Morgunblaðið - 05.05.1988, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAJÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. MAÍ 1988
Ný norsk-íslenzk
orðabók komín út
eftirlvar Orgland
Hvaða gagn höfum við Norð-
menn af orðabókum yfír íslenzkt
nútímamál? Að minnsta kosti virð-
ast fyrri kynslóðir Norðmanna hafa
álitið þessa spumingu mjög eðli-
lega, því að þeir hafa á engan hátt
stuðlað að útgáfu slíkra verka.
Norskir menntamenn hafa unnið
að víðtækum rannsóknum á nor-
rænu (fomri norsku og íslenzku)
bæði máli og bókmenntum, en Þor-
steinn Víglundsson skólastjóri á
íslandi og Eigil Lehman prestur í
Noregi urðu fyrstir til að semja
orðabók með uppflettiorðum á því
máli, sem Islendingar nota nú á
tímum. Bókin kom út í Bergen
(skrifað Björgvin með fomum
hætti) árið 1967 og útgefandi var
Sunnmöre Vestmannalag. Orða-
skýringar bókarinnar em á Aasen-
máli og orð, sem skyldust em
íslenzku, em venjulega höfð fremst,
og getur það verið áhugavert og
gagnlegt en jafnframt leitt til þess
að íslenzkir lesendur noti orð, sem
em bundin við ákveðnar norskar
mállýzkur. Árið 1985 kom út
íslenzk-norsk orðabók, styttri og
nútímalegri en hin fyrri. Séu þessar
tvær orðabækur notaðar samhliða
geta þær bætt úr þörf, sem orðin
hefur stöðugt meira áberandi.
í upphafi sjöunda áratugarins
hlutuðust norrænu félögin til um,
að nemendur mættu velja á milli
náms í nútímaíslenzku og norrænu
í menntaskólum. Þá vom hvorki til
kennslubækur né orðabækur yfír
íslenzkt nútímamál. Haldin vom
sumamámskeið fyrir norska kenn-
ara fram til ársins 1986 (á vegum
norska menntaskólakennarafélags-
ins og norrænu félaganna) og eitt
slíkt var haldið á Islandi (1964).
Þessi námskeið vöktu athygli, ekki
sízt á íslandi og áhuginn kom fram
í því að þátttakendur vom að jafn-
aði um þijátíu talsins. En síðan
komu fjarhagserfiðleikar til sög-
unnar og Norðmönnum var ráðlagt
að sækja íslenzkunámskeið i
Reykjavík, sem ollu því að færri en
áður fengu tækifæri til að fylgja
áhuga sínum eftir. Því miður fór
svo að vemlega dró úr isiensku-
kennslunni á tímabili. í þessu sam-
bandi er þess vert að geta að fyrir
skömmu var haldið stutt námskeið
í íslenzku á vegum NKS-útgáfunnar
fyrir norskukennara og kom þar
glöggt fram, að menn söknuðu þess,
að ekki hefðu verið haldin slík nám-
skeið í Noregi allar götur frá árinu
1970.
Síðan þá hefur margt gerzt sem
undirrituðum og mörgum öðmm
þykir mjög miður. Dregið hefur úr
kennslu í norrænu bæði í almennum
skólum og í háskólum með þeim
afleiðingum að menn vanmeta nú
gildi hins foma máls. Slær það
óhug á alla þá, sem virða arfleifð
málsins, eins og íslendingar hafa
jafnan gert, en þeir lifa í voninni
um að varðveita þjóðemi sitt hér
eftir sem hingað til.
Um þesar mundir verða bæði
íslenzka og norska fyrir gífurlegum
áhrifum frá hinum enskumælandi
heimi. Þegar er svo komið, að mörg
orð, sem við Norðmenn höfum not-
að um langan aldur, hafa vikið til
hliðar fyrir enskum tökuorðum. Því
til viðbótar koma orð jrfír mörg ný
hugtök, sem við eigum alltof auð-
velt með að tileinka okkur, jafnvel
í daglegu lífi.
íslendingar hafa ekki farið var-
hluta af slíkum áhrifum. Hins vegar
hafa þeir miklu betri málvitund, og
þótt rætur íslenzkunnar liggi djúpt
hefur málið mikill hæfíleika til ný-
sköpunar, þannig að þjóðin virðist
ætla að standa hríðina af sér. í
íslenzku verður einnig vart við
slanguryrði og slettur. Þær stinga
sér niður en hverfa aftur. A þeim
Qörutíu árum, sem liðin eru, síðan
ég kom fyrst til Reykjavíkur, hefur
íslenzkan ekki beðið varanlegan
skaða af erlendri ásókn.
Heillandi barátta íslendinga við
að varðveita tungu sína og menn-
Stykkishólmi.
ÞAI) var mikið um dýrðir hjá
eldri borgurum í Stykkishólmi
nú eftir sumardaginn fyrsta en
þá voru þeir að Ijúka eldri borg-
arahátíðum sem hafa verið í all-
an vetur á hótelinu hér þvi hótel-
stjórinn hefir alltaf verið svo
veglegur að bjóða á húsrými.
Það hefír jafnan verið vel mætt.
Góður og traustur hópur hefir ekki
látið standa á sér og metið það sem
fyrir hann er gert. Félögin í bænum
hafa skipst á um að halda þessi
mót, bæði með efni og veitingum
og flytja fólk fram og aftur og hef-
ir þar ekkert staðið á. En borgarar
ingu hlýtur að vekja einlæga að-
dáun margra þeirra sem komast í
kynni við íslenzkt mál. Það var
vegna tungu sinnar og bókmennta,
sem íslendingar eru sérstök þjóð
nú á tímum. Þar sem íslendingar
eru upphaflega komnir frá Noregi,
ber okkur Norðmönnum skylda til
að fylgjast með baráttu þeirra af
áhuga og árvekni. Orðin hrein-
tungustefna virðist oft hafa nei-
kvæða merkingu hér í Noregi og
jafngilda þröngsýni og þjóðremb-
ingi.
Undirritaður hefur stundað
íslenzkukennslu í Noregi árum sam-
an og orðið þess áskynja hversu
mikinn áhuga íslendingar hafa á
öllu því, sem að tungu þeirra lýtur.
í mörg ár hafa kennslubækur í
íslenzku fyrir Norðmenn verið fáan-
legar og stöðugt fleiri hafa huga
að leggja leið sína til fslands. Á
hinn bóginn hefur ekki verið hlaup-
ið að því fyrir okkur að leita uppi
íslenzk orð nema fyrir milligöngu
annarra tungumála, einkum
dönsku, en Svíar hafa jafnvel orðið
okkur fyrri til og gáfu út stóra
íslenzka orðabók árið 1982.
Norsk-íslenzk orðabók kom ekki
út fyrr en í árslok árið 1987. Þetta
er stór bók með uppflettiorðum
bæði á ríkismáli og nýnorsku. Hún
er 446 , síður í stóru broti og á
hverri síðu er þrír þéttprentaðir
dálkar. Höfundur bókarinnar, Hró-
bjartur Einarsson, hefur unnið mik-
ið þrekvirki upp á sitt eindæmi.
Þessi íslendingur og tungumála-
maður hefur stundað kennslu við
hafa með sér félag sem þeir kalla
Aftanskin og sér það að öðru leyti
um samkomumar. Þá hafa eldri
borgarar farið í skemmtiferð að
skoða landið.
Að þessu sinni sá Lionsklúbbur
Stykkishólms um þennan fagnað.
Árni Helgason stýrði skemmtuninni
fór með ýmsa þætti úr gömlum
minningum frú Theodóru Thorodd-
sen og sagði frá æskuheimili henn-
ar. Lárus Kr. Jónsson flutti sumar-
ljóð, Bergþóra Þorgeirsóttir lék
nokkur lög á tvöfalda harmonikku
og sungu menn undir ættjarðarljóð
Hróbjartur Einarsson
Háskóla íslands með norsku sem
aðalkennslugrein, en um þessar
mundir starfar hann hjá norrænu
ráðherranefndinni í Kaupmanna-
höfn. Rík ástæða er til þess að
færa honum og Háskóiaútgáfunni
í Osló þakkir fyrir þá nýju leið að
íslenzkri tungu, sem nú hefur verið
opnuð. Hún ætti að freista margra
nú á tímum þegar enskan gerist
stöðugt ágengari.
í formála minnist höfundurinn á
það „neyðarúrræði" sem lengi vel
var fyrir hendi, einkum fyrir íslend-
inga, þ.e. að bjarga sér með dansk-
íslenzkar orðabækur á meðan
danskt ritmál og norska ríkismálið
voru mjög áþekk með tilliti til orða-
forða, beyginga og réttritunar.
Smám saman hefur þróunin leitt
til þess að neyðarúrræði þetta hefur
orðið stöðugt meira ófullnægjandi.
Orðabækur með uppflettiorðum
og að seinustu sýndi sr. Gísli H.
Kolbeins kvikmynd frá ísrael og
skýrði hana. Konur Lionsmanna sáu
um kaffí og brauð og forstöðu alla.
á bæði ríkismáli og nýnorsku hafa
komið út á síðustu árum, og má
þar nefna norsk-enska orðabók eft-
ir Einar Haugen (1965) og norsk-
þýzka orðabók eftir Tim Hustad
(1979). Þessi verk, einkum bók
Hustads, hefur Hróbjartur Einars-
son notað sem viðmiðun varðandi
orðaforða í norsk-íslenzku orðabók-
ina. í starfí sínu sem sendikennari
í norsku við Háskóla íslands á átt-
unda áratugnum varð höfundur
þess oftlega áskynja að skortur á
norsk-íslenzkri orðabók var á marg-
an hátt þrándur í götu samskipta
íslendinga og Norðmanna. Og á
þeim árum hófst hann handa um
undirbúningsstarf við þessa orða-
bók. En það var ekki fyrr en 1981,
þegar Norræni menningarsjóðurinn
veitti fé til að vinna að handriti
bókarinnar, að höfundur gat hafið
þetta verkefni kerfísbundið og fyrir
alvöru. Hann segir að án þessa
stuðnings hefði bókin aldrei orðið
til. Og útgáfa bókarinnar hefði orð-
ið mikil fjárhagsleg byrði fyrir út-
gáfuaðiíana hefði ekki komið til
rausnarlegt framlag frá norska
menningarsjóðnum og norska
menningar- og vísindaráðuneytinu.
Formáli bókarinnar er skrifaður
bæði á norsku og íslenzku og hún
hefur einnig að geyma leiðbeiningar
um notkun á báðum tungum. í
upphafí er greinargóður listi yfír
skammstafanir og er öllu skilmerki-
lega og haganlega fyrir komið.
Bókin ber þess merki í hvívetna að
höfundur hefur unnið af samvizku-
semi og alúð.
í formála nefnir hann þann
stuðning sem hann hefur notið við
útgáfuna og tiltekur sérstaklega
Tom Hustad orðabókaritstjóra út-
gáfunnar. Höfundur nefnir einnig
helztu verk, sem hann hefur að leið-
arljósi. Bókin er prentuð í Dan-
mörku.
Höfundur er akáld og fræðimaður.
Og það voru glaðleg andlit sem
héldu heim á leið að lokinni þessari
ágætu skemmtun.
- Árni
Stykkishólmur:
Fundur í félagi eldri borgara
Frá fundi eldri borgara í Stykkishólmi.
Morgunblaðið/Ámi Helgason
s i n g
ODEON VEGGLJÓS
KR. 2.190.-
MINOS VEGGLJÓS
KR. 1.920.-