Morgunblaðið - 21.12.1986, Síða 30

Morgunblaðið - 21.12.1986, Síða 30
30 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. DESEMBER 1986 Laufabrauð Er orðabók Jóns Ólafssonar frá Grunnavík elzta heimild um þessa þjóðlegu brauðgerð, sem teng- ist jólum og þorrablótum? Mjög er orðið vinsælt að búa til laufabrauð fyrir jólin, og sums staðar einnig fyrir þorrablót. Svo er að sjá sem siðurinn að gagn- skera munstur í þunnar kökur sé alíslenskur. Að minnsta kosti er hvergi kunnugt um svipað brauð erlendis. Utflúruð brauð ýmiss konar tíðkast að vísu í grannlöndum okkar, en öll munu þau matarmeiri og með annarri gerð en laufakökumar íslensku. Ekki verður nú vitað hve langt er síðan fyrst var skorið laufa- brauð á íslandi. Til skamms tíma hefur elsta heimild um það verið talin frá 1772, er Bjami land- læknir Pálsson hélt Sir Joseph Banks og fylgdarliði hans veislu á heimili sínu í Nesi við Seltjöm haustið (6. október) 1772, mið- degisverð sem gestimir höfðu óskað eftir að framreiddur væri „öldungis eins“ og fyrir Islend- inga. Segir um málsverði þessa í ævisögu Bjama, ritaðri 1799 af Sveini Pálssyni, tengdasyni hans, og útgefínni að Leirárgörð- um aldamótaárið 1800, að þeim hafi verið borinn margs konar íslenskur matur, án þess þó að tekið sé fram að hann væri al- gengur, í lokin silungur og laufabrauð. Til „áréttis" fengu menn hákarl og hvalrengi, en við það kváðu þeir hafa misst alla matarlyst! Þess skal getið að í frásögn af matarboði þessu eftir einn gestanna, Uno von Troil, síðar erkibiskup í Uppsölum, prentaðri þar í borg 1777, er laufabrauð ekki nefnt heldur bakelse, þ.e. kökur eins og segir í íslensku útgáfu ritsins, Bréf frá íslandi, 1961. Fyrir nokkrum árum — nánar til tekið snemma árs 1979 — veitti ég því athygli í seðlasafni Orðabókar Háskóla íslands að laufabrauð var nefnt í íslensk- latnesku orðabókarhandriti, AM 433 fol., eftir Jón Ólafsson frá Grunnavík (f. 1705, d. 1779). Bókina samdi hann að mestu á árunum 1734—1754, kaflann þar sem laufabrauðið kemur fyrir líklega um 1736, eftir því sem segir í doktorsritgerð Jóns Helga- sonar um Jón frá 1926. Hér er því um liðlega þijátíu ámm, jafn- vel um sex og hálfum tug ára eldri heimild að ræða en ofan- greinda veislufrásögn í ævisögu Bjama, miðað við ritun. Lýsing Grunnavíkur-Jóns á laufabrauði er svohljóðandi: „lavfa bravd, panis frondosus, qvi é puro tritico depsatus, tenuis qvidem, sed variis formis et figvris dissecatus, et butyro unctus igne coq- vitur, estqve iliis panis dulc- iarius. " Á íslensku, í þýðingu sem dr. Jakob Benediktsson, fyrrverandi forstjóri Orðabókar Háskólans, var svo vinsamlegur að láta mér í té — en hann vann það þrek- virki að taka upp orð og orðskýr- ingar Jóns og færa á seðla hjá stofnuninni — er skilgreiningin á þessa leið: „Laufa brauð, laufótt brauð, sem hnoðað er úr hreinu hveiti, en þunnt og útskorið með margvíslega löguðum myndum, smurt með smjöri og soðiðyfir eldi; það er þeim [þ.e. Islendingum] sæta- brauð. “ Að þessari heimild fundinni má telja að laufabrauð sé að minnsta kosti um 250 ára gam- alt með íslendingum, en hver veit nema enn eldri heimildir eigi eftir að koma í ljós ef vel er leit- að í gömlum skjölum? í ævisögu Bjama læknis er ekki getið um efni eða gerð laufa- brauðsins sem borið var hinum erlendu gestum 1772. En athygl- isvert er að bæði í orðabók Jóns Grunnvíkings og elstu íslensku matreiðslubókinni, Einfaldt Matreidslu Vasa-Qver, fyrir heldri manna Húss-freyjur, sem Magnús Stephensen að eigin sögn tók saman og gaf út, að vísu undir nafni mágkonu sinnar, að Leirárgörðum árið 1800, þ.e. sama ár og ævisaga Bjama kom út þar, er laufabrauð sagt vera úr hveiti og soðið í smjöri. Virð- ist mér þetta benda til að laufa- brauð hafi, á 18. öld að minnsta kosti, fremur verið á borðum efnameira fólks en alþýðu manna, því að á síðari tímum, þarf ccki meira ad segja. “ Því miður lýsa hvorki Jón Grunnvíkingur né konferensráðið skurðinum á laufabrauðinu nánar en fram kemur hér að framan. Ekki em heldur kunnar nákvæm- ar lýsingar á laufabrauðsskurði frá 19. öld. í frásögn eftir Ólaf Davíðsson prentaðri í Huld 1893, segir aðeins að í brauðið hafí verið skorið „alls konar útflúr, með hnífum og öðmm verk- fæmm, svo sumar kökumar em ekki annað en rósaverk, sem kökuröndin heldur saman," eins og þar stendur. Ekki verður þó vitað hvort skurðurinn á 18. og 19. öld hafí verið með líkum hætti og við þekkjum frá þessari öld, þótt gera megi ráð fyrir að svo hafí verið að minnsta kosti að einhveiju leyti. Elsta heimild þar sem ítarlega em rædd og útlistuð skurðar- Mismunandi skoríð laufabrauð. Ljósmynd: Krístján Pétur Guðna- son, 1973. Broch, Lagertha. Morskab for bem. Krist- iania, 1909. Davíðsson, Ólafur. „Venjur. Viðbætir við þjóðsögur Jons Ámasonar, II. 567-581,“ Huld. Safn alþýðlcgra fræða íslenskra, III. Reykjavík, 1893. Bls. 44-63. að minnsta kosti á seinni hluta 19. og byijun 20. aldar, var það yfírleitt haft úr rúgmjöli og steikt í tólg. Magnús konferensráð hef- ur að vísu þau orð um kökumar, að þær séu algengar, en á þar sennilega við meðal þeirra sem bókin var ætluð samkvæmt titli hennar, þ.e. heldra fólks. Frásögn Magnúsar af laufa- brauði er á þessa leið: „Laufa-braud edur kökur af hveiti-deigi, vættu í sikur- blandinni góðri mjólk edur rjóma, útskomarýmislega, og soðnar í bræddu smjöri, eru svo algengin, ad frá þeim munstur í laufakökum er raunar aðeins rúmlega fimmtíu ára göm- ul, ágæt grein Jóhannesar Frið- laugssonar frá Fjalli, „Laufa- brauð,“ sem birtist í Skinfaxa 1930. Er þar bæði lýst kökugerð- inni sjálfri og skurðinum, svo og birtar myndir til skýringar og af ýmsum nafngreindum munstr- um, svo sem bóndaskurði, skammdegissól, rós, bóndabæ,- jólatré og músaslóð. Einnig greinir Jóhannes frá því að al- gengt hafí verið að skera í kökumar áletranir ýmsar, svo sem gleðileg jól og góða nótt, og enn fremur fangamörk. Hafa munstur af þessu tagi haldist fram á okkar daga. Eins og alkunnugt er, em flest skurðarmunstrin gerð úr röðum af skásettum laufum sem mynda nokkurs konar fléttur þegar búið er að bretta upp öðru hvom þeirra með sérstökum hætti. Ekki þekkjast hliðstæður við til- svarandi fléttur í erlendri brauð- og kökugerð, og mætti því ætla að hér væri um séríslenska skrautgerð að ræða. Svo er þó ekki, þótt einungis hafi fundist hliðstæða úr alls óskyldum efni- viði. Era það bókmerki úr pappír sem greint er frá í þýskri föndur- Pálsson, Sveinn. Ævisaga Bjama Páls- sonar, sem var fyrsti Landphysikus á íslandi. Leirárgorðum við Leirá, 1800. — 2. útg. Akureyri, 1944. Stephensen, Magnús. „Autobiographia Drs. Magnúsar Stephensen. (Brot),“ Tímarit hins íslenzka bókmenntafélags, IX. Reykjavík, 1888, bls. 197-268. Stephensen, Marta María. Einfaldt Mat- reidslu Vasa-Qver, fyrir heldri manna Húss-freyjur. Leirárgörðum við Leirá, 1800. von Troil, Uno. Bref rörande en resa til Island MDCCLXXII. Uppsala, 1777. - ísl. útg. Bréffrá fslandi. Reykjavík, 1961. Texti Elsa E Guðjónsson ‘ <* k 4 ’iir.si rnp 4É»Í> Bókmerki ásamt skýringarmyndum. (Jr föndurbók eftir Lagertha Broch, Morskab for born, prentaðri í Kristjaníu 1909. Laufabrauðsskurður, skýringarmynd. Skorið i kökuna tvöfalda, henni flett sundur og öðru hvoru laufi brett upp. Úr Húsfreyj- unni, 4. tbl. 1973. bók fyrir böm sem út kom í danskri þýðingu í Kristíaníu 1909, Morskab for born, eftir Lagertha Broch, en á bókmerkj- um þessum em klippt og uppbrett lauf nákvæmlega sömu tegundar og á laufabrauðunum íslensku! PRENTUÐ HEIMILD- ARRIT Bjömsson, Ámi. Saga daganna. Hátíðir og merkisdagar á íslandi og uppruni þeirra. Reykjavík, 1977. Laufabrauð með rós og bóndaskurði. Teikningar: Jenný E. Guðmundsdóttir. Friðlaugsson, Jóhannes. „Laufabrauð," Skinfaxi, 21: 191-198, 1930. Helgason, Jón. Jón Ólafsson frá Grunnavík. Safn fræðafjelagsins, V. Kaupmannahöfn, 1926.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.