Morgunblaðið - 31.12.1987, Blaðsíða 49

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 1987
ÓLAFUR RAGNAR GRÍMSSON,
FORMAÐUR ALÞÝÐUBANDALAGSINS:
Við verðum reiðubúin
til að hafa forystu um
nýja landssljórn
í aðdraganda alþingiskosning-
anna héldu Steingrímur Hermanns-
son, Þorsteinn Pálsson og aðrir
forystumenn Framsóknarflokksins
og Sjálfstæðisflokksins því fram að
þeim hefði tekist að koma verð-
bólgunni niður fyrir 10%. Sett var
í gang mikil blekkingarmaskína um
árangur sem birtast átti í verðbólgu
sem næmi bara „eins stafs tölu
yfir allt árið“. Jafnvel forstjóri Þjóð-
hagsstofnunar, Þórður Friðjónsson,
lét hafa sig til þess að taka þátt í
þessum kosningablekkingum.
Strax í janúar 1987 varaði ég
við þessum röngu fullyrðingum.
Þær kæmu í veg fyrir að gripið
yrði til nauðsynlegra aðgerða í efna-
hagsmálum áður en vandinn yrði
verulega erfiður viðureignar. Eg
benti á að verðbólgan yrði að líkind-
um 25—30% ef ekkert yrði gert og
vakti athygli á því að nokkrir óháð-
ir hagfræðingar teldu að hún gæti
jafnvel farið upp undir 40%.
Þegar árið er nú á enda hefur
sannast að slíkar viðvaranir voru
réttar og skynsamlegra hefði verið
að grípa í taumana strax á fyrstu
mánuðum ársins. Kosningahags-
munir Sjálfstæðisflokksins og
Framsóknarflokksins komu hins
vegar í veg fyrir aðgerðir. Áróðurs-
kenningarnar um „Hina réttu leið“
og „Klettinn í hafinu" réðu svo
áfram ferðinni eftir kosningar. Til
að koma í veg fyrir að blekkingam-
ar yrðu afhjúpaðar héldu forystu-
menft Sjálfstæðisflokksins og
Framsóknarflokksins þannig á mál-
um í viðræðum um stjómarmyndun
að ekki var fjallað um hin raun-
verulegu vandamál efnahagslífsins.
Alþýðuflokknum var síðan svo
mikið í mun að komast inn í Stjórn-
arráðið eftir langa útivist að hann
samþykkti að viðhalda blekkingun-
um um verðbólguárangur fyrri
ríkisstjómar.
Nú er hins vegar komið að þeim
tímamótum að veruleikinn tekur
völdin og pólitískir hagsmunir nú-
verandi stjórnarflokka geta ekki
lengur dregið hjúp yfir hið raun-
verulega ástand. Við áramótin er
ljóst að verðbólgan er komin tals-
vert yfir 30%. Fastgengisstefnan
er í raun brostin og ákall á gengis-
fellingu er orðið daglegt brauð.
Viðskiptahallinn er áfram langt
umfram eðlileg mörk. Fjárlög em
afgreidd með málamyndatekjuaf-
gangi. Hávaxtastefnan hefur
engum árangri skilað og ráðherr-
amir em komnir í hár saman út
af raunvöxtunum. Á sama tíma er
svo langt í land að þær þúsundir
sem bíða úrlausnar í húsnæðismál-
um fá afgreiðslu á gefnum loforð-
um. Misréttið í kjaramálum hefur
farið ört vaxandi á undanförnum
mánuðum. Hagkerfi heimilanna er
víða komið í ærið þrönga stöðu.
Greiðsluþrot blasir við á hundmðum
heimila. Krafa um kjarabætur
hljómar nú æ hærra á vinnustöðum
um allt land.
Það er því ekki hægt að svara
spurningu Morgunblaðsins um
„brýnasta verkefnið við stjóm efna-
hagsmála" með því að taka bara
eitt atriði út úr heildinni. Hinn
pólitíski blekkingarleikur sem stað-
ið hefur allt árið hefur skapað
stóran samfléttaðan hnút sem ekki
verður leystur með því að toga bara
í einn spotta. Flækjan er orðin of
margslungin til þess.
Hér þurfa að koma til ný vinnu-
brögð í fjármálum ríkisins og í
stjóm peningamála og atvinnumála.
I stað matarskatta upp á marga
milljarða þurfa að koma skattar á
stórgróða fyrirtækjanna á undan-
förnum árum og á þá sem safnað
hafa miklum eignum í góðærinu. í
stað raunvaxtasprengingar og mis-
taka við að einfalda bankakerfið
komi markvissara peningakerfi með
færri bönkum, nýjum agaböndum á
-Seðlabankann, minni vaxtamun og
eðlilegum raunvöxtum sem næmu
2—4%. Hér þarf einnig að koma
skipulögð uppstokkun á rekstri fyr-
irtækja í sjávarútvegi, strangara
aðhald að milliliðum í landbúnaði
og samræming á fjárfestingu og
markaðsmöguleikum í iðnaði. Ef
slíkar aðgerðir hljóta ekki forgang
á næstu vikum mun hin óhjákvæmi-
lega gengisfelling verða eingöngu
staðfesting á mistökum fráfarandi
og núverandi ríkisstjórnar.
2
Ágreiningur, sundrung og
óstjórn eru vörumerki þessarar
ríkisstjómar. Síðan í september
hefur hver deilulotan tekið við af
annarri. Fjárlögin, landbúnaðar-
málin, húsnæðismálin, fískveiði-
stefnan, vaxtamálin, gengisaðgerð-
ir eru bara nokkur hinna stærstu
ágreiningsmála innan stjómarinn-
ar.
Það er svo sérstakt sjúkdómsein-
kenni á þessu stjórnleysi að allt frá
stjómarkreppunni í desember 1958
hefur það aldrei gerst fyrr en nú
að ríkisstjórn yrði að rembast við
þinghald milli jóla og áramóta. For-
Ólafur Ragnar Grímsson
ystumenn stjómarinnar benda síðan
hver á annan þegar leitað er að
sökudólgi. Ástandið í núverandi
ríkisstjórn er orðið verra en á
síðustu mánuðum ríkisstjórnar
Gunnars Thoroddsen þótt sú ríkis-
stjórn. gæti þó afsakað sig með að
hafa ekki lengur þingmeirihluta.
Núverandi ríkisstjórn hefur hins
vegar yfrið nóg af þingmönnum.
En hana skortir stefnumál, styrka
forystu og verkstjórn.
Engu að síður sýnir sagan okkur
þá staðreynd að ekkert heldur jafn
iengi lífi í ríkisstjórnum og óttinn
við dauðann. Þær geta lengi lafað
verklitlar og látið vandamálin og
ágreiningsefnin hrúgast upp. Á
þessu stigi bendir margt til þess
að slík verði örlög þessarar ríkis-
stjómar.
Alþýðubandalagið mun hins veg-
ar nota tímann til að setja fram
stefnumál sín með skýrum og af-
dráttarlausum hætti. Við munum
kappkosta að gegna hlutverki hins
breiða og róttæka jafnaðarmanna-
flokks á evrópska vísu og vera
reiðubúin til að hafa forystu um
nýja landsstjóm hvort sem núver-
andi ríkisstjóm fer frá innan
nokkurra mánaða eða eftir fáein ár.
3
Þótt bent hafi verið á einstaka
dóma til að rökstyðja þá fullyrðingu
að Hæstiréttur dragi um of taum
ríkisins þá hefur ekki farið fram
nein heildarrannsókn á þessu sviði.
Það er því erfitt að taka á þessu
stigi eindregna afstöðu til gagnrýn- v_ i
innar. Á hinn bóginn er nauðsynlegt
að umfjöllun um Hæstarétt haldi
áfram og fleiri lögfræðingar og
fræðimenn taki sér fyrir hendur að
flokka og greina á kerfisbundinn
hátt dómsniðurstöður Hæstaréttar.
í þessu sambandi vil ég rifja upp
að þegar íjölgun dómara í Hæsta-
rétti var til umræðu á Alþingi fyrir
nokkmm árum vakti ég athygli á
því að hún gæti hæglega leitt til
þess að misvísandi dómar og ólíkar
stjórnmálalegar áherslur myndu í
auknum mæli setja svip á störf
Hæstaréttar. Rétturinn yrði á hveij-
um tíma skipaður ólíkum hópum
dómara og persónubundin sjónar-
mið gætu orðið æ meira áberandi.
Niðurstöður færu eftir því hveijir
úr hópi dómaranna veldust til að
ijalla um einstök mál og eðli réttar-
ins myndi breytast.
Mér hefur einnig fundist að ýms-
ir þeirra sem valist hafa í embætti
hæstaréttardómara á undanförnum
árum hafí verið fúsari en fyrirrenn-
arar þeirra að teygja sig út úr
girðingu hinnar þröngu lögfræði
yfir í lendur pólitískrar hugmynda-
fræði og persónubundinnar afstöðu
til aldagamalla deilna um ríkið og
einstaklinginn.
Sé þetta mat mitt rétt eru líkur
á því að Hæstiréttur verði hér í
ríkari mæli pólitísk stofnun líkt og
í Bandaríkjunum. Þá kann að verða
þörf á að breyta þeirri skipan að
dómsmálaráðherra hafi algert sjálf-
dæmi um það hveija hann skipar
dómara í Hæstarétti.
4
Það er bæði sjálfsagt og eðlilegt
að Ríkisendurskoðun framkvæmi
úttekt á öllum meiriháttar fram- ,
kvæmdum á vegum hins opinbera
til að kanna hvort ráðherrar og
embættismenn hafi haldið sér innan
við mörk upphaflegra ákvarðana.
Þess vegna ætti sú úttekt sem gerð
var á flugstöðinni á Keflavíkurflug-
velli að verða að venjulegri vinnu-
reglu.
Það er hins vegar bara hálfkveð-
Sjá næstu siðu
er mergurinn málsins — og styrk-
leikamerki, þrátt fyrir allt. Hvað segir
ekki völvan?
3
Hæstiréttur á lokaorðið í dómsmál-
um hér á landi. Því verða menn að
una. Friður í þjóðfélaginu hefur
byggst á virkum dómstólum frá upp-
hafi byggðar og sagan kennir okkur
hvemig farið hefur, ef menn hafa
viljað leita annarra leiða til þess að
leysa deilumál sín.
Hitt er svo annað mál, að skiptar
skoðanir kunna að vera um einstaka
dóma enda málsatvik oft á þann veg,
að engin lausn virðist liggja beint
við. Málsaðilar og lögmenn þeirra
geta því áfram verið sannfærðir um
að þeir hafi haft rétt fyrir sér, þótt
þeir hafi tapað máli fyrir Hæstarétti.
En skoðun dómendanna blívur.
Fullyrðingin um að Hæstiréttur sé
vilhallur ríkisvaldinu hefur ekki verið
rökstudd nema með því að vitna til
niðurstöðu hans í fáum dómsmálum.
Ekki er minnst á þau mál, þar sem
ríkið hefur tapað máli fyrir Hæsta-
rétti og á það er auk þess að líta,
að ríkissjóður áfrýjar tæpast máli til
Hæstaréttar, nema lögmenn hans
telji allgóðar líkur á því að það vinn-
ist og jafnframt muni samþykki
forsvarsmanna ríkisins á kröfu stefn-
anda án dómsniðurstöðu bijóta í bága
við meginregluna um jafnræði þegn-
anna eða aðrar meginreglur í opin-
berri stjórnsýslu.
Ég hef ekki sannfærst um rétt-
mæti þeirrar gagnrýni sem komið
hefur fram á Hæstarétt og ég held
að hann þjóni sfnu hlutverki vel. Hitt
er svo annað mál að slíkir dómstólar
eru eðli máls samkvæmt íhaldssamir,
þ.e. á öru breytingaskeiði í samfélag-
inu breytist viðhorf dómenda e.t.v.
hægar en skoðanir almennings.
Þetta á t.d. við um útvarpsmálið,
sem nefnt hefur verið í gagnrýninni
á dómara Hæstaréttar. Ríkiseinokun
á útvarpsrekstri hefur tíðkast í flest-
um V-Evrópulöndum og hefur þar
ekki verið talin bijóta í bága við
prentfrelsi. Tæknilegar aðstæður
voru líka þess eðlis, að útvarpsrekst-
úr var aðeins á færi öflugra aðila og
einokun ríkisins með einhvers konar
lýðræðislegri yfirstjóm á útvarps-
rekstrinum þótti því skárri kostur en
einokun einkaaðila.
Síðan gerist það af völdum tækni-
byltingar, að útvarps- og sjónvarps-
rekstur verður á margra færi og þá
fara menn að velta því fyrir sér, hvort
það sé ekki stjómarskrárvemdaður
réttur einstaklinganna að reka eigin
útvarpsstöð á sama hátt og menn
mega gefa út dagblað. En Hæstirétt-
ur túlkar prentfrelsisákvæðið þröngt
og getur sér ekki til um, hvað höfund-
ar stjómarskrárinnar myndu hafa
gert, ef þeir hefðu þekkt útvarps-
rekstur.
Ég held að hér sé það löggjafinn
sem á að taka í taumana fremur en
dómstólamir og það gerðist einmitt
hér á landi.
í öðrum tilvikum er Hæstiréttur
gagnrýndur fyrir of fijálslega túlkun
stjómarskrárinnar og felst viss þver-
sögn í þeirri gagnrýni. Ég ætla ekki
að rekja þau sjónarmið efnislega, en
þar er fjallað um efni, sem vissulega
orkar tvímælis.
Hæstiréttur getur ekki svarað
þeirri gagnrýni sem að honum bein-
ist. Hann gerist ekki aðili máls og
stendur ekki í þrætum við þá sem
máli tapa fyrir dóminum. Það verða
gagnrýnendur dóma hans að hafa í
huga. Þeir verða að vinna sjónarmið-
um sínum fylgi án þess að deila á
Hæstarétt sem stofnun. Menn afla
nýjum sjónarmiðum fylgis með rök-
föstum skrifum í fræðirit og málflutn-
ingi á öðrum vettvangi og það kann
svo að leiða til breytinga á löggjöf
og e.t.v. breyttra viðhorfa dómenda
þegar fram líða stundir.
Það mætti út af fyrir sig taka upp
örari skipti dómenda í Hæstarétti,
t.d. að þeir væru skipaðir til fárra
ára í senn og þeir væru valdir úr
stærri hóp en nú er raunin á. En ef
menn velta þessu fyrir sér, held ég
að niðurstaðan hljóti að verða á þann
veg, að slík leið sé ekki fær, ef ætlun-
in er að tryggja sjálfstæði dómsvalds-
ins gegn öðrum þáttum ríkisvaldsins.
Það er grundvallaratriði í stjómskip-
an okkar.
4
Skýrsla ríkisendurskoðunar um
byggingarkostnað við flugstöðina
sýnir að slíkrar úttektar var fyllilega
þörf. Niðurstaða hennar er sú að flug-
stöðin varð ríflega einum milljarði
dýi-ari en áætlað var í upphafi.
Það sem gerðist var í hnotskurn
þetta: Alþingi samþykkti að láta reisa
tiltekna byggingu fyrir ákveðna upp-
hæð. Þegar verkið var hafíð breytti
byggingamefnd áætlunum sínum
vemlega, bætti við og jók kostnað.
Alþingi og fjármálayfirvöld em ekki
látin vita af þessum breytingum.
Ekki var gerð ný. kostnaðaráætlun
þrátt fyrir breytinguna. Verkið fór
úr böndunum, einkum fimmti og
stærsti áfanginn. Það er ekki fyrr
en skömmu eftir síðustu kosningar,
þegara búið var að taka flugstöðina
í notkun, að íjármálaráðuneytið fær
vitneskju um að flugstöðin er millj-
arði dýrari en gert var ráð fyrir. Þá
var byggingamefnd komin í greiðslu-
þrot.
Ríkisendurskoðun vann verk sitt
af vandvirkni og nákvæmni og fyllsta
ástæða er til að fela henni svipuð
verkefni varðandi meiri háttar opin-
berar framkvæmdir. Það eitt dugir
þó ekki til. Það er ekki nóg að vera
vitur eftir á, þegar milljarðar em
famir í súginn vegna óstjómar og
eftirlitsleysis.
Ekki er síður mikilvægt að fylgjast
vel með verkinu þegar framkvæmdir
standa yfir, bera saman áætlanir og
raunkostnað og fylgjast grannt með
framvindu mála.
Á þetta skorti tilfínnanlega hjá
byggingamefnd flugstöðvar. Hún
hafði engar áætlanir að fara eftir,
nema þá uppmnalegu, sem var orðin
úrelt. Nefndin gaf ekki út áfanga-
skýrslu eftir að framkvæmdir vom
hafnar. Bent hefur verið á hvemig
nefndin fór rangt með tölur á frétta-
mannafundi í sumar. Það vom annað
hvort vísvitandi ósannindi eða hitt,
sem líklegra er, að nefndin hafi ekki
haft betri yfirsýn yfir verkið en raun
bar vitni.
Þetta og fleira em gmndvallarmis-
tök sem eiga ekki og mega ekki koma
fyrir. Þar duga engar skýrslur og
úttektir eftir á. Það þarf að kenna
þeim sem fara með og bera ábyrgð
á almannafé, að þeir em ábyrgir fyr-
ir gerðum sínum. Það er besta
tryggingin fyrir því að svona hörm-
ungarsaga endurtaki sig ekki.
5
Samninginn um upprætingu með-
aldrægra og skammdrægra eldflauga
ber fyrst og fremst að líta á sem
nauðsynlegt skref til frekari samn-
inga milli Bandaríkjanna og Sov-
étríkjanna um strategísk kjamorku-
vopn. Slíkir samningar em forsendan
fyrir því að takast megi að hemja
vígbúnaðarkapphlaupið á sviði kjam-
orkuvopna og jafnframt forsendan
fyrir bættum pólitískum samskiptum
austurs og vesturs. Hvað þau atriði
varðar sem spurt er um þá eykur
samningurinn ekki hættu á klofningi
milli Evrópu og Bandaríkjanna í ör-
yggismálum. Þvert á móti má færa
rök fyrir því að samningurinn treysti
á samstöðu Atlantshafsbandalagsrí-
kjanna enda hafa ríkisstjómir
Vestur-Evrópu fagnað samningnum
en ekki andmælt honum. Meginmáli
skiptir að með samningnum verða
SS-20 eldflaugar Sovétríkjanna uppr-
ættar, ásamt skammdrægari flaug-
um sem beint hefur verið að
Vestur-Evrópu. Þessar flaugar áttu
stóran þátt í því að Atlantshafs-
bandalagið tók þá ákvörðun í ■- ,i
desember 1979 að staðsetja ný með-
aldræg kjamavopn í Evrópu. Með
upprætingu þeirra er ógnun bægt frá
sem valdið hefur ríkisstjómum í Evr-
ópu miklum áhyggjum á undanföm-
um árum. Þá má gera ráð fyrir að
samningurinn treysti samstöðu um
vamarstefnu Atlantshafsbandalags-
ins innan ríkja Vestur-Evrópu og
geri út um þann ágreining sem verið
hefur um kjamorkuvopn innan
bandalagsins frá byijun þessa ára-
tugar. Fyrri lið spumingarinnar ber
því að svara neitandi.
Það sama á við um seinni lið spum-
ingarinnar. Samningurinn veikir ekki
vamarstöðu Atlantshafsbandalags-
ihs. Vegna yfirburða Sovétríkjanna í
hefðbundnum vopnabúnaði hefur Atl-
antshafsbandalagið talið nauðsynlegt
að hafa á að skipa kjamavopnum til
að færa Sovétríkin frá því að beita
vopnavaldi í samskiptum við Vestur-
Evrópu. Komi til átaka þrátt fyrir
allt er einungis gert ráð fyrir notkun
kjamorkuvopna ef hefðbundnar vam-
ir dygðu ekki til. Samningurinn felur
ekki í sér upprætingu kjamorkuvopna
í Vestur-Evrópu heldur fækkun
þeirra. Forsendan fyrir frekari fækk-
un kjamorkuvopna í Evrópu er því
sú að komið verði á jafnvægi í hefð-
bundnum vopnum milli austurs og
vesturs. Samningnum um uppræt-
ingu meðaldrægra og skammdrægra
eldflauga í Evrópu þarf því að fylgja
eftir með samkomulagi um jafnvægi
á sviði hefðbundinna vopna í Evrópu.
Það hlýtur að verða eitt af höfuðatrið-
um í stefnu Atlantshafsbandalagsins
á næstu árum.