Morgunblaðið - 03.06.1987, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. JÚNÍ 1987
Hirðmenning miðalda
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Dieter Kilhn: Der Parzival des
Wolfram von Eschenbach.
Insel Verlag 1986.
Joachim Bumke: Höfische Kultur
Literatur und Geselleschaft im
hohen Mittelalter Band I—II.
Deutscher Taschenbuch Verlag
1986.
Wolfram von Eschenbach fædd-
ist á áttunda áratug 12. aldar og
lést um 1220. Hann átti heima í
Eschenbach, skammt frá Ansbach.
Þorpið er enn við lýði. Hann var
af aðalsættum, en snauður og varð
því að þjóna sem skutulsveinn eða
hriðmaður. í kvæðabálkum sínum
lætur hann að því liggja að hann
sé riddari og gerir gys að sjálfum
sér sem óskrifandi og ólæsum, en
líklegast er að það sé sjálfsháð sbr.
Jón Arason: „Latína er list
mæt...“ Hann var skáld Her-
manns landgreifa af Þyringalandi
og hefur starfað sem skáld við hirð-
ina.
Tímaskeiðið frá síðasta hluta 12.
aldar og fram yfír 1200 var blóma-
skeið í þýskum skáldskap. Það er
talað um „Sjöstimið" í skáldskap
þessara ára. Auk Wolframs ortu
skáldin Gottfried von Strassburg,
Hartmann von Aue, Heinrich von
Morgungen, Walther von der Vogel-
weide, Reinmar von Hagenau og
sá snillingur sem kvað Nibelung-
enlied.
Verk þessara skálda eru sígild
og eiga það sammerkt áð tjá nýja
lífssýn og smekk, sem átti upptök
sín á Frakklandi, þ.e. sú franska
hirðmenning sem breiddist út um
vestanverða og norðanverða Evr-
ópu.
Þessi nýja stefna og smekkur var
upphaf að riddarahugsjón, þar sem
kristin lífsviðhorf og siðgæði tengd-
ust baráttu hins flekklausa riddara
við ill öfl, heiðindóm og fjandmenn
kirkjunnar. Krossferðimar höfðu
átt sinn þátt í þessu nýja lífsvið-
horfí. Hegðunarmunstur riddarans
var formað og ákveðið, andstætt
formleysi fyrri alda. Þessi einkenni
birtust í skáldskapnum, sem mótaði
hriðmenninguna og menningu yfír-
stéttanna í meiri mæli en fyrrum
og jafnvel síðar.
Wolfram orti Parzival, Wille-
halm, Titurel auk átta ljóða. í
Parzival segir frá einstaklingi sem
þroskast til þeirrar gerðar, sem
honum er ákvörðuð. Bálkurinn er
24.840 ljóðlínur og álitið er að höf-
undur hafí tekið að yrkja bálkinn
um 1200 og lokið honum um 1210.
Þetta er saga Parzivals. Faðir
hans er drepinn í Austurlöndum og
móðir hans elur hann upp í einangr-
un inni í þéttum skógi íjarri
heiminum. Það kemur að því að
hann hverfur að heiman. Hann er
einfaldur og kunnáttulaus og lendir
í margvíslegum mannraunum og
vandræðum, gengur villustigi og
fremur verk sem ekki eru riddara
samboðin. Hann kemur til Gral-
kastalans og vegna vanþekkingar
verður hann ekki konungur í það
skiptið, eins og honum virðist ætl-
að. Síðan segir frá Arthur konungi,
Gawin og þeim köppum. Margvísleg
ævintýri fylgja en loks kemur hann
aftur í Gral-kastalann, þar sem
hann spyr réttrar spumingar og
verður konungur.
Kveikja þessa kvæðabálks var
„Li contes del graal" eftir Chrétien
de Troyes, sem aldrei var lokið.
Wolfram yrkir bálkinn upp, svo
langt sem hann nær og fellir úr
honum og bætir við efni, svo að
úr því verður bókmenntalegt lista-
verk. Það sem einkennir ljóðið er
siðferðileg alvara. Parzival heldur
út í heiminn sem einfeldningur,
mannast og þroskast og tekur að
iðka lífshætti og tilbreytni sem við-
gengst við glæstar hirðir samtím-
ans. Á því stigi er Guð honum af
svipuðum toga og verslegir lands-
drottnar eða lávarðar. Þegar
hamingjan bregst honum telur hann
að Guð hafí brugðist sér og snýr
við honum baki. Menn og atburðir
verða til þess að honum skilst hvað
hafí gerst og hann öðlast réttan
skilning á kristnum dómi og það
verður til þess að hann öðlast þá
visku og auðmýkt, sem krafíst er
af Gral-konunginum Gral-táknið
frá Chrétien de Troyes er kaleikur,
en í Parzival er það steinn. Bálkur-
inn er markaður kristnum kenning-
um, sakleysi, syndafalli og
endurlausn og er ekki aðeins bund-
in einstaklingi heldur táknsaga
mannkynsins á leið til skilnings og
fullkomnunar.
Dieter Kiihn hefur nú þýtt mest
allar Parzival-kviðuna á þýsku, ort
hana upp rímaða eins og frumgerð-
in er. Hingað til hefur kviðan
einkum verið þýdd á óbundið mál
og er besta þýðingin gerð á ensku
af Arthus T. Hatto, gefín út af
Penguin 1980, nákvæm og vel unn-
in, en rímið vantar. Dieter Kiihn
hefur leitast við að koma andblæ
frumtextans til skila og að gera
hann læsilegan nú, eftir rúmlega
700 ár. Þessi texti er aðgengilegur
og húmorinn, sem er eitt einkenni
Wolframs og bálkurinn er mettaður
af, kemst vissulega til skila. Bálkur-
inn er náma mannlífs og atburða-
lýsinga frá því um 1200.
Þýðandinn hefur auk þess þrek-
virkis að þýða bálkinn skrifað
ævisögu Wolframs von Eschen-
bachs, sem er helmingur þessarar
miklu bókar, sem er alls rúmar 900
blaðsíður, bálkurinn er tæpar 500
og ævisagan og samtíðarlýsingin
425 síður.
Titill fyrri hlutans er „Leben,
Werk und Zeit des Wolfram von
Eschenbach. Höfundurinn hefur
ferð sína aftur á 13. öld gegnum
Rínardalinn og Odenwald til Esch-
enbach. Hugur Dieter Kiihn verður
að tímavél, hann færist stöðugt nær
Wolfram því nær sem dregur Esc-
henbach og tíð hans um og eftir
1200. Glerhimnamir uppljúkast
honum, hann hverfur út úr heims-
mynd síðari hluta 20. aldar, heimi
margra vídda, heimi sem þenst út
eða dregst saman, undraheimi gal-
axíanna, þar sem öll náttúrulögmál
upphefí'ast og missa gildi sitt í geim-
helvítunum og öðrum furðum. Hann
hverfur inn í þann viðkunnanlega
heim, sem Claudfus Ptolemeus
skynjaði á sinni tíð, þúsund árum
áður en Wolfram fæddist. Þessi
heimur varð sá heimur, sem heilög
kirkja kallaði sköpun Guðs.
Kristalsheimur Wolframs var
skiptur í nokkra himna, mönnum
kom ekki alltaf saman um töluna
7 eða 9. Kiihn dregur upp stutta
lýsingu á festingunni eins og hún
var á dögum Wolframs. Svo er höf-
undur ævisögutextans kominn til
Eschenbach. Ættir Wolframs eru
raktar eftir því sem gjörlegt er,
bamæska og æska. Höfundur rekur
nokkuð sögu ljóða Wolframs. Síðan
koma ýmis svið, daglegt líf embætt-
ismanns á þessum tímum, viðhorf
arabískra ferðamanna í Evrópu,
hungursneyð, inn á milli hinna
ýmsu sviða er skotið frásögn af
ævi Wolframs. Og sviðsmyndimar
halda áfram að birtast á síðum
bókarinnar, barnakrossferðimar,
kaupmennska og í lokin safnast
persónur bókarinnar saman við
banabeð Wolframs, en þá var dauð-
inn opinber athöfti, sem flestir áttu
að vera vitni að.
Kuhn úallar einnig um og þýðir
texta úr öðmm bálkum Wolframs,
þ.e. úr Willehalm og Titurel.
Höfundurinn reynir að lýsa sem
nákvæmast mataræði, verkfæmm,
vopnum, reiðtygjum og klæðnaði
samtíðarmanna, svo og húsakosti
og húsgögnum.
Frásögn og lýsingar Kiihns lífga
og vekja upp löngu liðna tíma og
fólk þeirra tíma og þar með einnig
höfundinn Wolfram von Eschen-
bach. Dieter Kuhn hefur skrifað
tvær aðrar bækur um miðaldin „Ich
Wolkenstein" 1980 og „Herr Neid-
hart“ 1981.
Joachim Bumke var prófessor við
Harvard og háskólann í Berlín,
síðan 1969 hefur hann kennt bók-
menntasögu miðalda við háskólann
í Köln, hefur og birt rit um bók-
merintir og samfélög miðalda.
í þessu riti, sem era tvö bindi
og koma út í fyrstu útgáfu hjá dtv,
rekur höfundurinn þær breytingar
sem verða á 12. og 13. öld í hirð-
menningu. Þessar breytingar urðu
grandvöllur nýs smekks og nýrrar
tjáningar í skáldskap og bókmennt-
um, sem síðan mótuðu þá mynd,
sem menn hafa gert sér af sömu
hirðmenningu. Sögulegar ástæður
til þessara breytinga er að fínna í
kerfisbreytingu eignarhalds og
yfírráða á landi og styrkingu laga
og réttar, þ.e. auknu valdi yfírstétt-
anna og aukinni menntun meðal
þeirra. Þessar breytingar urðu á
FVakklandi og breiddust síðan til
Þýskalands.
Það era þessar breytingar sem
Bumke fjallar um og gerast síðar
á Þýskalandi. Heimildimar era
framheimildir latneskar og þýskar
og myndir, sem hann styðst við í
útlistunum sínum og lýsingum. Það
sem kemur fram í bókmenntum
tímabilsins eru fyrst og fremst hug-
myndir um hirðsiði og hegðun
riddara, kurteisi og tryggð við sinn
lánardrottin, landsdrottin.
Raunveraleikinn var ekki sam-
kvæmur þeirri mynd, sem dregin
var upp af hinum vammlausu ridd-
uram tímabilsins, og lítið er getið
um bænduma, sem töldust vera
ekki minna en 90% þjóða miðalda.
Þeir vora ánauðugir og bundnir
torfunni, að sárafáum undantekn-
um. Bóndinn skyldi klæðast gráum
eða svörtum klæðnaði, litauðug föt
hæfðu aðeins aðlinum. Honum var
bannað að bera vopn, sem talin
vora göfug vopn, sverð og spjót,
þung viðurlög vora við því ef slétt-
ur bóndi fannst undir vopnum. Flest
ómeti hæfði sveitalþýðunni, enda
hafði hún engan matarsmekk að
dómi aðalsins. Skoðun yfírstéttanna
á bændaalþýðu kom fram í kvæða-
bálkum hámiðalda ekki síst hjá
trúbadúmum Bertran de Bom
fæddur að líkindum um 1140 og
lést um 1215.
í kvæðum hans er viðkvæðið, „að
bændur iðki búfjárlíf og ef þeir
eignist peninga verði þeir bijálaðir,
því sé hentast að trog þeirra sé
jafnan tómt.“ Lifsmáti yfirstétt-
anna var á þessum tíma allt annað
en eftirsóknarverður. Kastalamir
vora ekki geðslegar vistarverur,
myrkur og kuldi hijáðu íbúana,
sóðaskapurinn og óhollt mataræði
bætti ekki heilsufarið og radda-
skapurínn var hrikalegur.
Styijaldir og skærar innan ríkja
og furstadæma bára lítil merki ridd-
aramennsku. Menn sættu lagi að
Baðvagnar
afhentir
Kvennadeild Styrktarfélags la-
maðra og fatlaðra afhenti stjórn
Styrktarfélags lamaðra og fatl-
aðra tvo baðvagna af Aijo-gerð
og nuddbað þann 26. maí sl. Á
myndinní er það Edda Björns-
dóttir formaður Kvennadeildar-
innar sem afhendir Páli
Svavarssyni formanni Styrktar-
félags lamaðra og fatlaðra
bekkina og baðið til notkunar á
sumardvalarheimili Styrktarfé-
lags lamaðra og fatlaðra í
Reykjadal í Mosfellssveit. Heild-
verslun A. Karlssonar sá um að
flytja baðvagnana inn.
Joachim Bumke
brenna andstæðinginn inni og lýs-
ing Jóns Grannvíkings á bardögum
hér á landi til foma átti ekki síður
við bardaga út í Evrópu, „bændur
börðust með gijóti". Rán og þjófn-
aðir vora stundaðir þegar skortur
varð í búi, svik og mútur töldust
góðar þegar sigur vannst á þann
hátt og pólitísk morð vora tíð. Á
þeim tímum þegar hirð-skáldskap-
urinn náði mestum blóma í Þýska-
landi var pólitískt ástand þar hvað
verst. „Menn réðust hvor á annan
líkast þeir væra úlfar." í skáld-
skapnum er dregin upp glæsileg
mynd, sem stangast algjörlega á
við raunveraleikann.
Það er helst í annálum, sem skrif-
aðir vora af munkum eða klerkum
að lýst er því sem miður fer, frá-
hvarfí frá boðum og bönnum
kirkjunnar, villimennskunni og
væntanlegum heimsendi.
Höfuðþáttur þessa rits er lýsing
á hirðmenningu, umgengnisvenj-
um, veisluhöldum, burtreiðum og
því umhverfi, þar sem samkvæm-
islíf þeirra tíma átti sér stað.
Þessvegna lýsir höfundurinn ná-
kvæmlega köstulum og stríðstjöld-
um, klæðnaði og vefnaði, vopnum
og stríðsfákum, mataræði og drykk.
Hann lýsir hugmyndunum um hinn
vammlausa riddara, áhrifum kirlq'-
unnar á þá hugmynd, kurteisiskröf-
um, uppeldi og innrætingu, þar sem
hirðskáldskapurinn mótaði stefn-
una ásamt hirðklerkum. Einnig
fjallar hann um uppeldi konunnar
og kvenhugsjón tímabilsins, þar
sem fyrirmyndimar vora fengnar
úr verkum skáldanna. Hann sk.il-
greinir ástina, hina dáðu og heitt-
elskuðu, sem er eins og gengin út
úr ástarkvæðum skáldanna. Hjóna-
bandið var á þessum tímum stofn-
un, þar réðu hagsmunir ættanna,
ástin var oftast til hliðar, ýmist
háleit eða síður af þeirri gerð. í
lokaköflunum ræðir höfundurinn
uppfræðslu og menntun, læsi og
skrift, munnlega geymd og mið-
stöðvar menningarviðleitninnar,
hirð, biskupssetur, klaustur, dóm-
kirkjur.
Þessi bók er náma fróðleiks um
veraldlega menningarsögu og bók-
menntasögu hámiðalda og einnig
leitast hann við að tjá meðvitund
þeirrar tíðar manna og skálda sem
lifðu í heimi skáldskapar og hug-
mynda um glæst mannlíf ofar hinni
iðandi kös ánauðugra bænda, hálf-
þræla, víxlara og prangara.
Morgunblaðið/Einar Falur