Morgunblaðið - 14.12.1985, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR14. DESEMBER1985
Jóhannes Geir í vinnustofu sinni.
Bókin um
Jóhannes Geir
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
Bókaforlagið „íslenzk myndlist"
hefur á undanförnum þremur
árum verið stórvirkt í kynningu
íslenzkrar myndlistar með fjöl-
þættri útgáfustarfsemi. Á aðeins
þremur árum hefur það gefið út
fimm bækur, er varða íslenzka
myndlist og hin sjötta mun full-
búin til prentunar.
Þessi útgáfustarfsemi er að öllu
samanlögðu að þróast til að verða
mikið ævintýri, og ef svo heldur
fram sem horfir, er brotið blað
um kynningu íslenzkrar myndlist-
ar, sem mun marka drjúg spor í
listasögu þjóðarinnar.
Þetta hófst allt með veglegum
bókum um þá Ragnar í Smára,
hinn mikla velgjörðarmann ís-
lenzkra lista, svo og málarann
Eirík Smith. Þar næst fylgdu
bækur um þá Jóhann Briem,
Guðmund Thorsteinsson (Mugg)
og nú er nýútkomin bók um málar-
ann Jóhannes Geir og svo er
væntanleg bók um Ásgrím Jóns-
son.
Á sama tíma hefur Almenna
bókafélagið, Icelandic Rewiev og
forlagið Þjóðsaga haldið uppi út-
gáfu listaverkabóka, þannig að á
fáum árum hefur staðan ger-
breyst. Einnig má geta bóka um
Einar Jónsson myndhöggvara,
Arngrím málara og vafalítið fleiri,
sem ég man ekki í augnablikinu.
Toppurinn er svo viðhafnarútgáfa
Listasafns íslands á verkum í eigu
safnsins (þrátt fyrir nokkrar leið-
ar gloppur), er út kom á þessu ári
í tilefni 100 ára afmælis þess.
Innlendir sem útlendir geta því
senn farið að mynda sér sjálfstæð-
ar og yfirvegaðar skoðanir um
íslenzka myndlist á breiðum
grundvelli, og mjög mun hagur
íslenzkrar myndlistar vænkast í
viðbót, er Listasafnið flytur í eigið
húsnæði.
Ennþá er þó að finna stórar
glompur, á meðan ekki hafa verið
gefnar út listaverkabækur um þá
Gunnlaug Scheving, Jón Engil-
berts, Snorra Arinbjarnar og
Svavar Guðnasonar. Jafnframt
hefur Jóni Stefánssyni ekki verið
gerð verðug skil og íslenzk nú-
tímalistasaga er spannar tímabil-
ið 1945—1985 er engin til. Það
verkefni er vafalítið veigamest.
En með hverri einustu vandaðri
bók, sem gefin er út um íslenzka
myndlist, er gott verk unnið og
áleiðis miðar.
Þegar svo Listasafn íslands
opnar í nýjum húsakynnum, þá
m-n flestar þessar bækur væntan-
lega vera til sölu þar og dreifing-
armöguleikar aukast.
Ég veit, að útlendingar eru mjög
undrandi yfir þessari blómlegu
útgáfu listaverkabóka hérlendis á
undanförnum árum, enda vita
allir, hvílíkur kostnaður og
áhætta slíku fyrirtæki fylgir. Auk
þess er engin venjuleg sala á þess-
ari gerð bóka, heldur ganga þær
út hægt og bítandi en einn góðan
veðurdag vakna menn við það, að
bækurnar eru uppseldar og orðnir
verðmætir forngripir. En það er
önnur saga og víst er, að megin-
kjarninn í útgáfu íslenzkra lista-
verkabóka er ást viðkomandi á
íslenzkri menningu og vilji til að
gera veg hennar sem mestan ...
Bókin um Jóhannes Geir er i
sama broti og aðrar bækur for-
lagsins, en uppsetningin er önnur,
svipar þó um margt til bókanna
um Mugg og Eirík Smith. Er
auðséð, að Torfa Jónssyni, sem
hannar bækurnar, er annt um að
halda hér uppi nokkurri fjöl-
breytni og hefur það marga kosti
í jafnlitlu þjóðfélagi. Gerir þær
forvitnilegri fyrir hinn almenna
lesanda.
Þegar uppistaðan í bókinni um
Eirík Smith var viðtal við lista-
manninn sjálfan um æviferil hans
og listferil, sem Aðalsteinn Ing-
ólfsson skráði, þá byggist bókin
um Jóhannes Geir á tveim rit-
gerðum um hann. Annars vegar
skrifar æskuvinur hans, Sigurjón
Björnsson sálfræðingur, um
bernskuslóðir þeirra á Sauðár-
króki, uppruna og æskuheimili,
listfylgjuna í ætt hans, tvísýna
skólagöngu hans hér heima, list-
nám í öðru landi og starf og strið
hins mótaða listamanns, eins og
það heitir á bókarkápu. Aðal-
steinn fjallar hins vegar fjallar
um sérkenni listamannsins meðal
íslenzkra listmálara.
Bókin um Mugg var almenn
umfjöllun Björns Th. Björnssonar
um líf og listferil þessa sérstæða
ástmögurs íslenzkrar listar. Hins
vegar rís bókin um Johann Briem,
sem Halldór Björn Runólfsson
skráði, hæst sem hrein og slétt
listaverkabók, þar sem umbúða-
laust er fjallað um listamanninn
í myndum og máli. Þar er uppsetn-
ingin hrein og bein og myndirnar
sjálfar látnar segja þá sögu, sem
segjaþarf.
Ritgerð Sigurjóns Björnssonar
er vel í stílinn færð og hann kemur
fram með margar verðmætar
upplýsingar um uppvaxtarár
listamannsins á Sauðárkróki og
glímu hans við ýmis persónuleg
og sálræn vandamál. Hins vegar
verður þetta fullmikil fjölskyldu
staðar- og ættarsaga, er á heildina
er litið, og einkum þegar þess er
gætt, að verið er að fjalla um
núlifandi listamann, er segja má
að standi á hátindi ferils sins og
á besta aldri og líklegur til mikilla
endurnýjaðra átaka.
Þá eru fjölskyldumyndirnar í
bókinni það margar að jaðrar við
ættfræði í myndum, en af því hafa
vafalaust margir gaman.
Almennri ættfræði Veðramóta-
fólksins er og gerð all ítarleg skil.
Að sjálfsögðu gerir þetta bókina
mannlegri en við það fær hún
einnig svipmót af eins konar
skýrslugerð og þó er full margt
hálfsagt, sem hefði verið fróðlegt
að vita nánar um. Tæpt er á við-
kvæmu ástarsambandi Jóhannes-
ar við Ástu Sigurðardóttur skáld-
konu og af öllu má dæma, þá var
hér efniviður í átakamikla frá-
sögn.
En er það ekki einmitt dæmið
um það, hve erfitt er að skrifa
undanbragðalaust um hluti, er
geta snert viðkvæma strengi í
brjóstum lifandi listamanna og
aðstandanda þeirra?
í bókinni er vitnað í frásögn
Jóhannesar af Jóni Stefánssyni,
sem tekin eru úr grein eftir hann
í tímaritinu „Heima er best“, en
hér eru einungis um slitur að
ræða, því greinin sjálf er um
margt bráðsnjöll lýsing á því sér-
staka andrúmslofti, er ríkti í kring
um þann gáfaða og snjalla málara,
og lýsir Jóhannesi sjálfum ein-
staklega vel um leið. Greinin hefði
allt eins mátt birtast í heild sinni
en á þennan veg er tæpt á mörgu
og hætt í hálfri sögu, nema máski
að fjölskylda Jóhannesar fær sinn
skerf ríkulega útilátinn. Ekki skal
það á neinn hátt lastað í sjálfu
sér því að ég tek innvirðulega ofan
fyrir því ágæta fólki.
Fram að þessu hefur engin fjöl-
skylda getað skapað listamann í
allri veraldarsögunni, en hins
vegar hafa þær eyðilagt öllu fleiri,
listamaðurinn skapar sig sjálfur,
en vissulega hafa ytri aðstæður
og ættarfylgja mikið að segja, en
hann hefur sjálfur alltaf síðasta
orðið.
Eftir að hafa skoðað allar fjöl-
skyldumyndirnar, þá virkar litla
myndin af Jóhannesi og Ragnari
Engilbertssyni í Kaupmannahöfn
líkt og svalandi gustur. Það hefði
einmitt þurft fleiri slíkar í bókina
og þær hljóta að vera til. Slíkar
myndir lyfta öllum listaverkabók-
um á hærra svið sem óþvinguð
lýsing á umhverfi og félögum
viðkomandi listamanna á þeim
tíma, er þær voru teknar.
Yfírlitssýning á verk-
um Jóhannesar Geirs
í tengslum við útkomu bókar-
innar um Jóhannes Geir, listmál-
ara, hefur Listasafn Alþýðu efnt
til yfirlitssýningar á verkum lista-
mannsins, er spannar tímabilið
frá árinu 1947 til 1985.
Byggist sýningin að meginhluta
til á verkum þeim, sem eru í bók-
inni, ásamt nokkrum viðbæti og
eru jafnvel nokkrar myndanna
falar til kaups.
Jóhannes Geir er einn af þeim
listamönnum, er ekki áttu samleið
með óhlutbundnu myndlistar-
mönnunum, er uppgangur þeirra
var sem mestur, og hann átti ei
heldur samleið með svokölluðum
natúralistum eða iðkendum str-
angrar uppbyggingar myndforms-
ins. Þannig má segja, að hann
hafi verið á milli vita, sem þó mun
ekki hafa stafað af þvi, að hann
væri á báðum áttum eða efaðist
meira um sig en gengur og gerist.
Nokkur fjöldi listamanna hélt
að sér höndum um árabil. Þeir
sneru sér að annarri iðju, og til
voru þeir, sem hreinlega biluðu á
taugum á tímabili. Allt þetta
breyttist með nýjum og heilbrigð-
ari viðhorfum innan myndlistar-
innar, einstefna og ofstæki vék
smám saman fyrir umburðarlyndi
og víðsýni. Þeir voru þó allnokkrir
bæði hér heima og erlendis, er
aldrei náðu sér upp, sem lýsir
tímunum og andlegu þrengingun-
um vel.
Það mætti skilgreina þetta
tímabil með því að líkja því við
ýmis mikil áföll, er einstaklingar
verða fyrir í lífinu — enginn skilur
þau né viðbrögð viðkomandi nema
sá, sem hefur lent í þvl sama.
Þannig tel ég, að ungir lista-
menn í dag geti engan veginn skilið
þessa tíma né áttað sig á aðstæð-
um og kjörum listamanna, þá er
Jóhannes Geir var ungur — sviðið
var nánast eyðimörk, sölumögu-
leikar litlir sem engir og þröngsýni
fólks og skilningsleysi yfirþyrm-
andi. Sýningarsalir fáir og hrjúfir,
almennar greinar um myndlist
töldust til fágætra viðburða og
listrýni lítil, einstrengisleg og
stopul.
Islendingar bjuggu þá við meiri
einangrun i list og mennt en í dag,
og flest þótti gott og gilt, sem út-
lent taldist — heimskum gikkjum
var hossað, bæru þeir útlenzk nöfn
og titla. Öllu þessu er nauðsynlegt
að gera sér grein fyrir, er sýning
Jóhannesar Geirs er skoðuð, og
bókin um hann lesin. Breytingarn-
ar eru orðnar svo miklar, að þeir
einir hafa yfirsýn, er upplifað hafa
þær af sjón og raun.
Fólk skoðar myndlistarsýningar
öllu fordómalausar og af meiri
skilningi en í gamla daga, og ungir
listnemar í skóla líta ekki niður á
allt, sem gert var í gær og fyrra-
dag, sem það væri prestin sjálf.
Um langt skeið gilti einungis hið
nýjasta, og það þótti hreinn dauða-
dómur að sýna annað en glæný
verk, sem helst áttu að vera óþorn-
uð.
Þessi viðhorf finnast nú einung-
is hjá þeim, er stunda heimatrúboð
í listum og fámennum söfnuðum
þeirra ásamt línudönsurum f hópi
listsagnfræðinga, fólki, sem er
sannfært um að það eitt geti frels-
að heiminn.
Jóhannes Geir reyndist í hópi
þeirra gæfusömu, er lifðu þreng-
ingarnar af og risu upp aftur, náði
Blönduhlíð
smám saman að finna listþörf
sinni eðlilegan og rökréttan far-
veg. Og það er einmitt af hinu
lærdómsríka að fylgjast með því,
hvernig þeir sem lentu i sömu
þrengingum og Jóhannes Geir og
á sama tímaskeiði bæta stöðugt
við sig, eftir því sem tíminn líður
— koma sterkari frá hverri sýn-
ingu, sem þeir halda.
Hér mætti nefna þó nokkur
nöfn, en skal látið ógert i þessu
skrifi og einbeita sér að listamann-
inum, sem hér er fjallað um.
Sé litið yfir sýninguna í Lista-
skála Alþýðu í heild, þá er auðvelt
að komast að þeirri niðurstöðu, að
innsæisstefnan hafi frá upphafi
verið grunntónn listar Jóhannesar
Geirs.
Listamaðurinn er sífellt að lýsa
hughrifum þeim, er gagntaka
hann, er hann málar, og skiptir
þá litlu, hvert myndefnið er. í
landslagsmyndunum skynjar mað-
ur næstum samstundis veðra-
brigðin — þokuslæðing, hádegis-
sól, sólarlag, mistur eða upphafna