Morgunblaðið - 28.07.1987, Qupperneq 29

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚLÍ 1987
29
P •
Ýmsir höfðu af þessu áhyggjur
og bentu á hina hröðu uppbyggingu
Sovétflotans á sama tíma. Reyndu
Norðmenn að fá Bandaríkin til að
sýna flota sinn á Noregshafi, þó
ekki væri nema að æfíngum, en
með litlum árangri. Fór svo að
ýmsir norskir og amerískir sérfræð-
ingar létu í ljós þá skoðun, að
Sovétríkin réðu í raun yfir Noregs-
hafí, það væri orðið „Mare Sovietic-
um“. Þetta gilti allt upp að
Austíjörðum.
ísland miðstöð á
varnarsvæði
Við þessar aðstæður höfðu hem-
aðaryfírvöld Bandaríkjanna þá
vamarstefnu að draga línu um
GIUK-hliðið, frá Grænlandi yfír ís-
land til Skotlands. Þama voru
kafbátar þeirra látnir skipa sér og
flugvélar frá Keflavík og flugvöllum
á Skotlandi sveimuðu yfír til að
hindra að sovéski flotinn kæmist
framhjá íslandi suður í Atlantshaf
ef ófriður brytist út.
Meðfylgjandi kort úr rússnesku
riti sýnir hvemig sovésk hemaðar-
yfírvöld litu á vamarkerfí NATO
umhverfís ísland í nóvember 1976
(Úr Moroskoi Shomik). Norskar
skýringar á merkjum eru efst til
vinstri á kortinu.
A þessum áram höfðu vamir á
GIUK-svæðinu umhverfís ísland
úrslitaþýðingu fyrir allt norðanvert
Atlantshaf. Var því tekið til við að
styrkja viðbúnað á. þessu svæði,
fyrst og fremst á íslandi.
Fyrsta skrefíð var að senda til
íslands AWACS-ratsjárflugvélar
1978, meðal annars vegna þess að
tvær af fjóram ratsjárstöðvum á
landinu höfðu eyðilagst í óveðram,
á Langanesi og Vestfjörðum. Þess-
ar flugvélar era fljúgandi stjóm-
stöðvar, sem hafa mikla þýðingu.
Næst var tekið til við að endumýja
olíugeymakerfið, og var bygging
mannvirkjanna í Helguvík hafín.
Þá var KC-135 eldsneytisflugvél
staðsett í Keflavík til að fylla á
vélar á flugi. Síðan komu nýjar og
fleiri orrastuflugvélar til landsins,
F-15 af fullkomnustu gerð, og reist
vora fyrir þær sprengjuheld skýli.
Gervihnattasamband og önnur flar-
skipti vora stóraukin og undirbúin
bygging neðanjarðarstjómstöðvar.
Endurbygging ratsjárstöðvanna var
samþykkt og bygging flugstöðvar-
innar hraðað. Fleira mætti nefna.
Allt stuðlaði þetta að því að
Keflavík gæti fyrirvaralaust tekið
við miklum liðsstyrk og fjölda flug-
véla, ef til ótíðinda drægi.
Nýjar hugmyndir
vestra
Bandaríski flotinn er voldugur
heima fyrir og undi illa sínum hag.
Flotaforingjar og sérfræðingar, til
dæmis í Navy War College í New-
port, tóku að móta hugmyndir um
endurreisn flotans og breyta flota-
stefnunni. Þetta gerðist 1979-82,
og smám saman tóku nýjar hug-
myndir að heyrast í þingsölum í
Washington og fjölmiðlum. Þegar
Ronald Reagan varð forseti breytt-
ist hin pólitíska staða, og endur-
bygging landvama hófst í stóram
stíl. Einn veigamesti þáttur hennar
var að auka flotann í 600 skip.
John Lehman varð flotamálaráð-
herra og er kallaður faðir hinnar
nýju flotastefnu. Hann sagði:
„Svar okkar við ógn sovéskra
kafbáta gegn líflínu okkar yfír Atl-
antshaf getur ekki verið það eitt
að koma upp óvirkum kafbátavöm-
um ( GIUK-hliðinu. Hin mikla
aukning sovéska flotans hvað stærð
og gæði snertir kallar á algera end-
urskoðun bandarískrar flota-
stefnu ... Svarið og sú stefna, sem
við nú mótum, eru ljós: Uppbygging
flotans til að endurheimta öll ráð á
hafínu og þróun stefnu, sem gerir
okkur kleift að hafa yfírburði á
norður- og suðursvæðum NATO.
Þar með munum við þvinga Sovét-
ríkin í vamarstöðu."
Hugmyndin er að gera flotasókn
norðaustur fyrir ísland, meðfram
ströndum Noregs allt norður í Bar-
entshaf. Kafbátar eiga að fara
fyrir, heija árásir á eldflaugakaf-
báta Sovétríkjanna, sem era þar
norðurfrá, og þar með þvinga
Rauða flotann til að hörfa norður
eftir, kjamorkuflotanum til vamar.
Síðan eiga amerísk flugvélamóður-
skip að sækja inn í Noregshaf,
tryggja flugvelli í Norður-Noregi
og gera árásir á Kolasvæðið. Með
þessu á að fást tangarhald til að
knýja Sovétríkin til að semja fljót-
lega um frið (War termination
leverage). Miðað er við að allt þetta
gerist án þess að gripið sé til kjam-
orkuvopna.
Þessar hugmyndir era nátengdar
atburðum annars staðar. Þær
byggjast á því að ófriður bijótist
út eða berist til Mið-Evrópu, þar
sem Sovétríkin era talin hafa vera-
lega yfírburði á landi. NATO á því
að nota flotastyrk sinn til að gera
gangsókn annars staðar, þar sem
Sovétríkin era talin veikari, eins og
á norðurslóðum. Það er ekki aðeins
verið að veija einstök lönd eins og
Noreg, heldur er ætlunin að vinna
heildarstríðið á skömmum tíma án
þess að gripið verði til kjamorku-
vopna. Raunar eiga þessi vamar-
áætlun og 600 skipa flotinn fyrst
og fremst að fæla Sovétríkin frá
og hefja nokkra sinni stríðið, en
þessi leið á að tryggja sigur ef
fælingin bregst.
Þetta er í mjög stuttu máli hin
nýja flotastefna Bandaríkjanna, og
bygging tæknilega fullkominna
herskipa stendur sem hæst. 600
nýtísku skip eiga að vera til um
1990. Ekki hefur stefnan verið
formlega lögð fyrir NATO, enda era
stóra NATO-ríkin flest í miðri Evr-
ópu og vilja leggja áherslu á þær
vígstöðvar.
Þessi stefna er ekki óumdeild í
Bandaríkjunum, hvað þá öðram
NATO-ríkjum. Margir sérfróðir
menn, þeirra á meðal reyndir flota-
foringjar, hafa bent á, að stór-
hættulegt sé að senda flugvélamóð-
urskip inn á Noregshaf, þar sem
Rússar hafí mikla möguleika á að
sökkva þeim. Óvíst er talið, að yfír-
burðir í lofti verði nægilega tryggðir
og fleira er fundið að hugmyndinni.
Viðhorf Islendinga
Hafið milli íslands, Grænlands
og Noregs var í 20-30 ár eftir ófrið-
inn fjarlægt og friðsælt. Nú er það
morandi af vígvélum risaveldanna,
og yrðu þar vafalaust stórátök í
ófriði. Þama era yfir 40 sovéskir
kafbátar með kjamorkuflugskeyti,
en það era vopn Sovétríkjanna til
að fæla NATO frá stríði. Fælingar-
stefnuna nota bæði risaveldin jafnt.
Auk þess er þama mikill sovéskur
floti, sem gæti reynt að bijótast
framhjá íslandi suður í haf til að
ijúfa siglingaleiðir.
Bandaríkjamenn eiga einnig
íjölda árásarkafbáta, sem eru þama
norðurfrá eða einhvers staðar til
reiðu, til að ráðast á þá sovésku.
Bandaríkin hóta með hinum nýja
flota að ráðast með flugvélamóður-
skip inn á Noregshaf.
Hið fyrsta, sem íslendingum
gæti komið til hugar, er að af
tvennu illu sé skárra fyrir okkur
að víglínur færist norður í höfín en
að þær séu um ísland sjálft. En
landið okkar er þó enn sem fyrir í
miðri hringiðunni. Allar hugmyndir
um hlutlaust og vopnalaust ísland
eru fjarlægari raunveraleika en
nokkra sinni fyrr.
Þrátt fyrir aðild að Atlantshafs-
bandalaginu og vamarsamninginn
hafa fslendingar nokkra sérstöðu,
sem bæði risaveldin virðast taka
tillit til. Sovétríkin hafa ekki beðið
um að herskip þeirra fengju að
kaupa olíu á íslandi eða koma þang-
að í opinbera heimsókn í ein 20 ár.
Rannsóknar- og njósnaskip þeirra
koma sjaldnar í höfn en áður. Flug-
vélar þeirra koma að landinu um
170 sinnum á ári, en fara ekki inn
fyrir 12 mflna landhelgina. Þeir
virða fískveiðilandhelgina. Rússar
vilja sýnilega halda frið við okkur
á diplómatíska vísu, og ef til vill
er það boðskapur til fleiri en okkar.
Bandaríkjamenn hafa vamarliðið
á íslandi, en því er skorinn þröngur
stakkur samkvæmt vilja íslendinga.
Þeir halda sér nákvæmlega við það
samkomulag. í nýju flotastefnunni
virðist ekki gert ráð fyrir flotastöð
eða beinni aðstöðu á íslandi. Á
ófriðartímum kjmni þetta að horfa
öðra vísi við. Þeir myndu að minnsta
kosti sækja hingað eldsneyti og
fjöldi flugvéla mundi aukast mikið.
Sosus, AWACS og fjarskipti hjálpa
þeim í friði jafnt sem ófriði.
Öll þessi þróun mála hefur valdið
miklu meiri umræðum í öðram lönd-
um en hér, til dæmis í Noregi. Þar
hafa menn áhyggjur. Norðmenn
vilja geta varið sig og þeir óska
fullvissu um að bandamenn þeirra
muni ekki svíkja þá. En þeir hafa
líka áhyggjur af því, að ný, hörð
flotastefna úr vestri kunni að
styggja Sovétmenn og skapa of
mikla spennu á norðurslóðum.
í umræðum er það meðal annars
gagnrýnt, að flotastjóm NATO á
Atlantshafi sitji í Norfolk, allangt
sunnan við Washington, óravegu
frá Noregshafi og Barentshafí.
Væri ekki eðlilegra að þessi stjóm-
stöð væri í Norðvestur-Evrópu? Ef
svo ætti að verða kæmi aðeins til
greina að flytja SACLANT (en svo
kallast yfirflotaforingi NATO á
Atlantshafi) til íslands eða Skot-
lands. Það mundi kalla á 5-10
sinnum meiri umsvif en vamarliðið
hefur nú, 10-20.000 manns til við-
bótar og flotastöð í Hvalfírði.
íslendingar gangast aldrei inn á
það. Auk þess mundu Bandaríkja-
menn sennilega aldrei samþykkja
ísland eða Skotland í þessu sam-
hengi af pólitískum ástæðum. Því
fylgja raunar margir kostir að
SACLANT sé í Norfolk og hafi
mörg störf, m.a. sem yfirmaður
Atlantshafsflota Bandaríkjanna.
Hann hefur miklu fleiri skip og
menn til umráða, ef á reynir.
Norðmenn velta fyrir sér, hvort
Evrópubandalagið verði ekki póli-
tískt vamarbandalag og þeir geti
hallað sér meir að því og Vestur-
Evrópu. Ekki eiga íslendingar kost
á slíku, því þeir era úti í miðju
hafí, mitt á milli heimsálfanna. Ef
Bandaríkin draga heri sína frá Evr-
ópu eða hrekjast þaðan, mun ísland
fá stóraukna þýðingu fyrir þá sem
vamarstöð fyrir Norður-Ameríku.
Landafræðin segir okkur það, og
hún segir sjaldan ósatt.
Hernema Sovétríkin
ísland?
Það er athyglisvert í skrifum um
öryggismál Norður-Atlantshafs-
svæðisins í seinni tíð, að nú er oftar
en áður rætt um þann möguleika,
að Sovétríkin hememi ísland í upp-
hafí styijaldar. Hér er ekki átt við
nýútkomna skáldsögu, enda þótt
höfundur hennar njóti viðurkenn-
ingar fyrir þekkingu sína á þessum
málum.
Þetta nýja tal byggist á þvf, að
Sovétríkin era orðin miklu öflugri
en áður, sérstaklega á sjó og í lofti,
og þau ráða yfír svo mikilii tækni,
að stóraukin virðing er borin fyrir
þeim. Þessi breyting gerðist árin
1960-80, meðan flotaveldi NATO
hnignaði. Ekki er þetta hræðslu-
áróður heldur tæknilega raunhæft
og eðlilegt umhugsunarefni.
íslendingar hafa ekki fylgst vel
með þessari þróun, ekki rætt hana
af faglegri alvöra sín á milli eða
við aðra, eins og þörf væri. í nýút-
kominni norskri bók stendur þessi
setning um viðhorf Islendinga: „Það
er ekki til nein skýrsla um ísland
og flotastefnuna."
Höfundur er aendiherra íslands I
SvíþjM.
Skálholtshátíðin vel
sótt í fögru veðri
Selfossi.
SKÁLHOLTSHÁTÍÐ var haldin
á sunnudaginn í fallegu veðri,
sól og hita. Hátíðin hófst með
klukknahringingu og organleik
en síðan gengu prestar og bisk-
upar í skrúðgöngu til messu.
Hátíðin var vel sótt og naut fólk-
ið dvalarinnar, enda skartaði
náttúran og víðsýnt var til allra
átta af staðarhlöðunum. Meðal
gesta á hátíðinni voru Þorsteinn
Pálsson forsætisráðherra og
kona hans, Ingibjörg Rafnar.
Séra Svafnir Sveinbjamarson gat
þess í prédikun sinni að Skálholt
hefði tvímælalaust hlutverki að
gegna á hverfulum tíma og þrátt
fyrir áherslubreytingar í samfélag-
inu. Það vora sr. Olafur Skúlason
vígslubiskup, sr. Guðmundur Óli
Ólafsson og sr. Tómas Guðmunds-
son prófastur sem þjónuðu fyrir
altari. Meðhjálpari var Bjöm Er-
lendsson. Trompetleikaramir Jón
Sigurðsson og Jón Hjaltason léku
í messunni. Skálholtskórinn söng
undir stjóm Ólafs Siguijónssonar
og organleikari var Friðrik Vignir
Stefánsson. Raddsetning mesunnar
var gerð af dr. Róbert A. Ottóssyni.
Að lokinni messu nutu gestir
ýmist veðurblíðunnar eða fengu sér
kaffí og meðlæti á hótelinu á staðn-
um. Samkoma hófst síðan í kirki-
Auður Hafeteinsdóttir og Bryndís Pálsdóttir fluttu sónötu fyrir tvær
fiðlur.
unni með orgelleik Friðriks' Vignis
Stefánssonar. Því næst flutti ræðu
Kristinn Kristmundsson, skóla-
meistari á Laugarvatni. Hann ræddi
sögu Skálholts og sagði meðal ann-
ars að staðurinn gæti uppfyllt þörf
fyrir trúarlega og menningarlega
miðstöð. Varðandi skólastarfíð í
Skálholti sagði hann þörf fyrir
skólastofnun sem hefði önnur
markmið en skólastarf almennt.
Þeir Jón Sigurðsson og Jón
Hjaltason léku á trompet verk eftir
Henru Purcell, Trampet voluntary.
Auður Hafsteinsdóttir og Bryndís
Pálsdóttir léku sónötu fyrir tvær
fiðlur. Sr. Halldór Reynisson flutti
ritningarlestur og bæn og samkom-
unni lauk síðan með almennum
söng. _ sig. Jóns.