Morgunblaðið - 03.06.1987, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. JÚNÍ 1987
SKÁLDKONA GÖMLU
GCHDU DAGANNA
Hundrað ár liðin frá fæðingu Guðrúnar frá Lundi
Guðrún frá Lundi
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Guðrún frá Lundi fæddist í
Fljótum norður 3. júní 1887.
Því eru í dag liðin hundrað ár
frá fæðingu hennar. Framan
af ævi var hún húsfreyja í
sveit. En miðaldra fluttist hún
til Sauðárkróks þar sem sögur
hennar urðu til. Að vísu hafði
hún á unglingsaldri sett saman
sögur og urðu þá þegar til drög
að því er síðar varð. En skipu-
leg ritstörf hóf hún ekki fyrr
en á miðjum aldri.
Meðal skálda, sem voru jafn-
aldra Guðrúnu, má nefna
Stefán frá Hvítadal. En hann
hafði lengi hvílt í gröf sinni
þegar Guðrún komst í hóp rit-
höfunda. Gunnar Gunnarsson
var tveim árum yngri en Guð-
rún. Hann hafði líka samið öll
sín helstu verk áður en Guðrún
hófst handa við ritstörfin.
Fimmtíu og níu ára var Guð-
rún orðin þegar fyrsta bók
hennar, Dalalíf, kom út. Eigi
að síður átti hún þá merkilegan
og ótrúlega langan ritferil fyrir
höndum því eftir það kom frá
henni bók á ári, allt fram á elli-
ár. Dalalíf varð fimm bindi alls,
stórverk að umfangi. Meðal
annarra verka Guðrúnar má
nefna sagnabálkana Tengda-
dótturína, Stífðar fjaðrir og
Utan frá sjó, hvert um sig þijú
bindi.
Þegar fyrsta bindi Dalalífs
kom út 1946 var Guðrún frá
Lundi vitanlega óþekkt með
öllu. Ekki hafði hún heldur að-
gang að neinum sem greitt
gæti götu hennar til viðurkenn-
ingar eða skapað henni álit.
Bókaútgáfa hafði um nokkurra
ára skeið staðið með þvílíkum
blóma að ný íslensk skáldsaga
sætti ekki verulegum tíðindum
ef enginn vissi deili á höfundin-
um. Má með sanni segja að á
þessum árum væri margur kall-
aður en fáir útvaldir. Eins og
löngum fyrr og síðar snerist
bókmenntaumræðan um nokk-
ur fræg nöfn. Margur mátti
þola að komast aldrei á þann
lista þrátt fyrir æmar tilraunir
og jafnvel nokkra verðleika.
Utgefandi, sem fékk í hendur
langt skáldsöguhandrit frá alls-
endis óþekktri konu norður í
landi, konu sem þar að auki var
komin á efri ár og varla til
fleiri stórræða líkleg, hlaut því
að spyija sjálfan sig hversu
margir kynnu að leggja eyra
við því sem þess háttar höfund-
ur hefði að segja. Svo er sagt
að Dalalíf hafí fyrst gengið á
milli útgefenda sem leist ekki á
að gefa það út. Að rækilegri
umhugsun lokinni tók einn
þeirra áhættuna og lét prenta
bókina. Þar með var teningun-
um kastað. Og útgefandinn
þurfti ekki að sjá eftir því.
Næstu árin seldist fátt betur
en bækur Guðrúnar frá Lundi.
Ekki þurfti heldur að efast um
að þær væru lesnar því engar
bækur voru þá meira lánaðar
út af söfnum. Guðrún frá Lundi
var strax orðin landsfrægt nafn
sem auglýsti sig sjálft. Þama
var kominn fram íslenskur met-
söluhöfundur, í raun hinn fyrsti
slíkra. Lesendur skeyttu lítt um
álit gagnrýnenda eða annarra
þess háttar spekinga á þessum
nýja höfundi. Guðrún frá Lundi
þurfti ekki að biðjast viðurkenn-
ingar til að ná til lesenda. Hún
náði strax til þeirra, milliliða-
laust.
Nú eru liðin ^örutíu ár frá
því að Guðrún frá Lundi sendi
frá sér sína fyrstu bók. Margt
hefur auðvitað breyst á svo
löngum tíma, þó nú væri. Því
er eðlilegt að spurt sé: Hvaðan
kom þessari fullorðnu konu slíkt
töfravald sem frá fyrstu tíð
heillaði fleiri lesendur en áður
vom dæmi til? Hvað olli þessum
skjótu viðbrögðum? Hvers
vegna varð Guðrún frá Lundi
slíkur þjóðarhöfundur sem raun
bar vitni?
Svörin geta orðið mörg. En
ekkert þeirra tæmandi. Víst
má telja að margur hafi þóst
finna í sögum Guðrúnar hlið-
stæður við eigin reynslu og
tilfínningar. Guðrún var gædd
frásagnarþörf og frásagnar-
gleði flestum öðrum fremur.
Stíll hennar var alþýðlegur og
óþvingaður. Og reyndar furðu
hnökralaus. Frásagnarháttur
hennar var sömuleiðis látlaus
og alþýðlegur. Engan styggði
hún með tilgerð eða sérvisku.
Frásögn hennar var jafnan ljós
og skýr. Auðvelt var að fylgja
söguþræði. Söguhetjur Guð-
rúnar voru mannlegar og
blóðheitar og leyndu hvorki
ástríðum né tilfinningum. Eigi
að síður gætti skáldkonan þess
að vera hvergi berorðari en
kynslóð hennar þótti hæfa. Les-
andinn varð þó að hafa eitthvað
handa eigin ímyndunarafli að
glíma við! Þama gafst svigrúm
nóg til að lesa milli lína.
Stígandi og jafnvel spenna hélt
lesandanum hugföngnum frá
upphafi til enda. Fólk lifði sig
inn í sögumar, fann til með
söguhetjunum, gerði örlög
þeirra að sínum. Og beið fram-
halds með óþreyju. Fyrir kom
að lesendur töluðu um örlög
söguhetjanna eins og um raun-
vemleika væri að ræða: hvað
biði þessa, hvað yrði úr hinum
og síðast en ekki síst: næðu þau
saman? Víst gat tekið á þolin-
mæðina að verða að bíða næstu
bókar til að fá svar við svo
brýnni spumingu.
Því ástin var það öðra fremur
sem kalla mátti granntóninn í
sögum Guðrúnar — með allri
þeirri flælq'u sem hún getur af
sér leitt, svo sem söknuði, af-
brýði, ófullnægðri þrá, og þar
fram eftir götunum; sígilt við-
fangsefni sem þó má einatt
skoða í nýju ljósi.
Þó segja mætti að Guðrún
kafaði ekki alltaf djúpt í sál-
arlíf söguhetjanna fór því ijarri
að persónulýsingar hennar
væra í sjálfu sér grannfæmis-
Iegar eða skáldkonunni væri
ekki alvara, hún væri bara að
búa þetta til.
Þvert á móti lagði hún í frá-
sögn sína ósvikinn tilfmninga-
hita. Þar mátti greina sanna
ást, einlægan söknuð, heita af-
brýði; og þrá sem skar til
hjartaróta.
Enn jók það vinsældir sagna
hennar að hún sótti sér efni til
umhverfis og tíma sem flestir
þekktu: íslensks sveitalífs fyrir
daga hraða, hávaða og streitu.
Fyrirmyndir mátti auðvitað
benda á, innlendar og útlendar.
Margt mun Guðrún t.d. hafa
lært af eldri höfundum íslensk-
um, allt frá Jóni Thoroddsen til
Jóns Trausta og Einars H.
Kvaran.
Erlendar sveitasögur, þar
með taldar herragarðssögur frá
Norðurlöndum kunna líka að
hafa haft á hana nokkur áhrif
en þær nutu hér vinsælda á
fyrri hluta aldarinnar. Þangað
má Guðrún t.d. hafa horft þeg-
ar hún lýsti því hvemig
manngreinarálit gat blandast
saman við ástamálin: Allar vildu
meyjamar ganga með stór-
bóndasyninum en þar sem
aðeins ein hreppti hnossið
máttu hinar sitja uppi með
söknuðinn en þá var ekki einu
sinni víst að hann hefði valið
þá réttu sem svo leiddi til
áframhaldandi flækju.
Þótt bókaútgáfa stæði með
blóma, höfundum færi fjölgandi
og nýjar stefnur kæmur hér
fram á fimmta áratugnum sýn-
ist sem Guðrún frá Lundi hafi
fyllt upp í einhvers konar óskil-
greint tómarúm. Mikið hafði
gengið á í þjóðlífínu næstu árin
á undan: fyrst kreppa, síðan
stríð og hemám og stórgróði,
en að því búnu óvissa og þreyta
sem jafnan fylgir á eftir spennu.
Þegar hér var komið hafði
meirihluti þjóðarinnar komið
sér fyrir í þéttbýli. En lífið í
Reykjavík og öðram þéttbýlis-
stöðum var harla ómótað enn
sem komið var og — óskáldlegt
að ýmsum þótti. Hugurinn var
ennþá heima í sveitinni. Með
fáum undantekningum vora
skáldsagnahöfundar enn að
setja saman sveitasögur.
Reykjavíkursögur, sem fram
höfðu komið, vora teljandi á
fíngram. Skírskotanir og líking-
ar, svo í mæltu máli sem rituðu,
höfðuðu til sveitalífsins. Sveit-
ina þekktu allir hvar sem þeir
vora búsettir. Sögusvið Guð-
rúnar frá Lundi var því bæði
kært og kunnuglegt. Sveita-
rómantíkin var enn viðvarandi
og átti sterk ítök í hugum
flestra sem komnir vora af
unglingsaldri. Auk þess var hún
skjól og afdrep sem flýja mátti
til í harðnandi heimi.
Viðtökur hlaut Guðrún
misjafnar. Bókmenntagagnrýni
var þá oft æði máttlaus og
marklítil, en gat svo að hinu
leytinu verið bæði óvægin og
pólitísk. Sumir gagniýnendur
settu alla undir sama kvarðann.
Það hlaut að verða í óhag höf-
undum eins og Guðrúnu frá
Lundi. Hún hafði ekki aðstæður
til að horfa út frá sjónarhóli
heimsborgarans né kynna sér
jafnóðum það sem nýjast var í
heimslistinni. Hún var alþýðu-
höfundur, skrifaði um það eitt
sem hún þekkti og fylgdi að
flestu leyti smekk sinnar kyn-
slóðar. En þar var hún líka vel
heima. Sjálf ól hún svo til allan
aldur sinn í sama héraðinu. Hún
þekkti allar hliðar sveitalífsins.
Þar af leiðandi kaus hún að
segja frá því. Annað var ekki
nærtækara. En þar sem hún
skoðaði umhverfí sitt innan frá
— með augum heimamannsins
— hlaut hún líka að segja frá
því sem þar þótti helst í frásög-
ur færandi. Um sjálfsagða hluti
þurfti síður að fjölyrða. Því ber
tilfínningamálin hærra en
lífsbaráttuna í sögum hennar,
ástina hærra en brauðstritið.
Er þá síður en svo að hún
gleymi daglega lífínu í sveitinni.
Þó Guðrún yrði fyrir harðri
gagnrýni hafði það ekki merkj-
anleg áhrif á ritstörf hennar.
Hún hélt ótrauð áfram á sömu
braut, lýsti sem fyrr því sem
hún þekkti nánast og valdi sér
svipuð söguefni og áður. Verður
ekki annað sagt en henni entist
vel sögugleðin.
Ekki er þó hægt að leggja
allar sögur hennar að jöfnu. I
raun tókst henni aldrei betur
upp en í sínum fyrsta sagna-
bálki, Dalalífí. Þar braust fram
allur sá framkraftur sem hún
hafði bælt með sér fram á miðj-
an aldur. Sú saga kom frá
hjartanu. Og eins og maðurinn
sagði: Það sem kemur frá hjart-
anu, það fer til hjartans. Með
Dalalífí lagði Guðrún allt undir.
Að sjálfsögðu vissi hún ekki
fyrirfram hveijar viðtökur sag-
an mundi hljóta eða hvort hún
kæmist yfírhöfuð á prent. En
þegar fyrsta bindi Dalalífs var
einu sinni komið út, orðið sölu-
bók meira en áður hafði þekkst
á landi hér og Guðrún þar með
orðin þjóðkunn hlaut slikt að
hafa áhrif á vinnubrögð henn-
ar: hún var orðin atvinnurithöf-
undur. Lesandinn gerðist þar
með verkstjóri yfír skáldkon-
unni og krafði hana upp frá því
um bók fyrir hver jól. Enginn
rithöfundur getur orðið við
þvílíkum kröfum en um leið
haldið sínu striki sleitulaust.
Stíl sinn getur hann slípað og
skrifað jafn vel og áður. En
hann verður að vera meira en
mannlegur ef hann á að leggja
sál sína að jöfnu í allt sem hann
skrifar. Þar skilur á milli þess
að lifa til að skrifa; eða skrifa
til að lifa. Maeð hliðsjón af af-
köstum verður þó ekki annað
sagt en Guðrún héldi hug-
kvæmni sinni bæði vel og lengi.
Séra Helgi Konráðsson,
sóknarprestur Guðrúnar á
Sauðárkróki, fylgdi Stífðum
fjöðram úr hlaði með dálítilli
kynningu á skáldkonunni. Þar
segir meðal annars:
»Ævi hennar hefur verið eins
hversdagsleg, skulum við segja,
eins og flestra annarra hús-
mæðra í sveitum landsins, og
umhverfí hennar ávallt verið
fremur tilbreytingarlítið. Meira
að segja bjó hún allan búskap
sinn á afskekktum stöðum,
flutti frá heiðarbýli út á ysta
annes héraðsins. Sjálf er Guð-
rún í eðli sínu fremur hlédræg
og ekki mannbiendin. Þegar á
allt þetta er litið sætir furðu
hve myndríkar sögur hannar
era og auðugar af viðburðum.«
Lítið fór fyrir skáldkonum í
bókmenntunum um það leyti
sem Guðrún hóf að senda frá
sér bækur. En velgengni hennar
hlaut að gefa öðram fordæmi.
Næstu árin tóku konur að feta
í spor hennar; skrifuðu léttar
afþreyingarsögur um tilhugalíf-
ið og ástina, bjuggu til óska-
heim þar sem lesandinn gat
hvílst frá önn hversdagsins.
Viðleitni þeirra varð ekki til að
auka hróður kvenna í bók-
menntunum. Og éngin þeirra
náði hylli í líkingu við Guðrúnu
frá Lundi. Hún hafði það for-
skot sem öðram auðnaðist ekki
að ná. Hún var því alveg sér á
blaði með samtíð sinni.
Guðrún frá Lundi var al-
þýðuskáld eins og Sigurður
Breiðfjörð rúmri öld áður. Hvort
um sig notaði tjáningarform
síns tíma. Eins og Sigurður
mátti hún þola aðfinnslur kröfu-
harðra. Sögur hennar, og
umræður um þær, settu svip á
sinn tíma.
Nú heyrir það allt fortíðinni
til. Guðrún frá Lundi þekkti
sinn vitjunartíma, flestum öðr-
um fremur sem skáld sinnar
kynslóðar. I sögum hennar end-
urlifði aldamótakjmslóðin vonir
sínar og þrár. Og hlaut ef til
vill nokkra uppbót fyrir drauma
sem höfðu ekki ræst.