Morgunblaðið - 30.08.1986, Blaðsíða 12

12
í—
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. ÁGÚST 1986
Tilraunin með samningrm-
um virðist ætla að takast
eftir Vilhjálm Egilsson
Vísitala framfærslukostnaðar
hækkaði um 3% á sex mánaða tíma-
bilinu frá 1. febrúar til 1. ágúst í
ár. Þetta samsvarar rúmlega 6%
verðbólgu miðað við heilt ár. Við
gerð kjarasamninganna í febrúar
hafði verið búist við nokkru betri
árangri eða að vísitalan myndi
hækka um rétt rúm 2% á sama
tímabili. Sviptingar á erlendum
gjaldeyrismörkuðum er meginá-
stæða þess að hækkunin varð tæpu
einu prósentustigi meiri en vonast
hafði verið eftir. Gengi Bandaríkja-
dollara hefur lækkað en aengi
Evrópumyntanna og japanska yens-
ins hefur hækkað. Lækkun dollar-
ans gagnvart ECU er t.d. meiri en
10% frá því í byrjun febrúar og
lækkunin gagnvart SDR er 6%—7%.
Gengi íslensku krónunnar hefur
að töluverðu leyti fylgt dollaranum
og verð á SDR í krónum er tæpum
5% hærra nú en kjarasamningamir
miðuðust við. Verð á ECU er 8%—
9% hærra en í byijun febrúar. Bág-
borin staða frystiiðnaðarins er
höfuðástæða þess að íslenska krón-
an hefur orðið að fylgja dollaranum
svona mikið, en í reynd hefur geng-
isskráning Seðlabankans komið
þannig út að gengið á mælikvarða
kaupvogar erlendra mynta hefur
verið svo til óbreytt allt frá síðustu
áramótum, en dollarinn vegur lang-
þyngst í þessarri vog af þeim sem
stuðst er við í útreikningum á gengi
krónunnar, eða tæp 73%.
V erðlagsmarkmiðin
óhögguð
Framfærsluvísitalan hefur ef
eitthvað er hækkað minna en búast
hefði mátt við í kjölfar gengis-
breytinganna. Það hefur hjálpað að
verðlækkun á bensíni hefur lækkað
framfærsluvísitöluna helmingi
meira en fyrirséð var við samning-
ana í febrúar, eða um 1,28% í stað
0,65%. Ennfremur lækkuðu auknar
niðurgreiðslur vísitöluna um 0,5%
hinn 1. ágúst en að hluta til kom
verðhækkun á kartöflum á móti,
þannig að nettóáhrif af aðgerðum
ríkisvaldsins til þess að lækka vísi-
töluna hinn 1. ágúst voru innan við
0,2%.
Áhrif gengishækkana á Evrópu-
myntum og yeninu eiga að hluta
til eftir að koma fram í vísitölunni.
Þess vegna er ljóst að
framfærsluvísitalan hækkar ekki
um 7%—8% á árinu eins og vonast
var til við gerð febrúarsamninganna
heldur að öllum líkindum um
8,5%—9%. Hækkunin mælist því
væntanlega í eins stafs tölu, sem
má teljast frábær árangur eftir all-
an þann tíma sem verðbólgan hefur
hlaupið á tugum prósenta.
Meginmarkmið febrúarsamning-
anna varðandi verðlagsþróunina
standa því óhögguð og að því leyti
verður ekki annað séð en að sú til-
raun sem með þeim var gerð ætli
að takast. Þess vegna hefur orðið
samkomulag tvisvar sinnum í
launanefnd aðila vinnumarkaðarins
að taka tillit til þess í almennum
launabreytingum að vísitalan hefur
hækkað tæpu einu prósenti yfir
mörkin sem sett voru í samningun-
um. Á næsta ári ættu því að vera
möguleikar til þess að staðfesta
árangurinn og halda áfram á þeirri
braut sem lagt var upp á, þ.e.a.s.
að reyna að bæta lífskjörin samfara
eins lítilli verðbólgu og kostur er.
Peningamálin í lagi
Þróun peningamálanna hefur í
flestum atriðum verið jákvæð á
síðustu mánuðum. Innlánsaukning
í bankakerfinu hefur verið mikil en
útlán hafa ekki aukist að sama
skapi. Frá síðustu áramótum til
júníloka jókst peningamagn og
sparifé (með áætluðum áföllnum
vöxtum) um 8.406 milljónir króna
eða um meira en 20%. Lán og end-
urlán bankakerfisins jukust um
5.026 milljónir króna á sama tíma,
sem er um 9% aukning. Erlend
staða bankakerfisins batnaði um
1.597 milljónir króna á sama tíma.
Að hluta til er þessa þróun að þakka
óvenjulágri birgðastöðu í fiskvinnsl-
unni en á móti kemur að ríkissjóður
hefur reynst þurftafrekur á lánsfé.
Ýmsir hagfræðingar telja að
þessi mikla aukning peningamagns
eigi eftir að orsaka verðbólgu-
sprengingu á næsta ári. En þá
verður að hafa í huga að ein af
höfuðmeinsendum efnahagslífsins á
undanfömum árum hefur verið
lánsfjárskorturinn og eina leiðin til
þess að ráða bót á honum er að
sparifé landsmanna aukist og verði
ekki lægra hlutfall af þjóðarfram-
leiðslunni en gerðist hér fyrr á árum
áður en það var brennt upp með
neikvæðum raunvöxtum í verð-
bólgubálinu. Og peningamagnið
hlýtur að þurfa að vaxa ríflega á
meðan verið er að safna upp spari-
fénu á nýjan leik. Sparifé lands-
manna jókst t.d. um 29% umfram
lánskjaravísitölu frá árslokum 1982
til ársloka 1985 og um 55% umfram
lánskjaravísitölu frá árslokum 1980
til ársloka 1985. Það skiptir mestu
máli að sparifjáraukningin leiði til
minni erlendrar lántöku og meðan
tekst að halda útlánaaukningunni
innan skynsamlegra marka er
aukning peningamagnsins bata-
merki.
Raunvextir áfram
um og- yf ir 5%
Lántakendur kvarta eðlilega
undan hinum háu raunvöxtum sem
reynst hafa nauðsynlegir til þess
að hvetja til meiri peningalegs
spamaðar. Betra er þó að þola háa
vexti en fá alls enga peninga eins
og gerðist hér fyrr á árum. Mestar
líkur eru til þess að lántakendur
verði að þrauka enn um sinn við
tiltölulega háa raunvexti. Sparifjár-
uppbyggingunni má ekki stofna í
hættu en mikið myndi ávinnast með
því að afnema það sem eimir eftir
að hólfaskiptingunni á lánsfjár-
markaðnum þannig að lántakendur
sitji sem mest við sama borð. Þar
á meðal verður að lækka bindiskyld-
una í Seðlabankanum og þann
tilflutning á lánsfé sem felst í
henni. Þá hefur verið töluvert rætt
um það að opna fyrir starfsemi er-
lendra banka í landinu sem myndu
þá veita innlendum bönkum sam-
keppni um þjónustu við atvinnulífið
fyrst og fremst.
Ótímabær almenn lækkun raun-
vaxta gæti orðið til þess að hleypa
verðbólguskriðunni aftur af stað.
Ef sparifjáreigendur missa trúna á
að spamaðurinn borgi sig og fara
að taka út af reikningum sínum og
Dr. Vilhjálmur Egilsson
„Meginmarkmið febrú-
arsamninganna varð-
andi verðlagsþróunina
standa því óhögguð og
að því leyti verður ekki
annað séð en að sú til-
raun sem með þeim var
gerð ætli að takast...
A næsta ári ættu því að
vera möguleikar til
þess að staðfesta
árangurinn og halda
áfram á þeirri braut
sem lagt var upp á,
þ.e.a.s. að reyna að
bæta lífskjörin samfara
eins lítilli verðbólgu og
kostur er.“
eyða og ef leita þarf á erlenda lána-
markaði í auknum mæli, þá hefst
nýtt þensluskeið með bullandi
launaskriði, meiri erfiðleikum i físk-
vinnslu, gengisfellingum, koll-
steypusamningum og verðbólgu. Þá
rætist það sem ýmsir hagfræðingar
vara við þegar þeir benda á hætt-
umar sem felast í aukningu pen-
ingamagnsins. Þegar fólk er búið
að spara, þá getur það eytt meiru,
ef, því sýnist svo.
Þeirri vaxtalækkun sem ríkis-
sjóður hafði forgang um vegna
skuldabréfakaupa lífeyrissjóðanna
af húsnæðislánakerfinu verður því
að fylgja eftir með raunverulegum
breytingum á lánamarkaðnum. Eft-
irspurn ríkissjóðs eftir lánsfé verður
að dragast saman í raun. Það má
t.d. ekki gerast að ríkissjóður slái
í Seðlabankanum sem hann hefði
annars fengið lánað á verðbréfa-
markaðnum.
Hætta í ríkisfjármálum
Hallinn á ríkissjóði hefur verið
helsti ógnvaldurinn við það jafn-
vægi sem hefur verið að myndast
á peningamarkaðnum. Hallinn
fyrstu sex mánuði ársins var 2.583
milljónir króna, þar af vom 1.768
milljónir komnar þegar á fyrsta
ársfjórðungi. Afkoma ríkissjóðs er
jafnan betri á síðari helmingi ársins
en þeim fyrri og er enn vonast eft-
ir að hallinn á síðari árshelmingi
verði hverfandi eða að jafnvel verði
einhver afgangur. Slík útkoma er
þó engan veginn í hendi.
Ríflega helmingur hallans á ríkis-
sjóði á þessu ári verður vegna
kjarasamninganna frá því í febrúar,
en afgangurinn af öðrum ástæðum.
Launakostnaður ríkisins hefur vax-
ið mjög verulega á undanförnum
misseium, bæði með samnings-
bundnum launahækkunum til ríkis-
starfsmanna og ekki síður vegna
aukinna yfírvinnugreiðslna. Er ljóst
að það átak sem gera átti sam-
kvæmt fjárlögum fyrir 1986 til þess
að beita aðhaldi í launakostnaði
hefur koðnað niður.
Óformlegt launakerfi
ríkisins
En hinar miklu yfirvinnugreiðsl-
ur ríkisstarfsmanna sýna líka að
ríkið er komið með raunverulegt
óformlegt launakerfi við hliðina á
því umsamda, þar sem greiðslur
fyrir óunna eða hálfunna yfirvinnu
og önnur hlunnindi bætast við hin
samningsbundnu laun. Að þessu
leyti er ríkið farið að búa við svipað-
ar aðstæður og gilda á hinum
almenna vinnumarkaði nema að
yfirvinnugreiðslur koma í stað
beinna yfirborgana. Munurinn er
bara sá að samningsbundin laun
ríkisstarfsmanna hafa hækkað
verulega umfram samningsbundin
laun á almennum vinnumarkaði á
undanfömum misserum. Síðasti
kjaradómur gaf BHM t.d. 9%—16%
umframhækkun og BSRB-félögin
hafa fengið svipaðar hækkanir með
sérsamningum.
Hallinn á ríkissjóði hefur reynt á
innlenda peningamarkaðinn en þó
hefur tekist merkilega vel að fjár-
magna hann hingað til og er það
að þakka hinni miklu sparifjáraukn-
ingu. En hér er teflt á tæpasta vað
og viðbúið er að hin minnsta eftir-
gjöf í peningamálunum myndi leiða
til þess að hallinn yrði ekki fjár-
magnaður nema með erlendum
lánum.
Ur herbúðum ríkisstjómarinnar
hefur frést að erfítt muni reynast
að koma í veg fyrir töluverða aukn-
ingu útgjalda á næsta ári. Það
veldur erfíðleikum ekki síst vegna
þess að þá munu skattalækkanirnar
í kjölfar febrúarsamninganna leiða
til meiri tekjurýrnunar hjá ríkissjóði
en á þessu ári, eða meira en 1.500
milljónum króna. Ef tækist hins
vegar að halda útgjöldum óbreytt-
um að raungildi milli ára mætti
reikna með því að hallinn á næsta
ári yrði ekki teljandi vandamál þar
sem stækkandi skattstofnar myndu
skila auknum tekjum.
Hallann undir
1% af VÞF
Hallinn á ríkissjóði í ár verður
sjálfsagt um eða yfír 2% af þjóðar-
framleiðslu, en ef við á að una
þurfti þessi halli að nást vel niður
fyrir 1% af þjóðarframleiðslu á
næsta ári. Og það hlýtur að þurfa
að gerast fyrst og fremst með að-
haldi að útgjöldum. Ef hallinn
verður meiri og fjármagnaður inn-
anlands þá er hætt við því að
raunvextir þurfí að vera háir mun
lengur en ella og það bitnar á at-
vinnulífínu, ekki síst sjávarútvegin-
um, sem nú þarf aðgang að
langtíma lánsfé til þess að geta
greitt niður skuldahalann sem safn-
ast hefur upp á undanfömum árum.
Ef hallinn er fyrst og fremst
minnkaður með því að hækka
skatta, þá bitnar það líka á atvinnu-
lífínu beint eða óbeint. Hækkun
skatta kemur beint fram í hærri
kostnaði atvinnulífsins eða í hærri
kaupkröfum vegna lægri kaup-
máttar heimilanna. Skástu leiðimar
til þess að auka tekjur ríkisins fyr-
ir atvinnulífíð og almenning em
hækkanir á verði þjónustu sem ríkið
veitir þar sem viðkomandi hafa þó
alltént eitthvert ráðrúm til þess að
velja og hafna.
Mikið hefur verið rætt um það
hvort skynsamlegra sé að hækka
skatta eða að reka ríkissjóð með
haila. Við þeirri spurningu fæst
aldrei neitt einhlítt svar, því skyn-
semin hlýtur að segja að þetta fari
fyrst og fremst eftir aðstæðum
hveiju sinni. Ef almenningur er t.d.
duglegur við að spara og fyrirtækin
þurfa ekki á svo miklu lánsfé að
halda, þá er að sjálfsögðu hættu-
minna að reka ríkissjóð með halla
en þegar almennur lánsfjárskortur
er ríkjandi og vextir mjög háir.
Ennfremur verður að segjast að
lögmál skynseminnar gilda í fæst-
um tilfellum um stjórnmálalegar
ákvarðanir (hver flokkur hefur t.d.
sitt eigið skynsemislögmál). En
meginatriði er að menn gleymi sér
ekki í slíkum umræðum um halla
eða skattahækkanir. Það má ckki
fara að líta á útgjaldahliðina sem
gefna stærð.
Frysting í vanda
Skuldahali frá síðustu árum
ásamt lækkandi gengi Bandaríkja-
dollara hafa orsakað verulega
erfiðleika fyrir frystiiðnaðinn að
undanfömu. Útgerðin og saltfisk-
verkunin ganga vel, m.a. ganga um
það sögur að útgerðarmenn séu
famir að borga skuldir, sem hafa
vissulega verið fáheyrð tíðindi á
undanfömum ámm. Sjávarútvegur-
inn í heild tók vemlega áhættu með
því að gangast undir stöðugt gengi
í febrúarsamningunum. Fulltrúar
fískvinnslunnar lögðu á það mikla
áherslu við samningsgerðina að
fískverð hefði verið hækkað
skömmu áður á þeirri forsendu
m.a. að kaupgengi Bandaríkjadoll-
ara væri 42,30 kr. meðan það var
í raun fallið í 41,55 kr. þegar fisk-
verðsákvörðunin var tekin og að
þeir gengju út frá því á gmndvelli
viðræðna við stjórnvöld að verð á
Bandaríkjadollara yrði fært í 42,30
kr. Þegar aðstæður á erlendum
gjaldeyrismörkuðumleyfðu og verð-
inu síðan haldið þar. Stjórnvöld
hafa neitað því að þessi skilningur
forráðamanna fiskvinnslunnar sé
réttur og benda m.a. á að forráða-
menn fískvinnslunnar notuðu ekki
tækifærið við fískverðsákvörðunina
í júní til þess að reyna að knýja
fram hækkun á dollaraverðinu held-
ur sömdu um hærra fískverð sem
gildir allt fram í desember.
Verð á Bandaríkjadollara fór einu
sinni upp í 42,30 kr. en síðan hefur
það lækkað allt niður fyrir 40,50 kr.
íslenska krónan hefur að vem-
legu leyti fylgt Bandaríkjadollara
og svo til óbreytt gengi krónunnar
frá síðustu áramótum miðað við
kaupvog erlendra mynta þar sem
doilarinn vegur tæp 73% þýðir að
frystingin hefur ekki verið fjarri því
að búa við óbreytt gengi í heild á
þessu ári. En kostnaður hefur að
sjálfsögðu hækkað, bæði laun og
fiskverð og þrátt fyrir verðhækkan-
ir á afurðum fer afkoma frystingar-
innar fremur versnandi. Útreikn-
ingar Þjóðhagsstofnunar á
afkomunni sýna að framlag rekstr-
ar til afskrifta og vaxta hefur verið
á bilinu 10% til 12% (en forráða-
menn fískvinnslunnar telja að þetta
hlutfall þurfi að vera um 14% til
þess að endar nái saman). Lækk-
andi olíuverð hefur aðallega komið
útgerðinni til góða og samanlagt
standa útgerð og fískvinnsla betur
nú en í febrúar.
Bandaríkjamarkaður
óhagkvæmari
Það hefur líka komið fram að
framleiðsla á Bandaríkjamarkað er
orðin hlutfallslega óhagkvæmari
þegar gengi dollarans hefur lækkað
svo gagnvart Evrópumyntum, en
framleiðsia á Evrópumarkað þess
hagstæðari. Er nú svo komið að
forráðamenn sölusamtakanna ótt-
ast að staðan á Bandaríkjamarkaði
sé í hættu vegna ónógs framboðs
og jafnvel er farið að skammta físk
til kaupenda íslenskra fiskafurða.
Skömmtun á fískinum gefur hins
vegar tilefni til að álykta að verðið
muni eiga eftir að hækka frekar
og reyndar hlýtur að gilda svipað
lögmál í Bandaríkjunum og í öðrum
löndum að erlendar vörur hækka í
verði þegar gengi gjaldmiðilsins
lækkar. Meira gengissig krónunnar
í þágu frystingarinnar hefði engu
breytt um verðhlutföllin milli
Bandaríkjadollara og Evrópumynta
og þótt meira gengissig hefði e.t.v.
Tjón í bruna á Akranesi
SLÖKKVILIÐIÐ á Akranesi var
klukkan 21.20 á fimmtudag kvatt
að tvíbýlishúsi á Sóleyjargötu 13,
en á neðri hæð hússins hafði þá
brotist út eldur.
Að sögn Sigurbjarnar Jónssonar
slökkviliðsstjóra var eldur mikill í
húsinu þegar slökviliðið kom á vett-
vang, aðallega í svefnherbergi.
Greiðlega gekk að ráða niðurlögum
eldsins, tók um hálfa klukkustund.
Litlu munaði að eldurinn næði upp
á efri hæð hússins og voru rúður
þar famar að springa.
Innbú er að sögn slökkviliðsstjór-
ans að mestu leyti ónýtt; það sem
ekki brann varð reyk og vatni að
bráð. Ekki er að svo stöddu kunn-
ugt um eldsupptök.