Morgunblaðið - 03.06.1987, Blaðsíða 22

22 ________________MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. JÚNÍ 1987 _
Eru lægstu laun of lág
eða þau hæstu of há?
eftírJóhann Rúnar
Björgvinsson
I
Markmið þessarar greinar er að
athuga með hvaða hætti megi auka
kaupmátt þeirra lægst launuðu á
varanlegan hátt. Hér er aðeins um
hugleiðingar að ræða, sem ekki
byggja á neinum tölfræðilegum at-
hugunum. En fyrst nokkur atriði
sem gott getur verið að hafa í huga.
Framleiðslan í þjóðfélaginu, á
hinum mismunandi vörum og þjón-
ustu, á einu ári kallast einu nafni
landsframleiðsla. Að henni standa
annars vegar vinnuafl eða launa-
hluti og hins vegar ijármagnsvörur
eða hagnaðarhluti. Þegar talað er
um' hagvöxt er átt við að lands-
framleiðslan hafí aukist að raun-
gildi, þ.e. fleiri og/eða betri vörur
og þjónusta en áður.
Þá skulum við til hægðarauka
skipta launþegum (launahlutanum)
í þijá eftirtalda hópa:
Launahóp A, launþega sem
lægstu launin hafa.
Launahóp B, launþega sem ekki
eru í hóp A en þiggja laun frá
atvinnurekendum.
Launahóp C, launþega sem selja
vinnu sína beint á þjónustumark-
aðnum.
II Skilgreining- á
vandamálinu
Hvað er átt við þegar talað er
um að lægstu launin séu of lág?
Hér er líklega fyrst og fremst átt
við að kaupmáttur lægstu launa sé
of lítill, þ.e.a.s. að það magn vöru
og þjónusta sem hægt er að kaupa
fyrir laun þeirra lægst launuðu sé
innan við það magn sem æskilegt
er talið. Vandamálið er því að auka
kaupmátt hinna lægst launuðu, þ.e.
launahóps A.
III Lausnir á
vandamálinu
Hægt er að leysa ofangreint
vandamál á tvo vegu:
A. í fyrsta lagi er hægt að auka
kaupmátt hinna lægst launuðu
(launahóps A) á kostnað þeirra
sem hafa hærri laun (launhópa
B og C) og/eða á kostnað hagn-
aðarhlutans. Til skemmri tíma
litið er þetta eina mögulega
lausnin.
B. í öðru lagi er hægt að auka
kaupmátt hinna lægst launuðu,
án þess að skerða kaupmátt
annarra, með því að auka hag-
vöxtinn í þjóðfélaginu. Slík
lausn er aðeins möguleg til
lengri tíma séð.
í þessari grein verður aðeins lögð
áhersla á lausn A, þar sem hún
hefur verið meira tii umræðu. Segja
má að þijár leiðir séu færar til að
nálgast þá lausn.
A1 Uppfærsla
I fyrsta lagi er hægt að hækka
laun þeirra lægst launuðu og jafn-
framt að koma i veg fyrir að sú
hækkun gangi upp allan launastig-
ann. Þessi lausn er einfold og
auðskilin en hún hefur marga van-
kanta og vekur margar spumingar.
i. Samábyrgð/sérhagsmunir.
Líklegt er að mjög erfitt verði
að koma í veg fyrir að hækkan-
ir gangi upp allan launastigann.
Hvaða aðili á að koma í veg
fyrir það?
(a) Heildarsamkomulag eða þjóð-
arsátt þar sem samið yrði um
ákveðinn launastiga er mjög
íjarlægt. í fyrsta lagi er ólíklegt
að menn sættist á slíkt. í öðru
lagi eru líkur á að ýmsir starfs-
hópar mundu ekki axla tilætl-
aða ábyrgð og rifu sig lausa.
Og í þriðja lagi þyrfti slík sátt
flókið og kostnaðarsamt eftir-
lits- og leiðréttingarkerfí.
(b) Þá er hugsanlegt að sú verð-
bólga sem íslenskt efnahagslíf
hefur búið við undanfama ára-
tugi, og valdið hefur stöðugum
launaviðmiðunum og leiðrétt-
ingum, hafi aukið reynslu og
fylgni ýmissa starfshópa á þann
veg að það komi fram m.a. í
minni samábyrgð og meiri sér-
hagsmunum.
ii. Óréttlát lausn.
Þá eru líkur á að ofangreind
lausn verði meira á kostnað
launahóps B, en á kostnað
launahóps C og hagnaðarhlut-
ans, sem oft ákveða sér laun
eða hagnað sjálfir. Ástæðan er
fyrst og fremst sú að erfíðara
er að binda þá hópa við heildar-
samkomulag og erfiðara að fá
fram upplýsingar um hegðun
þeirra. Þá em einnig líkur á
að sá launastigi sem launahóp-
ar A og B mynda nú þegar sé
nokkuð réttlátur.
A2 Tilfærsla
í öðru lagi er hægt að leysa
vandamálið með því að skilgreina
það þannig að ráðstöfunartekjur
þeirra lægst launuðu séu of lágar
og auka síðan ráðstöfunartekjumar
með tekjutilfærslum (eða niður-
greiðslum) frá hinu opinbera. Þessi
lausn felur í sér að hið opinbera
verður að auka skatttekjur sínar
og sömuleiðis útgjöld til tekjutil-
færslna, en hún hefur einnig sína
vankanta.
i. Réttlát eða óréttlát lausn.
Það er ekkert öryggi fyrir því
að þessi viðbótarskattlagning
verði greidd eftir raunverulegri
skattgetu og sömuleiðis að
telqutilfærslumar fari til þeirra,
sem eiga að fá þær.
ii. Kostnaðarsöm lausn.
Þessari leið getur fylgt mikil
skriffínnska og umsóknarfár ef
hún er illa framkvæmd. Dæmi
um slíkt höfum við í öðmm lönd-
um.
A3 Niðurfærsla
Þá er þriðja leiðin sem felur í sér
að hækka megi kaupmátt þeirra
lægst launuðu með því að lækka
laun þeirra hæst launuðu og/eða
minnka stærð hagnaðarhlutans, eða
m.ö.o. að draga úr vissum launa-
kostnaði og/eða hagnaðarkröfum.
Slíkt hefði í för með sér að verðlag
mundi lækka.
1. Er hugsanlegt að hlutar af
launahópnum B og C taki út
óeðlilegan háan launahlut af
þjóðartekjum miðað við hvað
heilbrigður markaður mundi
greiða þeim? Ef svo er hvemig
getur það hafa átt sér stað?
Samtrygging/sérhagsmunir
— samkeppni/samábyrgð:
Lfklegt er að ýmsar aðstæður
sem margir starfshópar innan þess-
ara launahópa búa við hafí verið
þess valdandi að samtrygging og
sérhagsmunir hafa verið ofarlega í
þeirra háttemi, en samkeppni og
samábyrgð lotið í lægra haldi. I
skjóli þess hafa verið tekin út laun
sem ekki gætu liðist við „eðlilegar
aðstæður". En hverjar em þessar
aðstæður sem valdið hafa þessu
misræmi?
i. Upplýsingaskortur.
Sú mikla leynd sem hvílir yfír
kaupi og kjörum vissra starfs-
hópa og sú lenska (tabu) að það
komi öðrum ekki við — (hverjir
greiða þessi kjör að lokum?) —
er góð aðstaða sem vissir hópar
geta notið en aðrir ekki.
Jóhann Rúnar Björgvinsson
„Ýmsar greinar at-
vinnureksturs þurfa að
hrista af sér lognmollu
samokunar og hefja al-
vöru samkeppni.
V erkalýðshreyf ingin
og neytendasamtökin
þurfa að taka að sér ný
og spennandi verkefni
með myndarbrag og
skapa betri skilyrði fyr-
ir heilbrigðari sam-
keppni. Þá þarf hið
opinbera að huga að
þeim málum sem að því
snúa og sýna meiri hug-
kvæmni.“
ii. Skattaeftirlit.
Hugsanlega hefur of lítil áhersla
verið lögð á að skattaeftirlitið
gangi vasklega fram og réttlæti
tilveru sína. Þetta er sömuleiðis
aðstaða sem sumir njóta en aðr-
ir ekki.
iii. Verkalýðshreyfíng —
neytendasamtök.
Það stendur hugsanlega verka-
lýðshreyfíngunni næst að
uppfræða um samhengi launa,
hagnaðar og verðlags og að
móta hugsunarhátt og umræðu
í þessum málum. Rangar áhersl-
ur í þessu samhengi geta haft
mjög alvarlegar afleiðingar og
skapað góða aðstöðu fyrir vissa
starfshópa til að fá stærri skerf
en þeim ber af þjóðarkökunni.
iv. Peningastefnan.
Hún er kapítuli út af fyrir sig.
Er hugsanlegt að meðhöndlun
peningamála hér á landi hafí
verið í molum undanfarna ára-
tugi; að hlutverk Seðlabanka
hafi ekki verið dregið skýrt fram
eða mótað af þeim sem það
hefðu átt að gera; að fyrir vikið
höfum við haft lítt þróað pen-
inga- og fjármagnskerfí; að þau
skilyrði (aðstæður) sem skyn-
samleg peningastefna og rétt
meðhöndlun peningamála setur
atvinnulífí, heimilum og hinu
opinbera hafí ekki verið til stað-
ar; að vandamálunum hafi með
öðrum orðum verið ýtt á undan
sér en ekki látið skerast í odda,
og að lokum hafí skapast betri
aðstaða fyrir suma að hagnast
á ringulreiðinni en aðra.
2. Er hugsanlegt að hagnaðarhluti
þjóðartekna sé of stór miðað við
það sem eðlilegt gæti talist? Ef svo
er hvemig getur það hafa átt sér
stað? Líklegasta skýringin liggur í
því að í þjóðfélaginu hafa verið
aðstæður og skilyrði sem hafa gert
atvinnurekstri kleift að taka út
stærri hlut af landsframleiðslunni
en honum bar. Spumingin er því
hveijar em þessar aðstæður og
hvernig eiga þær að vera?
Ef við svömm seinni hluta spum-
ingarinnar stuttlega án þess að
velta fyrir okkur rökum hagfræð-
innar er hægt að segja að „eðlilegur
hagnaðarhluti" sé sá hagnaður sem
myndast við eðlilega samkeppni og
við eðlilegt upplýsingastreymi milli
fyrirtækja og neytenda.
Vegna fyrri hluta spumingarinn-
ar má benda á þetta:
i. Samokun/einokun — samkeppni.
(a) Verðsamkeppni. Hin mikla
verðbólga undanfama ártugi hef-
ur mjög brenglað verðskyn
neytenda og því torveldað alla
verðsamkeppni milli fyrirtækja,
þótt gæðasamkeppni hafí verið
til staðar. Atvinnureksturinn hef-
ur því ekki notið sem skyldi þeirra
skilyrða sem eðlileg verðsam-
keppni gefur, en það getur haft
í för með sér óhagkvæmari rekst-
ur og jafnvel að stærri hluti
landsframleiðslunnar fari til at-
vinnureksturins en hæfilegt er. —
Nýlegar verðkannanir Verðlags-
stofnunar bent til þess að verðlag
sé of hátt miðað við það sem
eðlilegt getur talist.
(b) Upplýsingaskortur. Verð-
bólgan kann að hafa dregið úr
nauðsyn þess að fyrirtæki upp-
lýsi neytendur um verð (berið
saman verðmiða í búðargluggum
hér á landi og erlendis). En upp-
lýsingaskortur getur dregið úr
eðlilegri samkeppni og aukið
samokun og einokun.
(c) Ríkisafskipti. Þá hefur skort
á að hið opinbera hafi með laga-
setningu og hegðun sinni — en
það getur sett atvinnulífinu skil-
yrði — ýtt undir samkeppni þar
sem hún ætti við og væri flestum
til hagsbóta. Þannig hefur hið
opinbera oft stuðlað að samok-
un/einokun og upplýsingahöftum
og þar með óhagkvæmni og mið-
stýringu.
ii. Neikvæðir vextir eða rýmun
lána.
Annar fylgikvilli mikillar verð-
bólgu eru háir neikvæðir vextir.
Við skulum því velta fyrir okkur
hvaða áhrif langvarandi nei-
kvæðir vextir hafa á atvinnu-
rekstur, en „neikvæðir vextir" í
þessu samhengi eru oft notaðir
yfir lýmun skulda í verðbólgu.
(a) Verðbólguhagnaður. Flestar
peningalegar eignir (kröfur og
skuldir) rýma að verðgildi með
tímanum miðað við efnislegar
eignir (fastaijármuni). Þetta ýtir
undir kaup á efnislegum eignum
og sölu á peningalegum eignum.
Svo getur farið að sá ábati sem
af slíkum viðskiptum fæst sé
langt umfram þann hagnað sem
skynsamlegur atvinnurekstur
gefur. Það getur því orðið meg-
inmarkmið í atvinnurekstri að
fá sem mest af þessum verð-
bólguhagnaði. — Hvað hafa þau
örfáu prósent sem gætu skapast
vegna endurskipulagningar og
betri stjómunar að segja á móti
miklum verðbólguhagnaði? —
Líklegt er því að um árabil hafí
atvinnufyrirtæki einbeitt sér að
íjárfestingu og framkvæmdum.
Þá er líklegt að þetta verðbólgu-
ástand hafí skapað ákveðinn
hugsunarhátt og starfshætti í
atvinnurekstri, sem tekur langan
tíma að breyta. Afleiðing þess
er sú að nú hefur verið offjár-
fest á vissum sviðum atvinnulifs-
ins. Þá er trúlega enn mikil
ásókn í lánsfjármagn — þótt það
rými ekki lengur í verði — vegna
gamala og gróinna hugsunar-
og starfshátta.
En hvað hefur þetta með
umræður um launin að gera? Jú,
líkur er á að ofangreind fjárfest-
ing sé afskrifuð mun hraðar en
endingartími hennar, sem þýðir
(ef fyrirtæki beita ákveðnu
álagningarhlutfalli ofan á kostn-
aðinn) að kostnaðargrunnurinn
er of hár. Fyrirtækið tekur því
út of mikinn hagnað og hugsan-
lega er hagnaðarhlutinn stærri
en ella vegna þess.
iii. Verkalýðshreyfing — neyt-
endasamtök (verðlagsstofnun).
Það aðhald sem neytendasamtök
(verðlagsstofnun) veita í öðrum
löndum — sem skerpa heiðarlega
samkeppni — hefur ekki verið
nægilega mikið hér á landi, þótt
feimnisleg skref hafí verið stigin
til að bæta úr því. Við þessar
aðstæður hafa fyrirtækin fengið
fijálsari hendur en áður til að
sniðganga eðlilega samkeppni
og fá því meira en ella í sinn hlut.
iii. Peningastefnan.
Varðandi peningastefnuna gildir
hið sama og í (A3 l.iv) hér að
ofan.
iv. Ríkisafskipti.
I efnahagslífí eins og hér á landi,
þar sem fámenni er mikið og
vegalengdir miklar er ólíklegt
að heilbrigð samkeppni vaxi
sjálfkrafa á öllum mörkuðum þar
sem hún ætti heima. Það er þvi
m.a. hlutverk hins opinbera (um-
boðsmanna þegnanna) að setja
atvinnulífínu þau skilyrði sem
laða fram heilbrigða samkeppni
þar sem hún á við. Þetta er
vandasamt hlutverk og krefst
mikillar vinnu og ígrundunar ef
vel á að takast, enda er það í
verkahring Alþingis að móta og
setja slík skilyrði. Mér segir svo
hugur um að á mörgum sviðum
hafí þetta verk verið illa af hendi
leyst. Nægir að nefna hvemig
komið er fyrir ýmsum málefna-
flokkum: sjávarútvegur með
skrapdaga eða kvótakerfi, land-
búnaður með kvótakerfí og
miklar niðurgreiðslur, peninga-
kerfí í ólestri með miida yfir-
byggingu, húsnæðiskerfi í
ólestri, skattkerfí í ólestri,
o.s.frv. Þessar staðreyndir hafa
ýtt undir óhagkvæmni, sem aft-
ur kallar á stærri hagnaðarhlut
en ella hefði þurft.
IV Hversu vænlegar
eru þessar lausnir?
A1 Uppfærsla
Eins og fram hefur komið er
líklega erfítt að framkvæma þessa
lausn þannig að árangur náist.
Hvemig á að tryggja að allir beri
þennan kaupmáttarauka sem þeir
lægst launuðu fá? Ef atvinnurekst-
urinn veltir auknum launhækkun-
um launahóps A yfír í verðlagið
hvemig bregðast launahópar B og
C við hærra verðlagi og minni kaup-
mætti? Vandamálið er hugsanlega
ekki lægstu launin heldur upp-
bygging launastigans og stærð
hagnaðarhlutans. Það virðist ekki
skipta máli hvort fyrsta þrepið byiji
við tuttugu þúsund eða fjörutíu
þúsund ef hlutföllin milli þrepanna
halda sér. Þá er líklegt að ekki sé
pólitískur vilji fyrir þessari lausn,
þar sem óttast er að hækkun lægstu
launa sé velt yfír á verðlagið (hagn-
aðarhlutinn og launahópur C hafa
möguleika á að tryggja sig) og
komi verðbólgunni á stað, ef
tryggja á þennan kaupmátt til
lengdar.
A2 Tilfærsla
Þessi lausn felur í sér að tekjur
eru færðar frá einum tekjuhópi til
annars. Hún er áhugaverð ef allir
greiddu skatt eftir raunverulegri
skattgetu sinni og ef tryggt væri
að tekjutilfærslumar færu til þeirra,
sem eiga að fá þær. Líklegt er þó
að útkoman verði önnur. Þá er
líklegt að ekki sé mikill pólitískur
vilji fyrir að leysa vandann á þenn-
an hátt, þ.e. með aukinni skattlagn-
ingu og auknum tilfærsluútgjöldum
af hálfu hins opinbera.
A3 Niðurfærsla
Erfíðasta lausnin og að mínu