Morgunblaðið - 31.12.1987, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 1987
HVAÐ SEGJA ÞEIR
UM ÁRAMÓTIN7
Gunnar J. Friðriksson
Gjöfultár
enjafn-
framt ár
glataðra
tækifæra
- segirGunnar J.
Friðriksson formaður
Vinnuveitendasam-
bands íslands
Við kveðjum eitt gjöfulasta ár til
lands og sjávar, sem þessi þjóð
hefur lifað, en jafnframt ár glat-
aðra tækifæra.
Við íslendingar höfum nú tvö ár
í röð notið meiri hagvaxtar en um
langt árabil. Þjóðarframleiðslan
hefur aukist um 13% og vegna hag-
stæðra viðskiptakjara hafa þjóðar-
tekjur aukist enn meira. Er nú svo
komið, að lífskjör hér á landi stand-
ast fyllilega samjöfnuð við það, sem
best gerist meðal grannþjóða okkar.
En hvað er þá að? Hver eru hin
glötuðu tækifæri? Að hluta til er
svarið, 1987 var kosningaár og á
kosningaári fara efnahagsmál oft
úr böndum. Aðilar hins almenna
vinnumarkaðar reyndu að leggja
sitt af mörkum til að svo yrði ekki
með því að ljúka samningum áður
en kosningabaráttan hófst. Opin-
berir starfsmenn notuðu hins vegar
tækifærið og knúðu fram samn-
inga, sem í mörgum tilvikum voru
langt umfram það sem gerst hafði
í hinum almennu samningum.
Vegna verulega aukins kaupmátt-
ar, en hann er talinn hafa aukist
um 30% á tveimur árum, og al-
mennrar hagsældar fór að gæta
þenslu í efnahagslífínu, sem aftur
leiddi af sér verulegan skort á
vinnuafli. Þetta ásamt áhrifum
samnings opinberra starfsmanna
hafði svo þær afleiðingar, að launa-
hækkanir umfram samninga, öðru
nafni launaskrið, fóru vaxandi, en
það magnaði aftur þensluna. Afleið-
ingin var sú, að verðbólga fór
vaxandi og er talið, að hún hafí
verið um 25% frá upphafi til loka
árs.
Vegna aukinna tekna á árinu,
miðað við árið áður og að skattar
greiddust af tekjum þess árs, var
skattbyrði léttari og ráðstöfunar-
tekjur meiri. Við þessar aðstæður
var það eina, sem dregið hefði get-
að úr þenslunni og afleiðingum
hennar, kröftugar aðhaldsaðgerðir
ríkisvaldsins. Til þeirra var ekki
gripið. 1987 var kosningaár.
I hinum þríhliða samningum að-
ila vinnumarkaðarins og ríkisstjóm-
arinnar í febrúar 1986 var mörkuð
sú stefna að halda gengi krónunnar
stöðugu til þess að stuðla að hjöðn-
un verðbólgu. Þegar sú stefna var
mörkuð var ekki séð fyrir um þær
miklu sveiflur sem síðar hafa orðið
innbyrðis á gjaldmiðlum helstu við-
skiptaþjóða okkar. A ég þar fyrst
og fremst við fall Bandaríkjadoll-
ars, sem haldið hefur áfram að falla
allt tímabilið og þó mest síðustu
misseri.
í febrúarbyrjun 1986 stóð
Bandaríkjadollar í 42,32 krónum.
Nú stendur hann í 35,99 krónum.
Ef miðað hefði verið við fast gengi
gagnvart þýsku marki væri hann
28,54 krónur og miðað við pund
33,22 krónur. Þessi þróun hefur
gert okkur mjög erfítt fyrir það sem
mjög stór hluti útflutningstekna
okkar er í Bandaríkjadollurum, en
innflutningur neysluvöru aðallega
frá Evrópu.
Orsakir vaxandi verðbólgu hér
eru að hluta til vegna þessa og að
við höfum orðið að fara bil beggja
og ekki getað haldið föstu gengi
gagnvart Evrópumyntum vegna
útflutningshagsmuna okkar.
En hver er þá staða atvinnuveg-
anna í dag í ljósi þeirrar þróunar,
þenslu, vinnuaflsskorts og gengis,
sem ég hef lýst.
í stuttu máli er óhætt að segja
að mjög er farið að þrengja að þeim
greinum, sem selja framleiðslu sína
á erlendum mörkuðum eða keppa
við tollfrjálsan innflutning. Er víða
svo komið að um taprekstur er að
ræða.
Orsakimar eru aðallega af þrem
ástæðum. í fyrsta lagi hækkun
launa umfram hækkun afurðaverðs,
en ætla má að laun hafí hækkað
um a.m.k. 30% frá upphafí til loka
ársins. í öðru lagi eru raunvextir
hærri hér en í flestum viðskipta-
landa okkar, en vegna þess, að
eiginfjárstaða fyrirtækja hér á landi
er almennt mjög veik vegna lang-
varandi verðbólgu þýðir það, að
vaxtabyrði þeirra er mun meiri en
hjá okkar erlendu keppinautum. í
þriðja lagi hafa kostnaðarhækkanir
hér innanlands orðið mun meiri en
í viðskiptalöndum okkar. Má þar
sérstalega nefna opinbera þjónustu,
s.s. rafmagn, hita og síma.
Hvemig eiga þessi fyrirtæki að
geta haldið áfram rekstri, ef ekki
tekst að fá hækkað verð fyrir afurð-
imar? Með því að fella gengið kunna
margir að segja og það jafnvel
verkalýðsforingjar. En hvaða vanda
leysir það eitt sér? Engan ef ekki
fylgir fleira með. Innan fára mán-
aða hefur verðlag og kauplag fylgt
eftir og verðbólga komin á fullt
skrið. Af því höfum við dapra
reynslu. Það eina, sem til frambúð-
ar getur bjargað atvinnuvegunum,
er stöðugleiki í efnahagsmálum og
að þróun launa, vaxta og almenns
kostnaðar taki mið af stöðu at-
vinnuveganna. Það reynir fyrst og
fremst á stjóm fjármála ríkis og
sveitarfélaga og fyrirhyggju og
sjálfsaga stjómenda fyrirtækja og
almennings.
Það eitt sér að raunvextir skuli
á ný hafa farið hækkandi þrátt fyr-
ir aukinn spamað er vissulega
áhyggjuefni. Við höfum nú búið um
árabii við raunvexti, en það er eins
og hið langa skeið neikvæðra vaxta,
þegar lántakandinn hagnaðist en
sparifjáreigandinn tapaði, sé enn
svo gróið í hugum manna að ef lán
býðst er því tekið án tillits til kostn-
aðar.
Fádæma framkvæmdagleði hef-
ur einkennt allt síðastliðið ár. Hið
opinbera og fyrirtæki hafa ráðist í
fjárfrekar framkvæmdir, að stómm
hluta fyrir lánsfé, og einstaklingar
hafa ekki getað neitað sér um húsa-
kaup, bílakaup og ferðalög, þótt
taka hafi þurft dýr lán til þess.
Allt þetta hefur þýtt umframeftir-
spum eftir Qármagni og þannig
hækkandi vexti. En eins og ég hef
bent á er vaxtakostnaðurinn orðinn
þungur baggi á fyrirtækjunum
bæði í framleiðslu, verslun og þjón-
ustu. Þetta hefur haft veruleg áhrif
á afkomu fyrirtækja og í sumum
tilfellum leitt til hærra vöruverðs.
Það er ekkert nema jafnvægi í
framboði og eftirspum peninga,
sem getur fært niður vexti, þar
getur opinbert valdboð engu um
ráðið. Skjótvirkast og haldbest er
að ríki og sveitarfélög keppi ekki
við atvinnureksturinn og einstakl-
inga um sparifé landsmanna.
Þær breytingar, sem ríkisstjórnin
hefur ákveðið að gera á skattakerfi
ríkisins, munu stuðla að betra efna-
hagslegu jafnvægi. Staðgreiðslu-
kerfí skatta, sem m.a. var komið á
að tilstuðlan aðila vinnumarkaðar-
ins, er mikið heillaspor og mun án
efa verða öflugasta sveiflujöfnunar-
tæki sem tekið hefur verið í notkun
hér á landi. Sú einföldun og sam-
ræming, sem áformuð er á tollum
og vömgjaldi, mun gera verðlag á
neysluvamingi og fjárfestingarvör-
um líkara því sem gerist í nágranna-
löndum okkar og því færa verslun
ýmissa vara, sem áður töldust lúx-
usvörur en núorðið eru á hvers
manns heimili, inn í landið. Þetta
er ekki síður þjóðfélagslegt réttlæt-
ismál, því þeir sem lakar standa í
lífsbaráttunni hafa ekki átt þess
kost að gera sín kaup á erlendri
grund og því hafa lúxusskattamir
svonefndu lent með meiri þunga á
þeim, en hinum sem betur mega.
Þá verður dregið úr skattlagningu
rekstrar- og fjárfestingarvara iðn-
fyrirtækja og útflutningsfyrirtækja
sem leiðir til aukinnar samkeppnis-
hæfni þeirra. Þessi skattlagning
rekstrarkostnaðar er nánast óþekkt
í nágrannalöndum okkar, því þau
búa við virðisaukaskatt. Þessar
breytingar miða einnig að því að
færa okkar skattkerfi til meira sam-
ræmis við það, sem gerist í helstu
viðskiptalöndum okkar, en það mun
auðvelda okkur samskipti við þau
á komandi árum.
Við áramót falla úr gildi kjara-
samningar launþega á almennum
vinnumarkaði. Enn hefur ekki dreg-
ið til samninga og langt virðist
milli samningsaðila. Það er hins
vegar ótvíræð skylda aðila vinnu-
markaðarins að tryggja eins og
þeim er framast unnt að vinnufriður
haldist og að verðbólga vaxi ekki á
nýjan leik. Kjör alls almennings
hafa ekki áður verið betri og þau
ber að veija eftir því sem efni fram-
ast leyfa. Óraunhæfír kjarasamn-
ingar geta aðeins leitt til fjölda-
gjaldþrota fyrirtækja og
atvinnubrests, eða óðaverðbólgu,
sem vinnur jafnt gegn hagsmunum
fjólksins og fyrirtækjanna, dregur
mátt úr atvinnulífínu og hlýtur fyrr
eða síðar að leiða til stórversnandi
lífskjara. Þann draug má ekki leiða
í hús á ný.
Við íslendingar njótum meiri
hagsældar en allur þorri jarðarbúa
og um margt er þetta okkar eigin
verk. Þennan árangur verðum við
að varðveita. Um þessi áramót á
ég þá ósk okkur öllum til handa,
að okkur takist að halda friðinn,
forðast tilgangslaus átök, átakanna
vegna, og í sameiningu að fínna
leiðina til að varðveita árangur erf-
iðis okkar á komandi ári.
Ásmundur Stefánsson
Ár hinna
glötuðu
tækifæra
- segir Ásmundur
Stefánsson forseti Al-
þýðusambands
íslands
Á síðasta ári hafði verkalýðs-
hreyfíngin frumkvæði að því að
draga úr verðbólgu. Til þess þurfti
að breyta efnahagsstefnu. Þá var
gert þríhliða samkomulag verka-
lýðshreyfíngar, atvinnurekenda og
ríkisstjórnar um aðgerðir á fjöl-
mörgum sviðum. Ríkisstjórnin
axlaði m.a. ábyrgð á föstu gengi
og stjórn ríkisfjármála. Atvinnurek-
endur tóku á sig sinn hluta ábyrgð-
arinnar með því að láta ekki
launahækkanirnar renna beint út í
verðlagið. Verkalýðshreyfingin
ábyrgðist að á samningstímanum
hefði hún ekki í frammi neinar þær
aðgerðir sem breyttu forsendum
samninganna eða samningunum
sjálfum.
Samningar síðasta árs skiluðu
umtalsverðum árangri. Vegna
þeirra dró úr verðbólgu og kaup-
máttur jókst. Lægstu laun hækkuðu
meira en dæmi eru til í kjarasamn-
ingum. Húsnæðislánakerfíð var
stórbætt og staðgreiðslu skatta
komið á. Eftir því sem hefur liðið
á samningstímann hefur veikleiki
samningsins komið í ljós: Sam-
komulagið gat því aðeins gengið
upp að allir aðilar stæðu við sitt.
Við stóðum
við okkar hlut
Nú blasir við að verkalýðshreyf-
ingin ein hefur staðið við sitt.
Atvinnurekendur hafa mismunað
hópum og einstaklingum með
launaskriði og breytt forsendum
kjarasamninganna _ með því að
hækka vöruverð. í mesta góðæri
íslandssögunnar hefur ríkisstjómin
rekið ríkissjóð með geigvænlegum
halla og misst tökin á peningamark-
aðinum og vöxtunum. Þensla hefur
magnast, verðbólga aukist og
launaskrið vaxið. Þjónustugreinar
og byggingarstarfsemi blómstra
eins og gerist alltaf í þensluástandi
á meðan þrengir að útflutnings- og
samkeppnisgreinunum. Misskipting
eykst milli atvinnugreina og ein-
staklinga. Stórir hópar launamanna
hafa því orðið útundan og lítils
notið af launaskriði þessa árs og
gera óhjákvæmilega kröfu til leið-
réttingar.
Samband aðgerða og aðgerða-
leysis ríkisstjómarinnar hefur fært
flest úr lagi og við erum að nýju
að festast í vítahring verðbólgunn-
ar. Þó gengið verði aðeins látið
fylgja kostnaðarbreytingum út-
flutnings- og samkeppnisgreina á
næsta ári er fyrirsjáanlegt að
30.000 króna mánaðarkaup þarf á
næstu tólf mánuðum að hækka um
10.000 krónur til þess eins að halda
verðgildi sínu. Ríkisstjómin og sam-
tök atvinnurekenda hafa bmgðist
hlutverki sínu og gert ár mögu-
leikanna, árið 1987, að ári hinna
glötuðu tækifæra.
Japan fer fram úr
Bandaríkjunum
Þess er vænst að tekjur íbúa í
Japan verða $ 21.900 á árinu 1988
en $ 19.800 í Bandaríkjunum. Þess-
ar upplýsingar koma fram í breska
blaðinu Economist nú fyrir skömmu
þar sem fjallað er um efnahags-
horfur á næsta ári. Fyrir þijátíu
ámm höfðu Japanir $ 346 í árstekj-
ur en Bandaríkjamenn $ 2.612.
Samkvæmt þessu höfðu Japanir
minna en einn sjöunda af tekjum
Bandaríkjamanna fyrir 30 ámm.
Þessi samanburður skiptir okkur
Islendinga ef til vill litlu um þessi
áramót. Hann er þó talandi tákn
um þau miklu umskipti sem orðið
hafa í efnahagsmálum í heiminum.
Við íslendingar tilheymm hinum
ríku þjóðum. Væntanlega viljum við
öll að svo verði áfram. Við verðum
hins vegar að gera okkur grein fyr-
ir því að það gerist ekki af sjálfu
sér. Til þess að við drögumst ekki
aftur úr þarf að reka hér meðvitaða
atvinnustefnu þar sem lögð er
áhersla á að treysta undirstöðu
hefðbundinna greina og nýta alla
möguleika til nýsköpunar. Mestu
skiptir í því efni að stöðugleika sé
haldið í efnahagslífínu og svipti-
vindar verðbólgunnar nái ekki að
ryðja jafnharðan um koll allri við-
leitni til framfara.
Hvað er framundan?
Við emm að festast í vítahring
verðbólgu. Fátt bendir til þess að
ríkisstjómin muni verða til þess að
bijóta hann. Frekar virðist hún
ætla að festa okkur varanlega í
verðbólgufarinu.
* Matarskatt dæmir ríkisstjórnin
yfir þjóðina frá áramótum. Jafn-
vel þó við tryðum því að fram-
færslukostnaður meðalheimilis
hækki ekki, er augljóst, að það
á ekki við um lágtekjufólkið.
Þeir sem hafa lægstu launin kom-
ast ekki hjá því að fara með
stærri hluta tekna sinna í mat
en meðalfjölskyldan.
Rannsóknir sýna að lágtekjufólk
fer með meira en 30% af launum
sínum til matarkaupa saman-
borið við 20% af launum meðal-
fjölskyldunnar. í öðm lagi kaupir
fjölskylda lágtekjumannsins hlut-
fallslega meira af þeim matvör-
um sem hækka; físki, kartöflum
og brauði, fremur en kindakjöti.
í þriðja lagi nýtur lágtekjufólk
verðlækkunar á ýmsum lúxus-
vömm í minna mæli en aðrir.
Framfærslukostnaður lágtekju-
fólks hækkar því ömgglega þótt
engin hækkun verði að meðaltali.
* Tekjuskatt, sem sumir stjóm-
málaflokkar segjast vilja afnema,
hækkar ríkisstjómin þannig að
tekj uskattsbyrði einstaklinga
hækkar um 25%.
* Útsvar hækkar um 7—9% og
fasteignagjöld hækka um hundr-
uð milljóna. Sveitarfélögin láta