Morgunblaðið - 27.04.1989, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. APRÍL 1989
Minning:
Brynjólfur Bjamason
fyrrum ráðherra
Andlát Brynjólfs Bjamasonar
fyrrverandi menntamálaráðherra
beinir huganum að ævintýri, sem
hefst í hópi íslenskra stúdenta og
fleiri menntamanna í Kaupmanna-
höfn og Berlín á árunum 1918—
1923. Helstu áhrifavalda í þessu
ævintýri er að fínna í umróti fyrri
heimsstyijaldar með byltingu
bolsivíka i Rússlandi 1917.
Brynjólfur Bjamason, Einar 01-
geirsson, Ársæll Sigurðsson og
Stefán Pétursson eru meðal þeirra
nafna, sem koma upp í hugann um
leið og nafn Ólafs Friðrikssonar,
foringja jafnaðarmanna frá 1920—
1926. Brýnjólfur og Einar hafa í
meira en hálfa öld verið helstu
hugsuðir og fomstumenn í stjóm-
málahreyfíngu verkalýðsins á ís-
landi. — í kvæði skálds höfum við
lesið: „Byltingin kom í rauðum pésa
að sunnan," en einnig að norðan
af því að Einar var á Akureyri og
hann og Brynjólfur á Siglufírði.
Ég hafði keypt bókina „Brauð-
strit og barátta" eftir Benedikt Sig-
urðsson handa Brjmjólfi. En mér
auðnaðist ekki að koma bókinni til
hans, áður en hann lést þann 3.
apríl sl. Þetta rit um baráttu verka-
lýðsins á Siglufirði og víðar er hið
merkasta. Maður gat verið viss um
að Brynjólfur yrði meðal þakklát-
ustu lesenda þessarar bókar. Hann
starfaði mörg sumur á síldarver-
tíðum á Siglufírði. Þar stundaði
hann m.a. gæðaeftirlit með fítu-
og eggjahvítumagni sfldar í eld-
húskytm, sem hann notaði sem
rannsóknarstofu. Hann vann fyrir
Sfldareinkasölu ríkisins og reyndi
þama í starfi á þau fræði sem hann
hafði lært við Kaupmannahafnar-
háskóla. En stjómmálin og kjara-
baráttan vom ofarlega á dagskrá á
þessum tíma eins og alltaf í lífi
hans.
í óbirtum endurminningum
Brynjólfs um þennan tíma á Siglu-
firði, 1928, segir hann m.a. um
kynni sín af Jóni Rafnssyni hinum
kunna verkalýðsleiðtoga: „Jón
Rafnsson var þetta sumar á sfldar-
bát, sem lagði upp á Siglufírði.
Hann hitti mig oft, þegar hann var
í landi, og það var einmitt þetta
sumar, sem við kynntumst náið og
tengdumst vináttuböndum, sem
aldrei rofnuðu." Og ennfremur:
„Þetta sumar keypti ég mat hjá
konu einni, sem hafði marga utan-
bæjarmenn í fæði. Meðal þeirra
voru bræðumir Bjami og Sveinn
Benediktssynir. Yfír borðum var
margt spjallað og Bjami talaði aldr-
ei um annað en pólitík og virtist
hafa brennandi áhuga. Sá áhugi var
þá enn mjög í anda gamla Sjálf-
stæðisflokksins.“ Gera má ráð fyr-
ir, að ungum sjálfstæðismönnum
hafi þótt fengur í að kynnast þama
kommúnista, sem 1920 hafði verið
á þingi með sjálfum Lenín og kynnst
bandaríska blaðamanninum John
Reed, sem skrifaði bókina „Tíu dag-
ar sem skóku heiminn". Það er
þekktasta rit um byltingu bolsivíka
í Pétursborg 1917. John Reed var
aðalsöguhetjan í kvikmyndinni
„Reds“ sem gerð var fyrir nokkrum
ámm og margir munu minnast.
Sigluljörður var á þessum tíma
einn helsti nomapottur stéttarbar-
áttu og stjómmála í landinu eins
og best verður lesið um í riti Bene-
dikts sem að ofan er getið og reynd-
ar má einnig fá glögga mynd af í
bók Jóns Rafnssonar „Vor í verum".
Myndun nýsköpunarstjómarinn-
ar í október 1944 er vafalaust höf-
uðviðburður sögu lýðveldisins. Ráð-
herrastarf Brynjólfs Bjamasonar í
þeirri ríkisstjóm ber hæst í stjóm-
málastarfí hans.
Sem menntamálaráðherra skip-
aði hann því háan sess í hugum
okkar róttækra stúdenta sem út-
skrifuðumst frá Menntaskólanum í
Reylq'avík vorið 1946. Á því fagnað-
arári glöddumst við í hjarta yfír að
Brynjólfur gæti sem ráðherra fagn-
að 100 ára afmæli MR með skóla-
bræðrum sínum, þar á meðal Pálma
Hannessyni rektor skólans. Þeir
höfðu báðir lokið stúdentsprófí
1918 og lagt stund á náttúrufræði
og lögðum við róttækir auðvitað
ákveðinn skilning í þau fræði sem
undirstöðugrein hinnar „réttu"
heimspeki í þjóðfélagsmálum. Þeir
Brynjólfur og Pálmi áttu það sam-
eiginlegt að vera í essinu sínu á
ferðalögum, sérstaklega um öræfín.
Við þau tækifæri geisluðu báðir af
slíkum persónutöfrum og þekkingu
á náttúrunnar dýrð, að allir sem
nutu félagsskapar þeirra áttu um
það kærar minningar.
Eftir að Biynjólfur lét af þing-
mennsku 1967 ólum við margir vin-
ir hans og samheijar þá von í
bijósti, að honum entist heilsa til
að sinna heimspeki og ritstörfum.
Sú ósk okkar hefur ræst betur en
nokkum okkar gat órað fyrir.
Ég minnist þess tíma, þegar
heimspekirit Brynjólfs „Forn og ný
vandamál" kom út 1954. Við, sem
vorum upptendraðir af hinum hag-
nýtu pólitísku heimspekibæklingum
Maos formanns og hans félaga frá
því um 1930, reyndum af öllum lífs
og sálarkröftum að lesa verk Brynj-
ólfs. Það var óneitanlega hart und-
ir tönn. Nógu mikið skildum við þó
til að halda því fram fullum hálsi,
að hér væri á ferðinni meiriháttar
heimspekiverk. Ég man glöggt eftir
því hve særður ég var yfír við-
brögðum yfirlæknis míns og annars
sérfræðings deildarinnar, þar sem
ég var kandidat, þegar ég lýsti fyr-
ir þeim hvílíkur heimspekilegur
hvalreki þetta rit væri fyrir lands-
menn.
Þeir sögðu hreint út, að pólitískt
ofstæki og heimspeki færu ekki
saman og átti þessi umsögn að
vera rétt bæði um höfund heim-
spekiritsins og lesandann.
Frá þessum tíma óx sífellt hróður
Brynjólfs sem heimspekings með
hveiju riti sem út kom eftir hann
um slík efni. Á sama tíma veit ég
ekki til að viðhorfsbreyting yrði hjá
fyrrverandi meisturum mínum á
sjúkradeildinni, sem aldrei höfðu
lesið stafkrók eftir Brynjólf hvorki
um heimspeki né annað.
Meðal tryggustu vina Brynjólfs
hafa verið um langt árabil hjónin
Andrés Haraldsson bifvélavirki og
Kolbrún Þorvaldsdóttir. Ég geri ráð
fyrir því, að upphaf þeirrar vináttu
hafí verið hjá honum eins og mér
gegnum bflaviðgerðir. Á bílaverk-
stæði Adda voru viðgerðir á rússn-
eskum bílum, sérstaklega rússa-
jeppum, sérgrein. Þeir sem áttu
slíka bíla voru alltíðir viðskiptavinir
á verkstæði Adda og ekki bara
vegna viðgerða. Þar var líka löng-
um vettvangur félagsvísinda með
heimspekilegu ívafí. Það var því
meira að þakka þessu verkstæði
Adda en almennri þátttöku í stjóm-
málastarfi, að ég kynntist Brynj-
ólfi. Sú kynning efldist mjög á
ferðalögum sem Addi dreif menn í
inn á öræfí, eins og á Kjöl og í
skála Ferðafélagsins við Hagavatn.
Vinátta þeirra hjóna, Adda og
Kollu, hefur verið Brynjólfi svo
mikils virði, að allir vinir og sam-
heijar hans, sem til þekktu, bera
mikinn þakkarhug til þeirra.
Við Érla sendum Élínu, manni
hennar Godtfred Vestergaard, fjöl-
skyldu þeirra og öðrum ættingjum
innilegar samúðarkveðjur.
Ólafur Jensson
Ljónið Brynjólfur Bjamason hef-
ur kvatt oss í heimi hér. Ljón var
Brynjólfur í baráttu og hugsun.
Ljóngreindur var maðurinn hvað
sem öðmm fannst um hans pólitísku
viðhorf og heimssýn. Enginn getur
annað sagt.
Ég kynntist Brynjólfí Bjamasyni
fyrst fyrir allnokkmm ámm af lestri
ritgerða hans og bóka um heim-
speki og pólitík og hreifst af. Kjam-
yrtari og rökfastari hugsun í pólitík
og stjórnmálum var leitun að. Og
síðast en ekki síst vom mannúðar-
hugsjónir hans á heimsgmndvelli.
Á heimsgmndvelli vom hugmyndir
Brynjólfs óumdeilanlega. Og sem
betur fer segja hér margir. Ég er
líklega einn þeirra. Sjaldan eða aldr-
ei hefi ég heyrt mannkynssöguna
skýrða betur út í sinni allra víðustu
mynd en af samtölum mínum við
Brynjólf. Eftir þau samtöl skildi ég
ýmislegt öðmvísi. Mættu margir
vinstri menn í dag taka sér til fyrir-
myndar hina ským og langsýnu
rökhugsun Brynjólfs. Mikið yrði
vaðallinn í flestum vinstrimönnum
minni, og mál þeirra væntanlega
skiljanlegra og skýrara fólki með
t.d. bara meðalgreind eins og mér.
Fádæma betra. En það 'er önnur
saga.
Fyrir tæpum fimm ámm þegar
Morgunblaðið hafði viðtal við
nokkra fyrrverandi þingmenn þar
sem þeir komu saman af sérstöku
tf
Á VIT EILÍFÐARINNAR
eftir Pál Skúlason
Margs er að minnast þegar Brynj-
ólfur Bjamason er kvaddur. Heim-
spekingur, stjórnmálaleiðtogi,
traustur og heilsteyptur maður, góð-
ur vinur. Gæddur lífsþrótti og and-
legum styrk umfram annað fólk sem
ég hef kynnst. Heimspekin kynnti
okkur og úti á vegum hennar urðum
við vinir. Vegir heimspekinnar em
gerðir úr hugsunum og orðum
manna sem helga sig spumingunni
um hinstu rök lífs og tilvem. Spum-
ingin er uppspretta endalausrar við-
leitni til að leggja nýja vegi, bijóta
sér leið yfír ófæmr og bjóða öðmm
í fylgd með sér. Sjaldnast komast
menn langt áleiðis. Stundum hrekur
þá af leið. Spumingin sjálf er göl-
drótt. Er vemleikinn ekki allur ann-
ar en hann sýnist? Hver em, hvar
em, mörk lífs og dauða? Er lífið ein-
ungis líf þessa kynduga líkama sem
hvert okkar ber? Vinur minn, hvar
ert þú nú til að fylgja spumingunni
eftir? Þessari spumingu sem hleypur
fram úr okkur, kemur aftan að okk-
ur þegar minnst varir og leikur sér
að okkur, eltir okkur uppi. Sem við
komumst ekki undan af því við geng-
umst henni á vald, sómm henni holi-
ustu án þess að okkur væri ljóst að
þar með hefði hún tekið við stjóm-
inni í eitt skipti fyrir öll. Kannski
var okkur það Ijóst undir niðri. Að
þess eins væri að bíða að við yrðum
loks, það sem þú ert orðinn núna,
órofa hluti af spumingunni sjálfri.
Heimspeki stundum við til að bera
þessari spumingu vitni, leyfa henni
að leika sér að okkur og leika við
okkur ef og þegar henni þóknast.
Þannig vom samræður okkar, og
dauðinn, þetta fullkomna tákn tak-
markana okkar og endanleika, stað-
festir fjarlægðina og þögnina sem
em uppspretta allrar ræðu, líka
þeirrar ræðu sem heimspekin er og
hefur verið um aldir. Þögnin sjálf
er eilífðin sem þú vildir fanga með
orðum heimspekinnar, fá að skoða
í krók og kring í mynd hugtaka og
raka, fá að sameinast í huganum
og vera samt þú sjálfur. Þú sjálfur,
ég sjálfur, sérhver manneskja hún
§jálf um alla eilífð, sjálfstæð og ein-
stök í sönnum, ævarandi heimi.
Hvemig má það vera?
Hvemig get ég, getur þú, hann
eða hún haft ævarandi gildi, lifað
eilíflega í heimi sem virðist ofurseld-
ur eyðingu og sundmng efnisins?
Er manneskjan ekki annað en blossi
í eilífðinni? spurðir þú, og svaraðir:
hún hlýtur að vera annað og meira.
Rökin í Gátunni miklu vom meðal
annars: Það er til sjálfstæður hlut-
veraleiki; þessum sannleika verður
vart neitað; en sannleikurinn er verð-
mæti; og verðmæti hafá ekki gildi
nema þau vari eilíflega; ef manneskj-
an er ekki marklaust slys í marklaus-
um heimi, þá hefur hún líka, hefur
sérhver manneslq'a, í sér fólgið ævar-
andi gildi. Hún hlýtur þvi að lifa um
alla eilífð.
Get ég hrakið þessi rök? Hlýt ég
að fallast á að sú lífsnauðsyn að
viðurkenna ævarandi gildi sé mér
jafnframt röknauðsyn svo að ég
verði að fallast á eilíft líf þeirrar
sjálfstæðu einstöku vem sem hvert
okkar er? Eflaust get ég hnotið um
rökin. Margt hefur gildi þótt það
hafi ekki ævarandi gildi. Og hvað
um sjálft eilífðarhugtakið? Er það
skiljanlegt okkar takmörkuðu skyn-
semi? Hefur það skýra merkingu?
Nei, en samt er okkur ljóst hvað við
er átt og þess vegna missir rök-
greining þess marks. Hverful, end-
anleg verðmæti, líf sem blossar upp
og slokknar, fullnægir ekki þeirri
skynsemi sem lýtur valdi spuming-
arinnar um hinstu rök. Þess vegna
rís sú krafa að lífsnauðsyn verði
röknauðsyn: að úrslitavalið sé að
líf okkar hafí eilíft gildi, það séu
rökleg fmmsannindi vegna þess að
til þeirra vísi öll rök að endingu.
Jafnvel þótt alla mælikvarða skorti.
Jafnvel þótt öll einstök rök bresti.
Jafnvel þótt trúna bresti. Þú sagðir:
við skulum vejja lífíð, ekki trúa einu
eða neinu, bara kveða upp þann
úrskurð með sjálfum okkur: á þessu
byggjast allir hlutir. Annars væm
þeir marklausir. Allt vita tilgangs-
laust. Og það skulum við aldrei sætta
okkur við.
Þú vissir sem var að ég var efíns.
Að ég sló því á frest að taka endan-
lega afstöðu, að ég hafði ekki enn
kannað allar leiðir, ekki skyggnst inn
í alla króka og kima í þessu máli.
Þú beiðst eftir bréfí frá mér sem ég
var enn að senq'a þegar þú kvaddir
þetta jarðneska líf. Og nú heldur þú
mér vakandi með óorðuðum spum-
ingum sem eltast við mig og ég elti
í þeim samræðuleik sem heimspekin
er, hefur verið og á að vera. Sam-
ræðuleik þar sem mælikvarðamir á
gildi allra hluta em lagðir á vogar-
skálar. Þér hefði ekki fallið orðið
„leikur“ í þessu sambandi. Heim-
speki er annað en léttúðugt tal. Þar
á sjálf alvara lífsins að vera gegnum-
lýst, ef ekki brotin til mergjar. Leik-
ur er það samt. Leikur og lán sem
birtist í orðunum „lífið leikur við
okkur“. Því að lífíð leikur sannarlega
við þann sem eignast hlutdeild í
gæðum lífsins og fær að tala um
þau við aðra, deila lífínu með öðram
í samræðu sem engan enda tekur,
af því að hún stefnir markvisst á
vit eilífðarinnar sjálfrar.
Þannig gekkstu hiklaust, oftast
einn og án lifandi samneytis við
aðra heimspekinga, af lífsnauðsyn
til móts við gátuna miklu. Og hélst
áfram ótrauður yfir vegleysur fræð-
anna þar sem flestir farast eða sitja
fastir og komast hvorki aftur á bak
né áfram. Sjálfur þekktirðu mörk
þín. Líka mótlætið, efa, ótta og ang-
ist. En þú gekkst þessu ekki á hönd
og leyfðir því aldrei að ráða stefn-
unni, eins og við gemm svo mörg á
þessum tímum tómhyggjunnar, hel-
sprengju andans.
Á slíkum tímum er verkefni heim-
spekinnar kannski aðeins eitt. Að
hlúa að spumingunni sjálfri um
hinstu rök. Reyna að sjá til þess að
hún gleymist ekki eða splundrist í
þeim ógnarhávaða röklausra orða
og athafna sem yfír veröldina geng-
ur. Reyna að rækta þessa spumingu
sem gerir okkur kleift að horfast í
augu við tómið, eyðingu og dauða.
í hverri mynd sem þau birtast. Loka
aldrei augunum nema til þess eins
að sameinast spumingunni um uppr-
una og endalok alls.
Verk þeirra, sem þannig hafa lif-
að, hugsað og starfað, em kyndlar
í myrkri óvissunnar og ráðleysisins.
Hvaðan þeim berst orka til að veita
yl og birtu er hulin gáta. Hluti af
gátunni miklu. Orkan brýst fram í
þeirri undmn sem þau vekja. Undmn
sem felst í aðdáun á því hvemig
tekist er á við óleystan vandann,
hvemig vandinn er fangaður í orðum
og kenningum, hvernig honum er
lýst, hvemig hann er kynntur og
sögð á honum deili. Á þann hátt að
sífellt er minnst á ókunnar hliðar
hans og rætur, leyndardóma sem
hann býr yfír og óráðnir em um
leið ög lesandinn er spurðun Er það
ekki svona sem við skulum líta á
málið? Og lesandinn verður að taka
afstöðu eða gefast upp ella.
Þannig rit samdi Brynjólfur. Höf-
undurinn er ævinlega fyrsti lesandi.
Og þegar vel er að verki staðið knýr
hann sig til að skoða og reyna að
bæta afstöðu sína til efnisins. Efnið
sjálft setur kröfurnar sem höfundur
og lesandi þurfa að læra að beygja
sig undir. Btynjólfur segir á einum
stað um rit sín að þau hefðu gert
sitt gagn í skrifborðsskúffunni. í
einni samræðu okkar skýrir hann
þetta svo að hann hafí sínar efa-
semdir um að þau hafí nokkurt gildi
fyrir annan en hann sjálfan; hins
vegar viti hann að fyrir sig hafi þau
haft ákaflega mikið gildi; ástæðan
til að gefa þau út sé þörfín til að
ráðgast við aðra og líka að útgáfa
þeirra kunni að hafa gildi fyrir ein-
hveija aðra. Hann leit á bækur sínar
sem ófullkomin svör við brýnum
úrlausnarefnum sem kölluðu á ný
skrif þar sem efninu væm gerð betri
skil. Ritin vom tilraunir sem brýndu
hann sífellt til nýrra átaka við efnið
án þess að hann væri nokkum tíma
sáttur við það hvemig til hefði tek-
ist. „Eins og ég hef margtekið fram“,
sagði Brynjólfur, „em þetta í mínum
huga aðeins bráðabirgðasvör, rétt
eins og maður svarar bömum, sem
maður þarf að gefa einhveija úr-
lausn, þegar þau bera fram spum-
ingar um hluti, sem þau hafa ekki
þroska til að skijja. Maður talar við
sjálfan sig eins og maður talar við
bam.“
Sjálfsögun, sjálfsuppeldi Brynjólfs
er mér ráðgáta. Lausn gátunnar
virðist fólgin í óvanalegum ef ekki
ofurmennskum viljastyrk. En hvað
er viþ'astyrkur? Vijji er tvennt: löng-
un og þrá annars vegar,- ákvörðun
og ásetningur hins vegar. Styrkur
viljans virðist felast í einingu þessa
tvenns: að orkan sem felst í löngun-
inni sameinist vitinu sem felst í
ásetningnum. Orkan er ósjálfráð,
vitið sjálfrátt. Styrkur viljans er þá
það að sjálfrátt vitið sameinast hinni