Morgunblaðið - 31.01.1986, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 31. JANÚAR1986
Fróðleg bók um
mikilvægt málefni
eftirArnór
Hannibalsson
Mary Dau; Hansen og Ivanov.
Afspændingen mellen Ost og
Vest. Borgen Forlag, Kaup-
mannahöfn 1985. ISBN: 87.
418.7543.5.
Frá stytjaldarlokum hafa tvö
stórveldi eflzt til höfuðáhrifa á
alþjóðamál: Bandaríkin og Sovét-
ríkin. Vestur-Evrópa er ekki annað
en landræma utan á vesturlanda-
mærum Sovétríkjanna. Vilji þau
halda sjálfstæði sínu og fullveldi,
hljóta þau að vinna saman og hafa
náin tengsl við Bandaríkin. Atlants-
hafsbandalagið var stofnað til að
fylgja fram þessari hugmynd.
Meðal forvígismanna þess voru sós-
íaldemókratamir Hans Hedtoft og
Paul Henri Spaak, sem vildu forða
löndum sínum frá örlögum Tékkó-
slóvakíu.
I augum Pólvetja lauk hinum
hrikalega hildarleik styijaldarinnar
með því, að staðfest voru þau
ákvæði griðasáttmála Hitlers og
Stalíns (frá 23. ág. 1939) sem
vörðuðu Pólland. Sovétríkin héldu
innan sinna vébanda eystra helm-
ingi landsins. Vesturveldin gátu lítt
að gert. Þau urðu að beygja sig
fyrir því, að Sovétríkin réðu fyrir
þeim löndum, sem Rauði herinn
hemam.
Þjóðimar í Austur-Evrópu munu
aldrei sætta sig við að svo skuli nú
fyrir þeim komið. Þeim líkar illa
fátæktin, örbirgðin og réttleysið,
sem hvarvetna fylgir sovézkum
yfirráðum. En ofar öllu þjást þær
af því, að skorið er á þann þráð,
sem tengir þær við þá menningu,
sem þær hafa tileinkað sér frá
upphafi sögunnar, og þær eiga
sameiginlega með Vestur-Evrópu.
Árið 1980 hrundi pólska ríkið,
og varð gjaldþrota. Alveldisflokkur-
inn tvístraðist og efnahagslífið
lagðist í rúst. Fátt óttast Sovétvald-
ið meir en að lenda í slíku. Því hóf
það styrjöld gegn pólsku þjóðinni
(undirverktaki: Jarúselskí hers-
höfðingi), sem stendur enn.
Ástandið í Austur-Evrópu er því
þverstæðukennt. Reyni Sovétvaldið
að innlima einhverja þjóð í kerfið,
verður styrjöld (Pólland, Afganist-
an). Reyni einhver þjóð að brjótast
úr viðjunum, verður styrjöld Ung-
verjaland 1956).
Eftir því sem Sovétríkin óttast
meir að Áustur-Evrópuríki hlaupi út
undan sér, eykst þrýstingur Sovét-
valdsins á Vestur-Evrópu til að
koma í veg fyrir, að hin síðast-
nefndu hafi áhrif fyrir austan
járntjaldið. Vestur-Evrópuríki em
eins tryggingin, sem Austur-Evr-
ópuríki hafa fyrir að halda uppi
sjálfsvirðingu og fullveldi.
Sovétríkin hafa því gripið til
ýmissa ráða til að hnýta Vesturlönd
í sitt tagl. Þau láta kafbáta vera á
vakki í landhelgo Svíþjóðar. Þau
bjóða Norðurlöndum upp á „kjarn-
orkuvopnalaust svæði“, en tilgang-
urinn með því er að gera Norðurlönd
háð sovézkri utanríkisstefnu og, ef
vel gengur, að gera Danmörku og
Noregi illa vært í Atlantshafs-
bandalaginu. Með því að undirrita
Helsinki-samkomulagið (1975)
hugðu sovézk stjórnvöld knýja
Vesturlönd til að viðurkenna de jure
óbreytt ástand í Evrópu. Þeim sást
yfir nokkur ákvæði í lokasamþykkt-
inni um mannréttindi. Þeim datt
víst ekki í hug, að nokkur sá fyrir-
fyndist sem nennti að gera veður út
af því máli. Höfðu ekki milljónir á
milljónir ofan farizt í Gúlaginu án
þess vestræn ríki segðu múkk eða
hreyfðu litla fingur?
Sovétríkin hafa þróast upp í það
að vera pólitískar umbúðir um
tröllslegustu vígvél sögunnar. Þau
geta ekki brauðfætt þegnana né séð
þeim fyrir brýnum nauðsynjum.
Þau geta ekki horfzt í augu við
eigin sögu. Þau beita öllu sínu valdi
til að sannleikurinn um innanlands-
ástandið breiðist ekki út meðal
þjóða heimsins (með dyggilegri
samvinnu margra vestrænna fjöl-
miðla). Með öfugsnúnum lygaáróðri
og hatursherferð koma þau í veg
fyrir að sannleikann um Vesturlönd
reki á fjörur Sovétmanna. Þau hafa
ekkert að bjóða heiminum: Enga
menningu, engan iðnvarning. Að-
eins eitt: vopn. í krafti vopna krefj-
ast þau þess að önnur ríki dansi
eftir þeirra nótum. Þau sem neita
því, ógna „friðnum". „Friðsamleg
sambúð" táknar það, að Sovétríkj-
unum er heimilt að gera sitt ýtrasta
til að koma Vesturlöndum fyrir
kattamef. En ef eitthvert vestrænt
ríki gerir eitthvað til að veija heiður
sinn, þá er það „ógnun við friðinn".
Sú bók, sem hér um ræðir, flytur
mikið efni og fróðlegt um samskipti
stórveldanna eftir stríð. Meginhluti
bókarinnar er frásögn af samning-
um sem stórveldin hafa gert. Þar
skipa stærsta rýmið SALT-samn-
ingar, viðræður um fækkun eld-
flauga (í Vín frá 1973), öryggis-
málaráðstefnan í Helsinki (1975)
og samningar um viðskipti. Höfuð-
efni bókarinnar er því ekki um það,
sem segir í aðaltitli hennar, heldur
það sem tekið er fram í undirtitli:
Ráð til að draga úr spennu milli
austurs og vesturs. En í þessu efni
virðist höfundur nokkuð tvíátta.
Hann virðist í aðra röndina halda
að „slökun“ sé raunveruleiki (bls.
48) og að við getum skapað and-
rúmsloft fyrir afvopnun (bls. 8), að
slökun sé vegur í átt að trausti.
En í hina röndina gerir höf. sér
grein fyrir raunveruleikanum: Það
er engin slökun í A-Evrópu (sbr.
bls. 77). Þjóðirnar þar líta á sovét-
leppana, sem þar stjórna, sem
Quislinga (bls. 29). í kjölfar samn-
inga Nixons forseta í Moskvu
(1972) rann vígbúnaðaræði á sovét-
valdið. Atlantshafsbandalagið bauð
fyrst upp á samninga, og greip
ekki til mótaðgerða fyrr en 1983.
Höfundur gerir sér grein fyrir því,
að komi til þess að Sovétstjórnin
geti „treyst" einhveiju vestrænu
ríki, sé það svik við vonir og óskir
Austur-Evrópuþjóða (bls. 67). Sov-
étríkin líta svo á, að „slökun" sé í
því fólgin að knýja vestræn ríki til
að hörfa undan og helzt að gefast
upp. En slík uppgjöf væri svik við
grunngildi þau, sem þessi ríki
byggja á. Hvernig á þá að „slaka“
ogbyggja upp „traust"?
Þótt höf. virðist gera sér grein
fyrir því afli, sem knýr sovézka
utanríkisstefnu, er eins og hann
falli fyrir sovézkum áróðri, þegar
hann skilgreinir „friðsamlega sam-
búð“. Á bls. 308 er hugtakið skil-
greint svo, að kapítalismi og sósíal-
ismi.lifi í sátt og því útiloki það að
heimskommúnisminn sigri með
ofbeldi (sbr. einnig bls. 25—26).
Þetta er vanþekking eða misskiln-
ingur. Það gildir sama um „friðsam-
lega sambúð" og „frið“ þann, sem
Hitler boðaði: Það verður „friður"
meðan enginn grípur fram í land-
vinninga Sovétríkjanna. í Afganist-
an væri „friður“, ef „heimsvalda-
sinnar“ hefðu ekki eflt „gagnbylt-
ingu“. Á bls. 92—94 er tekið með
silkihönzkum á svokölluðum „frið-
arhreyfingum". Á bls. 54—55 er
tekið undir með hinum mikla bar-
áttumanni fyrir mannréttindum,
Andréj Sakharoff, en hann hefur
áréttað oft, að friður verði ekki
fyrr en mannréttindi verði virt. I
frásögn af Madrid-fundinum
(195—200) gleymist hins vegar að
segja frá harðri baráttu nokkurra
fulltrúa vesturríkja fyrir mannrétt-
indamálum.
Þessi (og fleiri) atriði valda því,
að það er eins og það vanti hrygg-
lengjuna í bókina. Höfundinn vant-
ar rauðan þráð, stefnu. Höfundur
hefur safnað miklu efni. En þegar
kemur að því, að svara höfuðspurn-
ingunni: Eru slökun og afvopnun
möguleg, og þá hvernig? — Þá
verður svarið óljóst.
En það sem lesandanum veldur
þó mestri furðu, er það að í þessu
riti er hvergi getið um þann þúsund-
höfða vígvélaþurs sem kastar
skugga sínum yfir Norðurlönd frá
kolaskaga. Hvergi er getið um
athafnir sovézka flotans (einkum
þess sem er neðansjávar) á Eystra-
salti. Og ekkert er fjallað um svo-
kölluð „kjarnorkuvopnalaus svæði“
og hversvegna það brennur fyrir
bijósti Sovétvaldhafa að troða einu
slíku upp á Norðurlönd. Þó felst
það í titlinum og það er áréttað í
bókinni (bls. 222) að sambúð aust-
urs og vesturs er ekki einleikur stór-
veldanna, heldur hafa hin smærri
ríki þar hlutverki að gegna. Hvergi
er þess getið í bókinni, hversvegna
sleppt er að minnast á þessi lífs-
hagsmunamál norrænna ríkja.
En bókin er fróðleg, svo langt
sem hún nær, og verðskuldar at-
hygli þeirra sem áhuga hafa á
alþjóðamálum.
Höfundur erdósent í heimspeki
við Háskóla íslands.