Morgunblaðið - 23.09.1988, Blaðsíða 12

12
MORCjUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. SEPTEMBER 1988
Kæliskápar fyrir minni
heimili frá
Blomberq
Meira en 20 gerðir
Verð við allra hæfi
Einar Farestveit&Co.hf.
•OMQAKTUN 2S. SÍHAAi |*1| 1NN OO IHtM - MOIÍUW/MI
Leið 4 stoppar við dymar
. E. Sillanpáa o g ísland
eftir Hjört Pálsson
Hinn 16. þ.m. var öld liðin frá
fæðingu Frans Eemils Sillanpáá
(1888—1964) sem einn Finna hefur
hlotið bókmenntaverðlaun Nóbels
og naut meiri hylli og frægðar fyr-
ir skáldskap sinn fyrstu áratugina
eftir að Finnland öðlaðist sjálfstæði
en flestir starfsbræður hans sem
skrifuðu á finnsku. Af því tilefni
skal vikið hér örfáum orðum að
Sillanpáá, kynnum hans af íslandi
og íslendingum. og íslendinga af
honum og verkum hans, en mjög
verður stiklað á stóru.
F.E. Sillanpáá gekk menntaveg-
inn og stundaði um skeið nám í
náttúruvísindum í Helsinki. Stúd-
entsárin þar urðu honum dýrmætur
náms- og reynslutími. Ritstörf hans
hófust á fyrri stríðsárunum. í fyrstu
fékkst hann nokkuð við blaða-
mennsku, en sneri sér fljótlega að
skáldskapnum einum. Á yngri árum
dvaldist hann löngum á æskustöðv-
um sínum og reisti sér þar hús, en
átti heima í Helsinki síðari hluta
ævinnar.
Þorra verka sinna sem öll eru í
óbundnu máli samdi Sillanpáá inn-
an við miðjan aldur, enda bagaði
hann heilsubrestur þegar á ævina
leið. Auk skáldsagna og smásagna
samdi hann ritgerðir og frásögu-
þætti sem sumir urðu mjög vinsæl-
ir þegar höfundurinn las þá í.
finnska útvarpið. Flest skáldverk
Sillanpáá sem var bóndasonur frá
Tavastkyro í Satakunta gerast í
átthögum höfundarins og fjalla um
fólkið þar, lífsbaráttu þess, sögu
og kjör. Sillanpáá hafði mikla sam-
úð með sveitaöreigunum sem hann
var sjálfur kominn af. Um þá var
á finnsku haft orðið torppari. Þeim
fór síQölgandi með iðnvæðingu og
breyttum búnaðarháttum þegar leið
á 19. öld, en þeir bjuggu við eymd-
arlg'ör og urðu rnikill örlagavaldur
í sögu Finnlands þegar tímar liðu.
Sögur F. E. Sillanpáá eru merkur
þáttur sveitasagna- og raunsæis-
hefðar í fínnskum bókmenntum sem
er arfur frá 19. öld, en gætir enn
á okkar dögum. Frægar urðu
raunsæjar náttúru- og mannlýsing-
ar hans og lýsingar hans á nánum
tengslum lands og manns í blíðu
og stríðu. Þessar lýsingar hans úr
miskunnarlausri lífsbaráttu almúg-
ans í sveitum Finnlands eru glöggar
og einatt ófegraðar. íslenskur
starfsbróðir hans hefur kallað hann
„eitt mesta alþýðuskáld á Norður-
íöndum" og þegar Sillanpáá fékk
Nóbelsverðlaunin voru honum veitt
þau „fyrir það, af hve næmum skiln-
ingi og frábærri stflsnilld hann hef-
ur lýst lífi alþýðu og náttúrunni í
landi sínu í þeim innbyrðis tengslum
sem myndast þar á milli".
Þott Sillanpáá sé ekki beinlínis
talinn til verkalýðsskálda er sterkur
félagslegur grunntónn í mörgum
verkum hans. En þar kemur einnig
fram hálf-„mystískt“ viðhorf til
náttúrunnar og lífsins sem órofa
sköpunarverks, einnar heildar, enda
ber höfundurinn mikla lotningu fýr-
ir öllu lífi og lífsviðhorf hans er
mótað af mannúð og trúarþeli.
Hann var góður sálfræðingur og
góður líffræðingur sem naut þar
náms síns og nálgaðist lífsviðhorf
sitt að nokkru eftir leiðum náttúru-
vísindanna, enda hafa verk hans
m.a. verið kölluð „líffræðilegar átt-
hagalýsingar". Víða í verkum sínum
gerir Sillanpáá náttúrufræðilegar
athuganir og notar nákvæmar smá-
myndír úr náttúrunnar ríki til þess
að byggja upp blæbrigðaríka heild-
armynd. Hjá honum eru maður og
náttúra ekki andstæður, heldur er
maðurinn hluti náttúrunnar; höf-
undurinn sér hann undan sjónar-
homi hennar. Viðhorfið til manns
og samféiags í sumum verkum Sill-
anpáá virðist mótað af nauðhyggju,
en ekkert rúm er hér til þess að
fara út í hvemig þar speglast ein-
hyggja og tvíhyggja, efnishyggja
og hughyggja - þótt fróðlegt gæti
verið. Kynning á sálgreiningu,
prímitívisma og evrópskum
samtímabókmenntum ásamt fleiru
lagðist á eitt um það í Finnlandi á
flórða tug aldarinnar að beina at-
hygli rithöfunda að þeim öflum sem
blunda í verkum Sillanpáá. Mann-
lýsingar eru styrkur hans, en hið
sama verður ekki sagt um byggingu
sagna, svo sem sums staðar sést í
skáldsögum hans og ekki síður í
sumum smásögum hans og frá-
sagnaþáttum sem virðast nokkuð
laus í reipunum.
Oft eru lýsingar Sillnapáá fremur
þunglamalegar og grámóskulegar
og sneyddar kímni, en þegar best
lætur magnast áhrif sagna hans
fyrir vikið. Það á sinn þátt í þunga
og krafti hinnar epísku frásagnar.
Meinleg fyndni og „írónía" kemur
þó öðru hveiju fyrir í sögum höfund-
arins og stundum liggur hálfgrát-
brosleg kímni í þeim atvikum lífsins
og aðstæðum persónanna sjálfra
sem hann lýsir í sögum sínum. Hún
litar oft frásögnina og getur orðið
dálítið hæglætisleg og undirfurðu-
leg og ráðið sjálfum stflsvipnum.
Sýnist það ekki síst eiga við um
smásögur Sillanpáá og frásögu-
þætti. Af misgóðum smásögum
samdi hann feiknin öll. Hinar bestu
eru þó taldar sígildar og stíll höf-
undar er persónulegur og blæ-
brigðaríkur og mun í fyrstu hafa
þótt nokkuð nýstárlegur og hafa
haft áhrif á yngri höfunda í Finn-
landi. Víða í verkum Sillanpáá koma
fyrir - jafnframt hinni epísku frá-
sögn - „impressjónískar" myndir og
sálarlífi persóna sinna lýsir hann
gjaman með því að draga fram
víxláhrif og samspil náttúniathug-
ana og hugskynjunar, leggja
áherslu á tengsl manns og um-
hverfis.
Langflest af því sem hér hefur
verið sagt um Sillanpáá sem höfund
og einkenni verka hans hlýtur stað-
festingu á margvíslegan hátt í þeim
sögum hans sem þýddar hafa verið
á íslensku. Skapadægur (sem út
kom á finnsku 1919) er sígild saga
úr borgarastríðinu árið áður og með
svipuðum hætti veita fleiri sögur
höfundarins innsýn í sögu Finna á
19. og 20. öld og milli sumra þeirra
eru bein innbyrðis tengsl. Sömu
persónur koma td. fyrir í fleiri en
einni sögu. Óhætt er að fullyrða
að með sögum sínum hafi Sillanpáá
orðið rödd og málsvari sinnar eigin
stéttar og sinna eigin átthaga í
finnskri sagnagerð - eins og Ivar
Lo-Johansson, afkomandi „stat-
ama“ í Svíþjóð - og litað frásögn
sína af óblíðum örlögum finnskra
sveitaöreiga mannúð og lífstrú.
F.E. Sillanpáá kom til íslands
vegna Alþingishátíðarinnar 1930
og skrifaði síðar um för sína. Hér
hitti hann m.a. skáldbróður sinn,
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi,
og batt einnig nokkum kunnings-
skap við Stefán Jóhann Stefánsson,
„Sögnr F.E. Sillanpáa
eru merkur þáttur
sveitasagna- og raun-
sæishefðar í fínnskum
bókmenntum sem er
arfiir frá 19. öld, en
gætir enn á okkar dög-
um. Frægar urðu
raunsæjar náttúru- og
mannlýsingar hans og
lýsingar hans á nánum
tengslum lands og
manns í blíðu og
stríðu.“
síðar ráðherra. Tvær prentaðar frá-
sagnir eru til af fundi Sillanpáá og
íslendinga í Helsinki. Önnur heim-
sóknin var 1936, hin nær aldar-
flórðungi síðar. Hinni fyrri hefur
séra Siguijón Guðjónsson lýst í
greininni „Ein klukkustund hjá F.E.
Sillanpáá" sem birtist í Lesbók
Morgunblaðsins um svipað leyti
og skáldið tók við Nóbelsverðlaun-
unum, en seinni heimsókninni lýsti
Njörður P. Njarðvík í þætti sem
hann nefndi „Skapadægur" og
prentaður var í Félagsbréfi AJB
1959.
Þijár merkar skáldsögur Sill-
anpáá hafa verið þýddar á íslensku:
Silja (1935; kom fjórum ámm áður
út á frummáli), Skapadægur (1940
á íslensku) og Sólnætur (1944;
kom áratug fyrr út á fmmmáli).
Fyrmefndu bækumar báðar þýddi
Haraldur Sigurðsson, en Andrés
Kristjánsson þá síðastnefndu. Silju
virðist hafa verið vel tekið af rit-
dómumm og öðmm lesendum og
átti hún áreiðanlega hvað mestan
þátt í að kynna Sillanpáá hér á landi
og móta hugmyndir Islendinga um
hann og skáldskap hans. Sólnætur
sýnast líka hafa vakið töluverða
athygli og fallið íslendingum vel í
geð, en öðm máli gegndi um
Skapadægur sem að mínum dómi
er þó mest og áhrifaríkust þessara
sagna. Um hana ríkti meiri þögn
en hinar og hún er eina sagan af
þessum þremur sem ég hef fundið
heimildir um að sumir lesendur
hafí beinlínis tekið illa. Undantekn-
ing frá því var þó grein eftir Sigurð
Draumland sem birtist í Alþýðu-
blaðinu í árslok 1942. Líklegasta
skýringin á miður góðum viðtökum
bókarinnar er sú að þau ömurlegu
örlög sem þar er dregin upp mynd
af í einum lit hafi orðið of yfir-
þyrmandi fyrir marga lesendur. Þar
að auki er hugsanlegt að sagan
hafi goldið þess á hvaða tíma hún
kom út hér á landi. Á líkan hátt
og fregnin um að Sillanpáá hefði
fengið Nóbelsverðlaun 1939
drukknaði næstum í brakinu og
brestunum frá Finnlandsstyijöld-
inni sama haust getur hugsast að
fréttir um útkomu Skapadægurs
og dómar um bókina vorið 1940
hafí fengið að þoka fyrir öðrum
tíðindum sem hærra bar. Þetta var
einmitt vorið sem Þjóðveijar her-
námu Danmörku og Noreg og Bret-
ar ísland mánuði seinna. Auk þess
höfðu flokkadrættir og blaðaskrif
verið hér mikil um Finnlandsmál
þótt í deilum skorti mikið á sann-
girni og þekkingu á aðstæðum á
báða bóga.
Kynning á Sillanpáá og verkum
hans hefur verið mjög takmörkuð
í útvarpi. Þó voru Sólnætur lesnar
í útvarp hér sumarið 1974. Einna _
mest var fjallað um höfundinn og
verk hans á prenti hérlendis um það
leyti sem hann hlaut Nóbelsverð-
launin. Grein birtist t.d um það efni
í Iðunni 1937 eftir Stefán Einars-
son og önnur eftir Leif Haraldsson
í Dvöl 1939.
Þó að tilviljun hafi oft ráðið því
hvað hér á landi er kynnt af erlend-
um bókmenntum ætla ég að Mika
Waltari hafi einn finnskra höfunda
verið kynntur með jafn mörgum eða
fleiri skáldsögum í íslenskri þýðingu
en Sillanpáá. Þær þijár sögur hins
síðamefnda sem um ræðir em með
þekktustu og merkustu verkum
hans og veita jafnframt góða hug-
mynd um fjölbreytnina í skáldskap
hans vegna þess hve þær era ólík-
ar. Til íslenskra lesenda gat það
höfðað að raunsæissögur Silianpáá
úr finnskum sveitum vora greinar
á sama meiði og margt það besta
í íslenskri sagnahefð 19. og 20.
aldar fram til þess tíma sem þýðing-
amar komu út. íslenskum lesendum
hlaut því að koma margt kunnug-'
lega fyrir sjónir í sögum Sillanpáá
og þeir hafa hlotið að geta greint
þar skyldleika við eigið eðlisfar auk
þess sem þar var ýmsan sögulegan
fróðleik að finna sem skýrt gat fyr-
ir þeim hið flókna og blóðuga tafl
í Finnlandi samtímans og rætur
þess. Kreddulaust mannúðarviðhorf
og lífstrú Sillanpáá hefur að öllum
líkindum átt vel við íslenska lesend-
ur, því að hvorttveggja var nátengt
fyrrgreindri sagnahefð og hugsun-
arhætti alþýðufólks á íslandi. Þegar
á annað borð er um að ræða róttæk
lífs- og félagsmálaviðhorf þess era
þau mun oftar sprottin af reynslu
þess og uppeldi en beinum kynnum
af harðri, pólitískri hugmyndafræði
sem numin er af bók.
Skrif um Sillanpáá og verk hans
á íslensku era ekki mikil, en þeir
höfundar sem við þá sögu koma
birtu greinar sínar í víðlesnum blöð-
um og tímaritum. Kynning þeirra
var jákvæð í garð höfundarins og
greinamar samdar af virðingu fyrir
Sillanpáá og ást og áhuga á verkum
hans.
Smásögur Sillanpáá era íslensk-
um lesendum afar lítt kunnar af
þýðingum þótt þeirra séu dæmi.
Þar vantar því áberandi drátt í
mynd íslendinga af höfundinum.
Líklega hefur allt sem eftir Sill-
anpáá hefur birst á íslensku verið
þýtt úr öðra máli en frammálinu,
sennilega sænsku. Sitthvað sem
varðar hin fínni blæbrigði hefur
auðvitað getað glatast eða fölnað á
leiðinni milli mála, en með nokkram
rökum má þó ætla að yfírleitt hafi
býsna vel til tekist um þýðingamar
og þær séu í betra lagi.
Að öllu samanlögðu virðist því
mega segja að þrátt fyrir nokkrar
gloppur hafi F.E. Sillanpáá og verk
hans fengið sæmilega kynningu á
íslandi, einkum á fjórða og fimmta
tug aldarinnar. Jafnframt sé mynd
íslenskra lesenda af hvorutveggja í
allgóðu samræmi við það sem oft-
ast er bent á þegar finnskir bók-
menntafræðingar fjalla um Sill-
anpáá og verk hans og stöðu þeirra
í sögu finnskra bókmennta.
Höfundur er fyrrverandi dag-
skrárstjóri Rikisútvarpsins.