Morgunblaðið - 30.04.1988, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. APRÍL 1988
17
HOsEásö ináD
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 434. þáttur
Jakob Bjömsson í Reykjavík
sendir umsjónarmanni þáttanna
um íslenskt mál í Morgunblaðinu
eftirfarandi bréf:
„Varðar: Erlend tökuorð, með
sérstöku tilliti til orðsins róbóti.
Ég vil byija á því að setja
fram eftirfarandi staðhæfíngu
og þætti mér vænt um að heyra
skoðun þína á henni.
Staðhæfíng: Nauðsynleg og
fullnægjandi skilyrði þess að
erlent orð öðlist þegnrétt í
íslensku máli, og jafnrétti þar á
við innlend orð, eru að:
1. Orðið falli á eðlilegan hátt inn
í hljóðkerfí málsins.
2. Orðið lagi sig með eðlilegum
hætti að beygingakerfí máls-
ins.
3. Orðið hafí merkingarlegu
hlutverki að gegna, þ.e. að
ekki sé fyrir í málinu annað
orð með nákvæmlega sömu
merkingu.
Góð dæmi um orð sem upp-
fylla öll þijú skilyrðin eru
„fílma" og „kvarki" (eða „kvark-
ur“) [hugtak í eðlisfræði ör-
einda]. Dæmi um orð sem upp-
fyllir tvö fyrri, en ekki hið
síðasta, er „kúnni“ (viðskipta-
vinur). Orð eins og „imforma-
tion“ uppfyllir ekkert þeirra.
„Robot" uppfyllir hið þriðja, en
ekki hin tvö. Aftur á móti fæ
ég ekki betur séð en að orðið
„róbóti" uppfylli þau öll. Hljóða-
sambandið „-óbót-“ er gamalt í
málinu. (Dæmi: „til óbóta“,
„ekki skóbótarvirði" og vafa-
laust má fínna fleiri).
Þótt orðið róbóti eigi þannig
fullan þegnrétt í málinu, ef fall-
ist er á að þessi staðhæfíng sé
rétt, er ekki þar með sagt að
því sé tryggð vist þar, aðeins
jafnrétti á við önnur orð. Vel
getur svo farið að önnur orð
útrými því, en það er þá ekki
vegna þess að róbóti er af er-
lendu bergi brotinn. Samkeppni
ríkir í málinu eins og víðar, og
við skulum vona að þar haldi sá
velli sem hæfastur er þótt ekki
sé það nú endilega alltaf reynsl-
an. En róbótinn á að minnsta
kosti að fá að keppa á jafnréttis-
grundvelli, án fordóma gagnvart
uppruna hans.
Ekki líst mér á orðið „tilberi"
fyrir róbóta. Sú röksemd, að
tæki þetta „beri sig til“ við verk
sitt, þykir mér haldlítil, því
hvaða tæki gerir það ekki? Sú
röksemd, að það „beri eitthvað
til einhvers" á enn síður við; frá
því sjónarmiði væri tilberi frem-
ur réttnefni á færibandi en á
róbóta. Margir róbótar bera þar
að auki ekki neitt til neins.
Orðið „robbi“ get ég tæpast
tekið alvarlega sem heiti á rób-
óta; það gæti gengið sem stytt-
ing, eða einskonar gælunafn, á
róbóta í vissum tilvikum; ekki
sem alvörunafn. Sem slíkt flokk-
ast það undir gruggorð, sem ég
vil nefna svo, þ.e. orð sem
„grugga" málið; rýra gegnsæi
þess. Vík ég að því síðar.
Það má svo sem láta sér til
hugar koma ýmis orð með svip-
aða hugsun í sér fólgna og rób-
óti; þ.e. sá sem erfíðar, þrælar,
stritar. Orð eins og „púli“ (beyg-
ist eins og múli) eða „striti"
(beygist eins og -riti í sambönd-
um eins og hljóðriti). En ég fæ
ekki séð að þau hafí neina kosti
fram yfír róbóta og þetta ber
því ekki að skoða sem tillögu
af minni hálfu. Ég legg til að
við höldum okkur við róbótann;
hef til þessa ekki heyrt neina
frambærilega röksemd gegn
honum.
Já, vel á minnst: Orð með
svipaða hugsun í sér fólgna og
róbóti, orðið sem menn vilja fá
annað orð yfír. Mér hefur oft
virst sem menn vilji gleyma því
að megintilgangur mannlegs
máls er að tjá mannlega hugs-
un. Þýðing úr einu tungumáli í
annað er að mínu mati í því fólg-
in að klæða sömu hugsunina og
var í ákveðnum orðbúnaði í
málinu, sem þýtt var úr, í nýtt
orð úr málinu sem þýtt er á.
Orð beggja málanna verða að
fela í sér sömu hugsun; hún má
ekki glatast í þýðingunni. Nú á
dögum virðist það mikil tíska
að velja orð fremur eftir fjölda
atkvæða, áferð, útliti, stuttleika
eða öðru slíku en eftir merkingu
eða því, hvaða hugsun þau hafa
að geyma, ef þau geyma þá
nokkra hugsun yfírleitt. Slík orð
vil ég kalla „gruggorð", því þau
rýra gegnsæi málsins. Það eru
að mínu mati mikil málspjöll að
rýra gegnsæi íslenskrar tungu,
tærleika hennar. Því miður mun
ekki vera til nein upprunaorða-
bók yfír íslensku. Væri hún til
þætti mér gaman að sjá upp-
runaskýringar við orð eins og
„eyðni, „þota“, nú eða þá „robbi"
í merkingunni róbóti. Þessi orð,
og ritörg fleiri, eru gjörsneydd
öllum hugsunartengslum við það
sem þau eiga að merkja. Þau
koma „eins og fjandinn úr sauð-
arleggnum".
Ég stend sem sé með róbótan-
um.
Með bestu kveðjum."
★
Umsjónarmaður þakkar þetta
mikla og skilmerkilega bréf. í
því eru reyndar atriði sem hann
langar til að gera athugasemdir
við í næsta þætti. Umsjónarmað-
ur hefur þó aldrei ætlað að gera
þáttinn að dómstóli, til þess
skortir hann bæði vilja og getu.
Þátturinn á einmitt að vera vett-
vangur skoðanaskipta og upp-
lýsinga. Æðsti dómur um
íslenskt mál er og verður hjá
þjóðinni allri. Og hvort sem okk-
ur líkar betur eða ver, ræður
meiri hlutinn, áður en lýkur. En
umsjónarmaður vill gjama hafa
áhrif á það, hvemig sá dómur
fellur, og því mun hann í næsta
þætti, sem fyrr sagði, gera
nokkrar athugasemdir við sumt
í bréfí Jakobs Bjömssonar, eink-
um lokakaflann.
★
Hlymrekur handan kvað:
Fór Vermundur vestur í Nuq
og varð þar svo fengsamur húkk-
ari á stundinni,
að aðrir á grundinni
urðu bara öldungis krúkk.
Þurrkrítarmyndir
Myndlist
Bragi Ásgeirsson
í Galleríi Gangskör, Amt-
mannsstíg 1, sýnir Ingiberg Magn-
ússon 14 myndverk með þurrkrít
að uppistöðu en einnig notar hann
á stundum prentliti og akrylliti í
bland.
Við þekkjum Ingiberg sem dug-
andi grafíklistamann, sem hefur
verið í sókn í þeirri grein á undan-
fömum ámm, en hann er miklu
minna þekktur á sviði þeirra at-
hafna sem hann kynnir að þessu
sinni. Þetta em litríkar myndir hjá
Ingiberg og í flestum þeirra glímir
hann við stór og einföld form er
skera gjaman hvert annað. Litir á
móti byggingu mætti nefna þetta,
því að hér er glímt við hlutföll,
hreyfingu, hrynjandi, spennu og liti
og leitast við að ná fram þróttmik-
illi heild og rismiklu samræmi.
í sumum myndanna era formin
hörð og oddhvöss ásamt þvi að lita-
spilið einkennist af hörkulegum
yfírgangi og er ég hér ekki alveg
með á nótunum. Þykja mér þær
myndir minna meira á formæfingar
en djúpa lifun.
Mun forvitnilegri þóttu mér
myndir þróaðri litræns yfírgangs
svo sem „Á heiðinni" (6), „Nætur-
frost“ (7) og „Leysing" (12). í þeim
þykir mér Ingiberg komast í mest
samband við efniviðinn, sem hann
Ingiberg Magnússon, listmálari.
hefur á milli handanna og liggja
meira á hjarta en í öðmm myndum
á sýningunni. Þær em á allan hátt
mýkri, ferskari og óþvingaðri í út-
færslu og í þeim eitthvað af þeim
fágæta neista, sem er undirstaða
allrar lifandi myndlistar.
Það er vísast alveg rétt stefna
hjá Ingibergi, að kanna nýjar leiðir
í myndlistinni og víkka þar með
sjónarhringinn, en ég er þó ekki
viss um að hann hafí valið alveg
réttu leiðina að þessu sinni, því að
einhvem veginn er þetta of hart
og einstrengislegt á heildina litið.
Hið ljóðræna og óþvingaða hefur
f öðm falli vinninginn á þessari
sýningu...
Sumarbústaður -
eignaland
Góður sumarbústaður til sölu 100 km frá Reykjavík.
Fagurt útsýni. Kjarri vaxið land ogstutt í alla þjónustu.
Svör leggist inn á auglýsingadeild Mbl.
merkt: „E - 6669".
Lóðir í
Kjalarneshreppi
Kjalarneshreppur auglýsir eftir-
farandi lóðirtil úthlutunar:
1. Bensínstöðvar/verslunarlóð við Grundarhverfi
við Vesturlandsveg.
2. Einbýlishúsalóðir í Grundarhverfi.
3. Raðhúsalóðir í Grundarvhverfi.
4. Iðnaðarhúsalóðir á Esjumelum við Vestur-
landsveg.
Nánari upplýsingar á skrifstof u Kjal-
arneshrepps í síma 91-666076.
Héraðssýning á
kynbótahrossum
Búnaðarsamband Kjalarnesþings efnir til héraðssýningar á
kynbótahrossum á Víðivöllum 13. og 14. maí nk. A sýning-
unni verða ung, tamin kynbótahross dæmd og tekin í ætt-
bók, sbr. 34. gr. búfjárræktarlaga. Dómsstörf hefjast kl. 9
f.h. báða dagana og stefnt er að því að sýna álitlegustu
hrossin í reið síðdegis á laugardeginum. Skráning fer fram
hjá Búnaðarsambandi Kjalarnesþings, Búnaðarfélagi ís-
lands, skrifstofu Fáks og Hestamanninum í Ármúla og skal
vera lokið í síðasta lagi 9. maí nk. Skráningargjald er kr.
1.000,- fyrir hrossiðr Aðeins verða tekin til dóms þau hross,
sem skráð eru fyrir 10. maí og með fullnægjandi upplýsing-
um á þartil gerðum eyðublöðum, sem fást hjá ofannefnd-
um aðilum.
Búnaðarsamband
Kjalarnesþings,
Hamratúni 1,270 Mosfellsbæ,
sími 666217.
/X
Hárskerasveinrt
óskast í hluta eða fullt starf.
Upplýsingar í síma 12725
kvöldsími 71669
RAKARASTOFAN
KLAPPARSTÍG