Morgunblaðið - 04.04.1987, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. APRÍL 1987
Einkum og til að mynda sér í lagi
eftirHelga
Hálfdanarson
Það er víst nokkuð góð regla að
nota að öðru jöfnu sem fæst orð
og sem stytzt; og má þó vel gæta
þess, að ekki verði sparsemin að
meinlætum. Ósköp geta mark-
lausar endurtekningar verið leiðin-
legar, svo sem þegar teygt er á
máli með upptuggu lítilvægra setn-
ingarhluta, þó með breyttum orðum
sé. Furðu algengur er sá kækur
að endurtaka atviksorðið einkum
með því að hnýta saman í eina
runu: einkum og sér í lagi. Til-
gangurinn virðist sá einn að þenja
mál sitt úr einu orði í fimm, úr
tveim atkvæðum í sjö, hvaða hag-
sæld sem af því skal spretta.
Það er svo sem ekki alltaf auð-
séð, hvað ræður hjá okkur orðafar-
inu; að minnsta kosti kemur þar
fleira til en sparsemi. Víst lætur
þar til sín taka sá baldni kenjakláp-
ur, sem við köllum smekk. Óg sagt
er að ekki verði um hann deilt, þó
að það sé raunar það eina sem
hægt er við hann að gera.
Þegar íslendingar vitna til
dæma, hafa þeir löngum notað
orðasambandið „til dæmis". Er þá
sagt sem svo: Ýmsar þjóðir, til
dæmis íslendingar, láta sér annt
um tungu sína. Á sama hátt hefur
einnig verið notað orðasambandið
„til að mynda". Og enda þótt ekki
sé jafn-ljóst, hvernig það er hugs-
að, virðist það hafa sótt á að
undanfömu á kostnað hins fyrr
nefnda.
Spyija mætti, hvað valdi því, að
orðasamband, sem bæði er þjált
og skýrt í hugsun, skuli þoka fýrir
öðru, sem lengra er og samt óljós-
ara. Vera má, að „til dæmis" þyki
líkjast um of danska orðasamband-
inu „for eksempel", sem haft er í
sömu merkingu. Sé svo, mætti það
kallast nokkuð öfgafull dönsku-
fælni, því ótti við dönsk máláhrif,
sem efla svo góða íslenzku sem
„til dæmis“ eða „til dæmis að
taka“, hlýtur að teljast úr hófí
keyrður.
Benedikt Gröndal segir frá því
í Dægradvöl, að eitt sinn hafi Jón-
as Hallgrímsson verið á tali við
Hallgrím Scheving, sem verið hafði
kennari hans í Bessastaðaskóla.
Hallgxímur vitnaði mjög til dæma
og sagði jafnan „til dæmis". En
hvort sem Jónasi var eitthvað upp
sigað við Hallgrím þann daginn eða
ekki, þá greip hann einlægt fram
í fyrir honum og sagði „til að
mynda". Ekki er að vita, hveijum
augum sjálfur Hallgrímur Scheving
leit þessar leiðréttingar stráks
norðan úr Öxnadal; en þó fylgir
það sögunni, að honum hafi að lok-
um leiðzt þær og þótt ástæða til
að setja ofan í við kauða. En úr
því sagan tók upp á því að lifa,
og strákurinn reyndist enginn ann-
ar en „ástmögur þjóðarinnar", var
ef til vill við því að búast, að síðar
meir létu ýmsir þessa „leiðréttingu“
sér að kenningu verða, hvað svo
sem honum kann að hafa gengið til.
Sagt er að einhver af nemendum
Sigurðar Nordals hafi spurt hann,
hvort eitthvert tiltekið orð í kvæði
eftir Jónas Hallgrímsson gæti talizt
íslenzkt mál; og á þá Sigurður að
hafa svarað: „Það sem Jónas hefur
sagt og Konráð látið gott heita,
það höfum við nú kaliað íslenzku."
Hvað sem hæft er í þessari
skemmtilegu sögu, sýnir hún vel
áhrifavald Jónasar Hallgrímssonar
á mál landa sinna, sem á annað
borð gerðust honum handgengnir
og voru vísir til að taka hann sér
til fyrirmyndar, jafnvel þegar hann
glettist í hálfkæringi.
Hver veit nema ný útgáfa af
Dægradvöl Benedikts Gröndals
hafi orðið til að efla sókn orðasam-
bandsins „til að mynda“ á kostnað
orðanna „til dæmis", og hafi áhrif
Jónasar Hallgrímssonar þá ef til
vill orðið nokkru drýgri en hann
hefur til ætlazt.
lt tréverk í húsið...
...ogmdratíl
ELDHÚSINNRÉTTINGAR — BAÐINNRÉTTINGAR — FATASKÁPAR —
ÚTIHURÐIR — BÍLSKÚRSHURÐIR — SVALAHURÐIR — INNIHURÐIR
— ARNAR — LOFTAKLÆÐNINGAR OG MARGT FLEIRA.
SÝNUM AEG HEIMILISTÆKI.
Kvæði
Freysteins
Gunnars-
sonar
Á þessu voru kemur væntanlega
út endurútgáfa af kvæðum Frey-
steins Gunnarssonar, skólastjóra
Kennaraskóla íslands. Nemendum
Freysteins, sem á lífí eru og til
hefur náðst, hefur verið sent bréf
um útgáfuna, sem er helguð minn-
ingu Freysteins. Nöfn þeirra
nemenda hans sem vilja heiðra
minningu hans með því að gerast
áskrifendur að bókinni, verða birt
í skrá framan við kvæðin. Mjög
margir hafa þegar svarað bréfinu
fyrir áður tilskilinn frest, en hér
með er minnt á þetta aftur og skila-
fresturinn lengdur til 15. apríl nk.
og þess vænst að allir þeir sem vilja
eiga aðild að útgáfúnni með fyrr-
nefndum hætti svari fyrir þann tíma
í síðasta lagi, svo að nöfn þeirra
komist á skrána. Ekki hefur náðst
til þeirra sem búa erlendis, en viti
einhver um skólasystkini þar væri
þakkarvert ef þeim yrði gert víð-
vart um þessa útgáfu.
Allar upplýsingar veita Andrés
Kristjánsson, sími 10982, Gils Guð-
mundsson, sími 15225, og Ragnar
Þorsteinsson, sími 45067.
(Fréttatilkynning.)
MALLORKA
Royal Playa
de Palma
Gististaður í sérflokki.
(nuxvnt
Feröaskrifstofa, Hallveigarstíg 1 sfmar 28388 og 28580
BÚÐIN ÁRMÚLA 17
BYGGINGAÞJÓNGSTA SÍMI84585
S
V^terkurog
kJ hagkvæmur
auglýsingamiðill!