Morgunblaðið - 05.10.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. OKTÓBER 1986
+
Háskolimiþmfstuðnmg
og skRning til að uppfyUa
óskir þjóðarimmr
Rœða Sigmundar Guðbjamasonar,
háskólarektors, á hátíðarsamkomu í
Háskólabiói U. október í tilefni af 75 ára
afmœli Háskóla Islands
I
Forseti Islands, frú Vigdís Finnbogadótt-
ir, hæstvirtu ráðherrar, virðulegu gestir,
kæru samstarfsmenn og stúdentar, Islend-
ingar nær og fjær. Ég býð ykkur öll hjartan-
lega velkomin til þessarar hátíðar sem til
er efnt vegna 75 ára afmælis Háskóla ís-
lands.
Háskóla íslands er mikil sæmd að þátt-
töku forseta íslands í þessari hátíð og
þökkum við ávarp forseta og hvatningarorð.
Ég þakka hæstvirtri ríkisstjóm glöggan
skilning á málefnum Háskólans og þann
stuðning sem veittur er m.a. með eflingu
Rannsóknasjóðs Háskólans, eins og fram
kom í ávarpi menntamálaráðherra. Vil ég
þakka sérstaklega gott samstarf við
menntamálaráðherra, Sverri Hermannsson,
svo_ og fyrirrennara hans f starfí.
Ég þakka þeim ljölmörgu aðilum sem
unnið hafa að undirbúningi þessarar hátíðar
og sérstaklega þakka ég Páli Sigurðssyni,
dósent, sem hefur annast skipulag og fram-
kvæmdastjóm alla.
í dag er fáni Háskóla íslands dreginn að
húni í fyrsta sinn. Fáninn er hvítur kross á
bláum feldi en á miðjum feldinum er Pallas
Aþena, gyðja mennta, vísinda og lista.
Fáninn skírskotar til sjálfstæðisbaráttu
íslensku þjóðarinnar, baráttu fyrir frelsi og
aukinni menntun.
II
Saga Háskóla íslands er saga linnulausr-
ar baráttu og uppbyggingar. Stofnun
Háskólans og starf er samofíð sjálfstæðis-
baráttu þjóðarinnar, baráttu sem lauk ekki
með lýðveldisstofnun 17. júní 1944, því að
varðveisla sjálfstæðis krefst stöðugrar sókn-
ar. Háskóli íslands gegnir mikilvægu
hlutverki í baráttu þjóðarinnar fyrir menn-
ingarlegu, efnahagslegu og stjómmálalegu
sjálfstæði.
A þessum tímamótum lítum við fyrst yfír
farinn veg en síðan fram á leið. Við minn-
umst þeirra manna sem mddu brautina, við
minnumst þeirra fyrir framsýni, Iq'ark og
þrautseigju. Atburðir slíkir sem stofnun
háskóla hjá fámennri og fátækri þjóð verða
ekki af sjálfu sér eða fyrir nein söguleg
lögmál. Slíkir hlutir gerast aðeins með at-
orku og baráttu margra manna og stöndum
við í þakkarskuld við þá.
Fyrstu hugmyndir um slíkan skóla á ís-
landi koma fram í ritgerð eftir Baldvin
Einarsson árið 1828 og í ritlingi eftir Tóm-
as Sæmundsson 1832. í fyrsta árgangi
Fjölnis 1835 nefnir Tómas háskóla meðal
þeirra fjögurra húsa sem hann hugsar sér
í framtíðinni við Austurvöll og verði hjarta
Reykjavíkur. Jón Sigurðsson fjallar i Nýjum
félagsritum árið 1842 um skóla á íslandi.
Hann stingur upp á samræmdu skólakerfí
fyrir allt landið og vísi að háskóla sem lagað-
ur væri eftir þörfum þjóðarinnar og síðan
aukinn smám saman. A hinu fyrsta endur-
reista alþingi 1845 flytur Jón bænarskrá
um þjóðskóla á íslandi, sem m.a. átti að
annast menntun embættismanna landsins.
Bænarskráin var samin af Jóni og undirrit-
uð af 24 stúdentum og kandídötum í
Kaupmannahöfn.
Bænarskráin um þjóðskóla flýtti fram-
kvæmdum í skólamálum og stofnun
embættismannaskóla sem urðu undanfari
Háskóla íslands. Prestaskóli var stofnaður
1847, læknaskóli 1876 og lagaskóli var
stofnaður 1908.
Fyrsta frumvarp til laga um stofnun há-
skóla á íslandi bar Benedikt Sveinsson fram
á Alþingi 1881. Málið var samþykkt með
yfirgnæfandi meirihluta í neðri deild, en í
efri deild var það svæft í nefnd. Háskóla-
frumvarpið var flutt í ýmsum myndum á
Alþingi 1883, 1885, 1891 og 1893. Á þing-
inu 1893 hlaut háskólafrumvarpið samþykki
beggja þingdeilda og var afgreitt sem lög,
en konungur synjaði staðfestingar á þeim.
Háskólamálið kom aftur til umQöllunar á
Alþingi 1907 og var samþykkt þingsálykt-
unartillaga í neðri deild þess efnis að skora
á landstjómina að endurskoða lögin um
embættismannaskólana og semja frumvarp
um stofnun háskóla, sem yrði lagt fyrir al-
þingi 1909. Hannes Hafstein ráðherra varð
við áskorun Alþingis og bjó málið undir
næsta þing. Háskólafrumvarpið var sam-
þykkt af Alþingi og afgreitt sem lög og
staðfest af konungi 30. júlí 1909. Á Alþingi
1911 var veitt fé til háskólans á fjárlögum
og ákvað Alþingi að Háskóli íslands skyldi
settur 17. júní 1911 á aldarafmæli Jóns
Sigurðssonar, en þjóðin á það Jóni Sigurðs-
syni öðrum fremur að þakka að ráðist var
í slíka framkvæmd. Jón Sigurðsson var eng-
um öðrum líkur að framsýni, starfsorku og
viljastyrk. Kenning hans var einföld, hann
taldi að frelsi og þekking væru drifkraftur
og forsenda framfara og velsældar.
III
Hvemig vegnaði svo hinum nýja háskóla
þegar draumurinn um hann var orðinn að
vemleika? Það furðulega gerist að þetta
óskabam þjóðarinnar verður olnbogabam í
nærri þrjá áratugi. Háskólinn var í upphafí
af vanefnum búinn og því var nauðsyn að
efla hann skjótt og skörulega. Þeirri skyldu
brást þing og stjóm um langan aldur. Éftir
nærri þijá áratugi var Háskólinn enn hús-
næðislaus, fáliðaður og fátækur. Háskólinn
var til húsa á neðri hæð Alþingishússins til
bráðabirgða í 29 á_r.
í sögu Háskóla íslands sem út var gefín
í tilefni af 50 ára afmæli Háskólans 1961
lýsir Guðni Jónsson þessum fyrstu áratugum
í sögu Háskólans sem tímabili kyrrstöðu,
afturfarar og niðurlægingar en ekki tíma
vaxtar og þroska sem vænta mætti. Hin
venjulega afsökun stjómvalda var féleysi,
en sú afsökun verður lítils virði að mati
Guðna Jónssonar þegar þess er gætt að
þetta tímabil var að öðm leyti samfellt fram-
faraskeið á flestum sviðum. Með stofnun
Hapfidrættis Háskólans verða þáttaskil í
sögu Háskólans og hefst þá nýtt framfara-
tímabil. Árið 1933 hóf þáverandi háskóla-
Sigmundur Guðbjamason,
háskólarektor
rektor, prófessor Alexander Jóhannesson,
baráttu fyrir þeirri hugmynd að fá Alþingi
til að veita Háskólanum einkaleyfí til að
reka peningahappdrætti hér á landi í því
skyni að afla flár til háskólabyggingar.
Háskólaráð kaus prófessorana Magnús
Jónsson og Sigurð Nordal til að vinna að
málinu með rektor og hlaut málið almennt
fylgi meðal þingmanna. Vom lög um stofn-
un happdrættis afgreidd á Alþingi og fengu
þau konungsstaðfestingu sama ár, þ.e.
1933. Var einkaleyfíð veitt frá 1. jan. 1934
og var tilgreint að ágóðanum skyldi varið
til þess að reisa hús handa Háskólanum,
en honum var gert að greiða í ríkissjóð 20%
af nettóarði í einkaleyfísgjald.
Happdrætti Háskólans var aflgjafí fyrir
þróttlítinn háskóla. Athyglisvert er að fyrsta
húsið, sem reist var fyrir happdrættisfé, var
Atvinnudeild Háskólans. Vorið 1936 var
byrjað á byggingunni og var hún tekin í
notkun í september 1937. En veitum at-
hygli orðum þáverandi háskólarektors,
Níelsar Dungal, af þessu tilefni: „Atvinnu-
deildin er fyrsta stofnunin, sem hér á landi
er byggð fyrir Háskólans fé. Það er góðs
viti að fyrsta húsið, sem þessi litli Háskóli
okkar reisir, skuli vera vísindaleg vinnu-
stofnun, ætluð til að bæta framleiðslu og
afkomu landsmanna, og ég vonast til að
hún eigi eftir að verða Háskólanum til sóma
og þjóðinni til mikils gagns."
Þessi von varð að vemieika, atvinnudeild-
in dafnaði og varð undanfari rannsókna-
stofnana atvinnuveganna sem hafa átt
dijúgan þátt í örri atvinnuþróun á liðnum
ámm.
Framkvæmdir við háskólabygginguna
hófust 1936 og var hún vígð 17. júní 1940.
Hönnuður var húsameistari ríkisins, Guðjón
Samúelsson. Með tilkomu háskólabyggingar
og bættri starfsaðstöðu hefst ör vöxtur í
háskólastarfínu. Verkfræðideild var sett á
laggimar með skjótum hætti 1940 eftir að
síðari heimsstyijöldin skall á og torvelt var
fyrir íslenska stúdenta £ið hefja háskólanám
erlendis. Leið aðeins ein og hálf vika frá
þeirri ákvörðun Verkfræðingafélags íslands
þann 10. október 1940 að aðstoða Háskóla
Islands við að undirbúa og koma á fót
kennslu í verkfræði þar til kennsla hófst
þann 19. október. Forstöðumaður kennsl-
unnar var kosinn Finnbogi R. Þorvaldsson.
Fyrstu prófessorar verkfræðideildar vom
Finnbogi R. Þorvaldsson, Leifur Ásgeirsson
og Trausti Einarsson, skipaðir frá 1. júlí
1945.
Saga viðskiptadeiidar hefst í lagadeild
1941 en upphafið má rekja til Viðskiptahá-
skóla íslands sem stofnaður var 1938. Var
Viðskiptaháskólinn innlimaður í lagadeild
Háskólans, sem nefndist eftir það laga- og
hagfræðideild en síðar laga- og viðskipta-
deild. Fyrsti fastráðni kennarinn í viðskipta-
deild var Gylfí Þ. Gíslason, skipaður dósent
1941, en Ólafur Bjömsson var settur dósent
1942.
Á næstu ámm vex einnig kennsluframboð
í heimspekideild með tilkomu B.A.-prófa í
fjölmörgum greinum fyrir væntanlega kenn-
ara. Kennsla í tannlækningum hófst 1945
í læknadeild en tannlæknadeild er stofnuð
1972 og námsbraut í lyQafræði til fyrri hluta
prófs er sett á laggimar í læknadeild 1957.
Annað meiriháttar vaxtarskeið verður
eftir 1969 þegar uppbygging verkfræði- og
raunvísindadeildar hefst. Er þá verkfræði-
námið flutt inn í landið svo og kennsla til
B.S.-prófs í raunvísindum. Nemendafjöldinn
tvöfaldast frá 1969 til 1985, kennarafjöldinn
vex hratt en aðstaða til kennslu og rann-
sókna vex ekki að sama skapi. Á síðustu
10 ámm hefur starfsemin aukist enn með
tilkomu félagsvísindadeildar svo og náms-
brautar í hjúkmnarfræði og námsbrautar í
sjúkraþjálfun í læknadeild.
Háskólinn tekur tvö meiriháttar vaxtar-
stökk, hið fyrra hefst um 1940 þegar
stúdentafjöldinn vex úr 227 í 750, um 1955.
Síðara vaxtarstökkið hefst um 1969—70
þegar stúdentaijöldinn vex úr 1250 í 4500,
1985. Nemendafjöldi hefur þrefaldast á
síðustu 15 ámm, aukist um 3000 nemendur
á þeessum tíma án tilsvarandi aukningar á
húsnæði eða annarri aðstöðu.
IV
Hver er þá staða Háskóla íslands í dag?
Háskóli íslands er þróttmikil stofnun sem
verður virkari og framsæknari með ári
hveiju. Háskóli íslands er í raun ekki einn
skóli heldur fy'öldi meira og minna sjálf-
stæðra skóla á æðsta menntastigi þjóðarinn-
ar. í dag em háskóladeildimar eða skólamir
níu talsins og em þessar háskóladeildir ólík-
ar að stærð, uppbyggingu og viðfangsefn-
um. Sumar deildimar skiptast aftur í
smærri einingar sem nefnast skorir eða
námsbrautir eftir faggreinum og sérhæf-
ingu.
I Háskólanum og stofnunum hans starfa
yfír 300 kennarar og aðrir sérfræðingar.
Hér er fyrir hendi mikil þekking og orka
sem ekki er fullvirkjuð enn vegna aðstöðu-
leysis á mörgum sviðum. Landsmenn hafa
á liðnum ámm lagt kapp á að virkja fallvötn-
in og jarðhitann. Á næstu ámm vérður
áhersla lögð á að virkja hugvit og þekk-
ingu, að virkja þá orku sem í okkur býr og
vill fá að bijótast út.
Markmið háskólastarfsins er að veita
menntun og vísindalega þjálfun, að afla
þekkingar og miðla henni, að veita nemend-
um tækifæri til að þroska hæfíleika sína til
að njóta menntunar og nýta hana við ýmis
störf. Áherslur breytast óhjákvæmilega á
tímum örra breytinga í þjóðfélaginu.
Mennta- og vísindastefna Háskólans hlýtur