Morgunblaðið - 19.11.1987, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. NÓVEMBER 1987
19
Um aðlögnnarhæfni
og úrval laxa
eftirBjörn
Jóhannesson
Fyrir áhugamenn um laxarækt
er ómaksins vert að hugleiða nokk-
ur atriði sem varða ofannefnda
áhrifaþætti en þau liggja næsta
ljóst fyrir. í þessu greinarkomi
snýst umræðan um neðangreind
þijú umhverfis- eða framleiðslusvið:
I. Náttúrlegt umhverfi, bæði í
ferskvatni og í hafinu.
II. Hafbeit, þ.e. ferskvatnsum-
hverfi í eldisstöðvum og náttúrlegt
umhverfi í hafinu.
III. Matfiskframleiðslu í sjókví-
um, þ.e. ferskvatnsumhverfí í
eldisstöðvum og sjóeldi í kvíum eða
geymum á landi við strendur lands-
ins.
í köflum IV, V og VI eru reifuð
nokkur atriði er varða laxakyn-
bætur með úrvali; einnig er vikið
að hugtakinu „erfðamengun".
I. Náttúrlegt umhverfi
í ferskvatni og hafi
Fyrir tiltekna laxá er auðsætt,
að í tímans rás hafa þeir einstakl-
ingar eða laxastofnar orðið ráðandi,
sem nýta betur umhverfísaðstæð-
umar til að dafna og viðhalda
kynstofninum en aðrir einstaklingar
eða laxastofnar. Umhverfisáhrifin
lýsa sér fyrst og fremst í gönguvenj-
um fisksins í og úr sjó og vaxtar-
hæfni hans bæði í ferskvatni og
hafinu. Þau geta einnig komið fram
í útliti og stærð fisksins.
í þessu sambandi skal drepið á
tvo umhverfísþætti: Veðráttu og
straumeiginleika árinnar.
1. Áhrif veðráttu
Vetur em nokkm kaldari og
lengri á Norðurlandi en t.d. á Suð-
vesturlandi. Og á Norðurlandi munu
þeir laxastofnar ná yfirhönd, sem
verða kynþroska tiltölulega
snemma að haustinu og hrygna
fyrr en t.d. laxar á Suðvesturlandi.
Til að nýta sem best gróðurmagn
sumarsins þurfa pokaseiði að vera
tilbúin til að hirða fæðu í ánum
strax og slíkt æti stendur til boða.
í ám norðanlands tekur það laxa-
seiði lengri tíma að komast á slíkt
neyslustig, frá því hrygning fór
fram að hausti, en t.d. á Suðvestur-
landi. Því velur náttúran úr af-
sprengi þeirra laxa sem hrygna
„hæfilega" snemma að hausti og
em þannig vel í stakk búin til að
hagnýta sumareldistímabilið í við-
komandi á. Því myndi væntanlega
óhagstætt að flytja norðlenska
stofna í ár suðvestanlands, vegna
þess að kviðpokaseiðin yrðu matar-
þurfi of snemma að vorinu, eða
áður en viðhlítandi átuskilyrði hafa
skapast. Með ámóta hætti myndu
sunnlensk pokaseiði í norðlenskum
ám verða of seint á ferð til þess
að nýta að fullu gróðartímabil sum-
arsins. Þessi landshlutamunur er
þó ekki meiri en svo, að Elliðaár-
stofninn nær ömggri fótfestu í ám
á Norðurlandi. Þetta virðist vera
harðger stofn, þótt einstaklingar
hans séu smávaxnir eða afurðarýr-
ir.
2. Áhrif straum-
eiginleika
í straumhörðum ám með fossum
og flúðum verða þeir laxar smám
saman ríkjandi, sem sterklegast
stikla fossana. Þetta em „rennileg-
ir“ fiskar með stóra sporða miðað
við þyngd. Þar sem laxar sækja í
tiltölulega lygn vötn án fossa eða
straumharðra flúða verða laxarnir
þéttvaxnari og styttri miðað við
þyngd.
II. Hafbeit
Laxaseiði em alin í eldisstöðvum
j við vaxtarskilyrði sem em gjörólík
þeim sem ríkja í hinni frjálsu nátt-
úm. Hér er eðlilegt að velja úr og
undirbúa til sleppiríga til sjávar þau
seiði sem em hraustust og hrað-
vöxnust. Skipta hér væntanlega
mestu máli erfðaeiginleikar hinna
náttúrlegu stofna, svo sem dval-
artímabil í hafinu, vaxtarhraði og
viðnám gegn kvillum. En jafnframt
er mikilvæg aðlögunarhæfni hinna
villtu stofna til að þrífast við gjör-
breytt umhverfi eldisstöðvanna. Um
þetta atriði getur reynslan ein fellt
sinn dóm.
III. Matfiskeldi
Laxaseiði em fyrst alin í fersk-
vatni í eldisstöðvum, en síðan flutt
í lokaðar sjókvíar eða geyma á
landi, þangað sem dælt er sjó. Við
þessar aðstæður er auðveldara að
auka með úrvali afköst eða afurðir
laxins en ef um ræðir náttúrlegt
umhverfi (kafli I hér að framan)
eða hafbeit (kafli II). Af laxræktar-
þjóðum munu Norðmenn hafa náð
bestum árangri á þessum vett-
vangi. Með úrvali hafa þeir á
síðustu ámm náð fram laxastofn-
um, sem vaxa í senn hratt og verða
ekki kynþroska fyrr en eftir 3ja ára
eldi í sjó og halda því áfram að
dafna á þessu tímabili. Við kyn-
þroska hættir fiskurinn að vaxa og
rýmar vegna myndunar hrogna og
svils. Laxinn verður óhæf söluvara.
í þessu sambandi ber að undir-
strika, að íslenskir laxastofnar em
illa fallnir til matfiskeldis vegna
þess hve fljótt þeir verða kyn-
þroska. Á þetta einkum við um
laxastofna við sunnanverðan Faxa-
flóa. Samkvæmt skýrslu Veiðimála-
stofnunar, sem birtist í ágústhefti
Veiðimannsins 1987, var hlutdeild
smálax (1 árs lax í sjó) sumarið
1986 sem hér segir eftir lands-
hlutum:
Reykjavík 90%
Vesturland 85%
Vestfirðir 72%
Norðurland vestra 62%
Norðurland eystra 51%
Austurland 58%
Suðurland 75%
Þó að þessar prósentutölur sýnist
með ólíkindum háar og séu mjög
svo frábmgðnar tölum um sama
efni, sem birtar vora af Veiðimála-
stofnun í 10. árgangi, 2. hefti
íslenskra landbúnaðarrannsókna
1978, þá er það ljóst og alkunna,
að hlutdeild smálaxa í íslenskum
stofnum er tiltölulega mikil. Þessi
annmarki einn saman mun valda
því, að aðrar þjóðir, sem sannreyna
þessa líffræðilegu eigind, kaupa'
aðeins íslensk laxaseiði til sjókvía-
eldis í neyðartilfellum.
Gera má ráð fyrir, að fiskar sem
aðlagast sjókvíaumhverfi glati
smám saman að vemlegu leyti
hæfninni til að bjarga sér í þeirra
fyrmm náttúrlega umhverfí og að
rata „heim". Því myndi óskynsma-
legt að sleppa til hafbeita seiðum
sem komin em af vel aðlöguðum
sjókvíalaxi, ellegar að nota slík seiði
til að bæta laxastofna í ám. Seiðin
myndu væntanlega skila sér tiltölu-
lega illa af hafí.
IV. Um laxakynbætur
með úrvali
Vitað er að villtir laxfiskastofnar
og einstaklingar þessara fiskteg-
unda vaxa mjög mishratt við
sambærileg skilyrði. Því er auðvelt
að auka vaxtarhraðann á skömmum
tíma, einfaldlega með því að velja
með skipulögðum hætti stærstu ein-
staklingana til undaneldis kynslóð
fram af kynslóð.
í þessu sambandi mætti geta
þess, að á gmndvelli upplýsinga frá
Veiðimálastofnuninni, sem birtar
vom í 2. hefti 10. árgangs ís-
lenskra landbúnaðarrannsókna
1978; reiknaði ég það út í júníhefti
Veiðimannsins 1979, að sambæri-
legur meðalþungi 2ja ára laxa í sjó
(„vænna“ laxa) væri sem hér segir
fyrir neðantaldar ár:
Elliðaámar 3,3 kg
Laxá í Kjós 3,8 kg
Norðurá 5,3 kg
Þverá 6,0 kg
Laxá í Aðaldal 6,6 kg
Víðidalsá 7,4 kg
Stærðargráða þessa samanburð-
ar mun marktæk, þó að einstakar
tölur séu hvergi nærri eins áreiðan-
legar og æskilegt væri. Mikinn
breytileika af þessum toga telja
laxakynbótamenn að veiti lang-
mesta möguleika til að auka afköst
laxfíska, hvort heldur um ræðir
kvíaeldi eða hafbeit. Á þessu sviði
var dr. Lauren R. Donaldson, fyrr-
um prófessor við Washington-há-
skóla í Seattle í Bandaríkjunum,
óralangt á undan sinni samtíð, náði
enda undraverðum árangri. Afstöðu
hans til þessara mála lýsti ég laus-
lega með birtingu bréfs frá honum
í 11. tbl. Ægis 1979. Þar segir
m.a.: „Ég vil undirstrika svo
skýrt sem verða má, að kynbætur
laxfiskastofna með úrvali (select-
ive breeding) eru bráðnauðsyn-
legar fyrir hveija þá fiskræktar-
starfsemi sem leitast við að
þrífast (remain viable)“. Á síðustu
ámm hefur Tryggve Gjedram, pró-
fessor við háskólann í Ási í Noregi,
látið mikið að sér kveða á þessu
sviði, og má í þessu sambandi vitna
til greinar hans í tímaritinu Norsk
Fiskeoppdrett, desemberhefti
1984. Þar segir hann m.a., að á
20 árum, eða eftir 5—6 kynslóða
úrval, muni unnt að tvöfalda
vaxtarhraða laxa. Hér á hann við
sjókvíaeldi, þar sem úrval er auð-
veldara en ef um ræðir hafbeit. Svo
stórfelld aukning á afurðagetu laxa
er raunar með ólíkindum og marg-
falt meiri en dæmi em til um í
heimi þurrlendis húsdýra. Eða
myndu búfjárræktarmenn ekki telja
það góðan árangur ef t.d. mætti
tvöfalda fallþunga dilka á 20 ámm!
Þess má einnig geta, að úrval gegn
sjúkdómum hefur stundum borið
jákvæðan árangur.
í næsta kafla (nr. V) er spurt,
hvemig hagnýta megi þær laxakyn-
bætur með úrvali, sem greint er frá
í þessum kafla, fyrir þær umhverfis-
aðstæður sem lýst er í málsgreinum
I, II og III hér að framan.
V. Kynbætur með úr-
vali við mismunandi
framleiðsluaðferðir
1. Hin mikilvæga viðvörun.
Allar laxakynbætur byggjast á
því að sleppa seiðum úrvalseinstakl-
inga í ár, til hafbeitar eða í sjóeldis-
kvíar. Hér ræðir oftast um
gönguseiði, en í færri tilvikum um
sumaralin seiði. í öllum þessum
tilfellum er lífsnauðsynslegt fyr-
ir laxaiðnaðinn í heild, að seiðin
séu ekki berar illkynjaðra sjúk-
dóma. Á þessum tímamótum er það
raunar ein pest, sem að skaðsemi
yfirskyggir allar aðrar hér við land,
nefnilega nýmaveikin. Án þess að
fjalla hér um eðli þessa sjúkdóms
— sem telja má óviðráðanlegan,
komist hann á hátt stig í tilteknu
náttúrlegu umhverfi — er við hæfí
að mæla með því, að undir engum
kringumstæðum verði laxaseið-
um sleppt í laxár, til hafbeitar
eða í sjókvíar, ef á því leikur
grunur að seiðin séu berar
nýrnaveiki. Af þessum þremur eld-
isþáttum ber að sýna mesta vark-
ámi með sleppingar í laxár. Hins
vegar em stórfelldar sleppingar
sýktra seiða til hafbeitar líklegar
til að valda mestu tjóni með smituð-
um fiskum sem „villast" í hinar
ýmsu ár eða hafbeitarstöðvar lands-
ins. Er þegar fyrir hendi bitur
reynsla af þessu tagi með sleppingu
180.000 gönguseiða frá Kollafirði
sumarið 1985, en þessi seiði rejmd-
Björn Jóhannesson
„ Aðeins með því að
grundvalla úrval laxa á
úrvali náttúrunnar er
að vænta jákvæðs
árangurs um stofn-
ræktun laxánna og í
starf i hafbeitarstöðva.
Til þess að forðast rýr-
an afrakstur laxánna
þarf raunar aðeins að
gæta eins (auk sýking-
arhættunnar), nefni-
lega að velja til
undaneldis einvörð-
ungu einstaklinga, sem
eru tiltölulega vænir,
hvort heldur um „stór-
lax“ eða „smálax“ er að
ræða.“
ust hafa verið talsvert sýkt af
nýrnaveiki. í eftirfarandi umræðu
er gert ráð fyrir því, að seiði sem
framleidd em í íslenskum eldis-
stöðvum til sleppinga, séu laus við
nýmaveiki.
2. Kynbætur á laxi í náttúrlegu
umhverfi.
Um úrvalsseiði, sem ætlunin er
að sleppa í tiltekna á til að bæta
hennar náttúrlega laxastofn, mun
rétt að hafa eftirfarandi til viðmið-
unar:
a) Seiðin ættu að vera uppmnnin
á landsfjórðungssvæði árinnar,
jafnvel í ánni sjálfri (sjá umræðu í
kafla I. 1.).
b) Seiðin þyrfti að velja með hlið-
sjón af straumeigind árinnar, sbr.
athugasemd í kafla I. 2.
c) Seiðin þarf að velja af foreldri
sem er stórvaxnara en meðalein-
staklingar árinnar, hvort heldur um
ræðir „stórlax" (2ja ára físk í sjó)
ellegar „smálax" (1 árs físk í sjó).
3. Kynbætur á hafbeitarlaxi.
a) Valin skulu seiði af vænum
foreldmm, sem skiluðu sér af hafí,
og sem uxu vel í eldisstöðinni. Ef
tiltækt er að merkja úrvals sleppi-
seiði með útvortis merkjum skal það
gert. Æskilegt er að velja hrað-
vaxna úrvalslaxa, sem annars vegar
dveljast tvö ár { hafi (vænn „stór-
lax“), og hins vegar eitt ár (vænn
„smálax").
b) Eflaust er æskilegt að velja
hafbeitarlax af því landsvæði, þar
sem hafbeitarstöðin er staðsett, en
þetta mun þó ekki eins mikilvægt
og þegar um sleppingar í laxár er
að ræða.
4. Kynbætur á matfiski i sjókví-
um.
Hér skiptir uppmni laxins ekki
máli, en aðeins hitt, að hann sé
hraustur, hraðvaxinn og verði ekki
kynþroska fyrr en eftir tveggja,
helst þriggja ára eldi i sjókvíum eða
geymum.
VI. Hvað um „erfðamengun“?
Með hugtakinu „erfðamengun"
— ef hugtak skyldi kalla — er átt
við það að í tiltekna á gangi lax,
sem ekki er uppmnninn í ánni.
Slíkir „aðkomufiskar" geta átt
þrenns konar uppmna: a) frá seið-
um sem sleppt var í ána; b) frá
seiðum sem sleppt var í hafbeitar-
stöð; eða c) frá fiskum sem sloppið
hafa úr sjókvíum. Eins og fýrr
greinir skulum við ganga út frá
því, að „aðkomufiskar" beri ekki
smitandi sjúkdóma. Þá er spum.
Hvaða áhrif geta aðkomufiskamir
hugsanlega haft?
I fyrsta lagi em þeir viðbót við
náttúrleg afköst árinnar sumarið
sem þeir ganga. Ekki yrði slíkt til
baga, en myndi í flestum tilvikum
skipta litlu máli.
Um áhrif á afkomendur vegna
kynblöndunar við aðkomufiska er
þetta að segja:
Eigi fiskamir auðvelt með að
dreifa sér um ána með hliðsjón af
straumeiginleikum hennar.hafi þeir
ekki meiri smálaxa-erfðaeiginleika
en stofn árinnar, og séu þeir ekki
smávaxnari en þessi stofn, þá geta
þeir í engu tilviki valdið tjóni. Slík
kynblöndun myndi hins vegar verða
til bóta, ef aðkomufískamir hefðu
hagstæðari erfðaeiginleika en ár-
stofninn.
Skaðleg áhrif á ratvísi koma
naumast til greina. Áratuga reynsla
af hafbeit, einkum í Svíþjóð, hefur
sýnt svo að ekki verður um villst,
að laxaseiði skila sér nær undan-
teknirígarlaust þangað sem þeim
var sleppt, án tillits til uppmna
seiðanna. Af hérlendum niðurstöð-
um um jjetta atriði má vísa til
greinar Áma ísakssonar í Veiði-
manninum desemberhefti 1986.
Ýmsir óttast, að kynblöndun í
ám geti haft „skaðleg" áhrif (sem
em þó sjaldnast skilgreind), einkum
ef um langt að komna stofna er
að ræða, eins og t.d. norska sjókvía-
stofna. Þannig er spurt: Hvað
myndi ske, ef norsk-ættaðir laxar
slyppu í hafið frá stöð íslandslax
hf.? Um hugsanleg áhrif af slíkri
sleppingu er þetta að segja. Eftir
nokkurra kynslóða eldi í sjókvíum
er hæfileiki þessa stofns til að
bjarga sér í hafinu og rata „heim“
eflaust farinn að sljóvgast. í öðm
lagi er þessi stofn aðlagaður náttúr-
legum aðstæðum sem em ólíkar því
sem gerist á íslandi, og af þessari
ástæðu einni saman illa í stakk
búinn til að aðlagast íslensku um-
hverfi og keppa við innlenda stofna.
í þriðja lagi — og þetta er mergur-
inn málsins — færi svo ólíklega, að
slíkur stofn næði umtalsverðri fót-
festu í íslenskri náttúm myndi það
til bóta, með því að hér er um hrað-
vaxnari og stórvaxnari stofn að
ræða en fyrirfinnst í íslenskum ám,
og kynblöndun því ákjósanleg. Að
lokum þetta: í tímans rás myndi
náttúran velja úr þá einstaklinga
sem spjara sig best í íslensku um-
hverfi, hver svo sem kann að vera
uppmni þeirra. Einstaklingar sem
em illa samkeppnisfærir hverfa
smám saman úr myndinni og svo
myndi eflaust fara um innflutta
stofna. Aðeins með því að grund-
valla úrval laxa á úrvali náttúr-
unnar er að vænta jákvæðs
árangurs um stofnræktun lax-
ánna og í starfi hafbeitarstöðva.
Til þess að forðast rýran afrakstur
laxánna þarf raunar aðeins að gæta
eins (auk sýkingarhættunnar),
nefnilega að velja til undaneldis ein-
vörðungu einstaklinga, sem em
tiltölulega vænir, hvort heldur um
ræðir „stórlax" eða „smálax". í
þessu sambandi virðist mér hugtak-
ið „erfðamengun" dæmigert
hræðsluhugtak, þar sem óttinn um
óljósar, válegar og dramatískar af-
leiðingar hefur tekið ráðin af líf-
fræðilegri þekkingu og skynsam-
legri yfirvegun. Að ósekju mætti
fella orðskrípi þetta úr íslensku
máli. Þess í stað má t.d. nota eftir
atvikum orðin „úrkynjun" eða „kyn-
bætur“.
Annars vex „erfðamengunar"-
óttanum bersýnilega fiskur um
hrygg, þegar þar er komið, að aðal-
fundur Landvemdar lýsir þeirri
einörðu skoðun, að umraédd „meng-
un“ sé ekki aðeins háskaleg laxa-
stofnum framtíðarinnar, heldur geti
hún einnig veitt óbomum íslending-
um þungar búsiijar. Og þá býður í
gmn að dómgreind manna, þótt
skýrir séu, geti einnig orðið fyrir
þess konar „mengunar“-áhrifum,
að gamanið fari að káma.
Höfundur er efnaverkfræðingur
ogjarðvegafræðingur. Hann
starfaði um árabil lyá Þróunar-
stofnun SÞíNew York.