bankinn
var kominn í.
Upplýsingar þessar voru af-
hentar Útvegsbankanum og rædd-
ar við hann, en hann hafði þá í
sama mánuði fengið nýjar mjög
óhagstæðar tölur um rekstraraf-
komu Hafskips á fyrstu fjórum
mánuðum ársins. Einnig var haft
samband við viðskiptaráðherra,
sem ræddi málið við Útvegsbank-
ann. Var lögð áherzla á nauðsyn
skjótra aðgerða til þess að ráða
bót á þeirri áhættu, sem bankinn
var kominn í.
Seðlabankinn sendi þannig við-
skiptaráðherra upplýsingar um
stöðu Hafskips, strax og sjálfstætt
mat bankaeftirlitsins á stöðunni
lá fyrir. Hins vegar þótti ekki
ástæða til að senda skýrslu Út-
vegsbankans til ráðuneytisins, áð-
ur en faglegt mat hafði verið lagt
á hana af hálfu bankaeftirlitsins,
enda gaf hún ekki ótvíræða mynd
af áhættu Útvegsbankans.
Jafnframt hélt bankaeftirlitið
áfram að kanna betur verðgildi
þeirra veða, sem Útvegsbankinn
hafði í eignum Hafskips, en kunn-
ugt var, að verð á skipum hafði
verið ört fallandi. Leiddi þetta til
þess, að gert var nýtt yfirlit um
skulda- og tryggingastöðu Haf-
skips, sem miðað var við 23. ágúst,
en því var lokið snemma í septem-
ber og sent viðskiptaráðherra með
bréfi dags. 9. september. Sam-
kvæmt þessu yfirliti hafði bæði
orðið hækkun á skuldbindingum
Hafskips við Útvegsbankann og
veruleg lækkun á verðmæti trygg-
inga, miðað við könnunina 28. júní.
Var nú talið, að vantryggðar skuld-
ir gætu numið 352—428 millj. kr.
Niðurstöður þessar voru einnig
afhentar bankastjórn Útvegs-
bankans, en málið hafði nokkrum
sinnum verið rætt milli hennar og
Seðlabankans undanfarnar vikur
og hafði þar m.a. komið fram, að
hafnar væru viðræður milli Haf-
skips og Eimskipafélagsins um
yfirtöku á íslandssiglingum Haf-
skips. Hinn 13. september var síð-
an haldinn sameiginlegur fundur
bankastjórna Útvegsbankans og
Seðlabankans með viðskiptaráð-
herra, þar sem staða Hafskipa-
málsins var ýtarlega rædd og lögð
áherzla á nauðsyn þess að niður-
stöður úr viðræðum Hafskips og
Eimskips lægju sem fyrst fyrir.
Var talið eðlilegt, að bankastjórn
Útvegsbankans reyndi að fylgjast
sem bezt með þessum viðræðum
oggreiða fyrir þeim eftir mætti.
Um miðjan október lauk banka-
eftirlitið við rækilega heildar-
skýrslu um skuldastöðu helztu
viðskiptamanna Útvegsbankans,
og kom þar fram, að tryggingar-
staða Útvegsbankans varðandi
Hafskip hafði haldið áfram að
versna. Var þessi skýrsla afhent
viðskiptaráðherra 22. október, en
daginn eftir bankastjórn og
bankaráðsformanni Útvegsbank-
ans. Augljóst var, að staða Útvegs-
bankans var, þegar hér var komið
sögu, orðin mjög hættuleg í máli
þessu og mikil áherzla á það lögð
af öllum aðilum, að reynt yrði að
leita lausnar á vandanum sem
fyrst, þar sem augljóst var, að
staðan myndi halda áfram að
versna bæði vegna rýrnandi veða
og hallareksturs Hafskips. Útvegs-
bankinn tók nú upp beinar viðræð-
ur við Eimskipafélagið, sem þó
leiddu ekki til niðurstöðu að því
sinni. í stað þess voru um tíma
kannaðar aðrar leiðir, svo sem
stofnun nýs skipafélags með skipa-
deild Sambandsins eða reksturs
nýs skipafélags, Islenzka skipa-
félgsins, sem tekið hafði við mikl-
um hluta af eignum Hafskips.
Ástæðulaust er að rekja þessa sögu
nánar, þar sem mikill hluti hennar
hefur þegar komið fram í fjölmiðl-
um, en eina færa leiðin reyndist
að lokum sala verulegs hluta af
eignum Hafskips til Eimskipafé-
lagsins, jafnframt því sem Hafskip
hf. gaf sig upp til gjaldþrotaskipta.
Undanfarna mánuði, á meðan
unnið hefur verið að lausn þessa
máls, hefur bæði ráðuneytið og
Seðlabankinn fylgzt náið með
framvindu þess, en forræði þess
og framkvæmd hlaut að vera í
höndum bankastjórnar og banka-
ráðs Útvegsbankans. Því miður
reyndist meiri erfiðleikum bundið
en menn höfðu vonað að ná samn-
ingum, er tryggðu hagsmuni Út-
vegsbankans. Er enginn vafi á
því, að sá dráttur hefur verið dýr,
þar sem á meðan hafa bæði hlaðizt
upp skuldir vegna taprekstrar og
veð bankans haldið áfram að rýrna
í verði. Þannig hafa versnandi ytri
aðstæður átt verulegan þátt í því
mikla tjóni, sem Útvegsbankinn
hefur nú orðið fyrir.
Höfundur metsölubókarinnar , sendumántaðarbækur
i postkrofu an aukakostnaðar
. x 7 / Pöntunarsími: 18544
Stulkan /
d hláa hjólinu
áritar bók sína í verslun okkar í dag,
laugardag, kl. 13-14
ISAFOLD
Austurstræti 10