Morgunblaðið - 16.12.1989, Síða 34

A,I HIÖ/i uIBVtUQMOM
MUKuU di DLiAt/lt/ LtA UUAKl7AtfU Iv , ID. 17EÖ ElVlDTlílv 1 cIöU
HIN NÝJA STJÓRNSKIPAN
13.-14. ÖLD
VII) VALDATÖKU Norcgsiomutfs hér á
bndi urAu mil.br breylingar b.rfti á
Mjómkerfi og Uiggjof. Gamb goftavcldiskcrfift
hrundi cndanlcga cn vift tók stjórnkerfi
konungs. MeftGamla sáttmála tryggftu islenskir
hófftingjar sér hlutdeild i sijórnkerfinu. og
nifturstaftan varft sú aft þeir voru liilu valda-
minni en fvrir 1362.
íslcndingar fcngu n> lóg mcft vuldaióku
Norcgskonungs. Liiglxíkin Jámsifta kik v ift af
Grágás 1272. en síftan Jiinslxik 12KI. Sú bók
gilli i aftalairiftum i 400 ár. Hún cr hlcndingur
islenskra og norskra laga. liiguft aft nvjum
aftstxftum i íslcnsku þjiiftfélagi. Hclsiu
brcyiingar scm urftu á liiggjófinni mefl nýju
liigíxikunum voru þcssar: Oll sakamál urftu nú
opinbcr. umboftsmcnn konungs állu afl refsa
fyrir lóghrot í siaft þcss aft áftur álli sá sem
bmiift v ar á rctl á ;ifl hcfn^fytir Itigbrotift. Mcft
þv í lógftust hcfndir og hemaftur aft mcstu af hér
á landi. Konungi var hcinft þegngildi. þ.e.
bótum fvrtr hscm þcgn sinn scm vcginn var.
Þctla voru mikilvargar umhartur og bundu enda
á Slurlungaóld.
Mcsia hreylingin varfl þó á sjálfu sijórn-
kcrt inu. í siaft handalags sjálfsixftra hófftingja
kom konungsvaldift. ísland sarft hluti af norska
konungsrikinu og konungur halfti hér umbofts
mcnn lil aft sijiima fyrir sig.
StyöapiOhji hongam Ur JonsOOkarhmfnli
Þcgar snemma á 13. öld haffii Noregs-
konungur eignasi hér hirftmenn. Flesiir
höfftingjar Slurlungaaldar reyndu aft koma scr
i mjúkinn hjá konungi. en þrátt fyrir þaft álti
hann cnga hirömenn á íslandi þegar Gissur jarl
kom út 1258. Þeir voru allir dauftir. Gissur kom
upp islenskri hirft. jarlshirft. sem var um leift
hirft Norcgskonungs á islandí. ( henni voru
helsiu hölftingjar.
Hirfiin var ein mikilvxgasta stoft konungs-
valdsins hér á landi. Konungur skipafti yfirmann
hcnnar. og nefndist hann hirftstjóri. Auk þess
að kveftja saman hirftina þegar viO áiti skyidu
hirftsijórar bera ábyrgO á stjórn landsins.
innhcimtu konungstekna og vorslu konungs-
cigna. Þeir átlu aft sxkja Alþingi og hafa cftir-
lil meft siörtúm sýslumanna. þeir átiu aO sjá um
landvamir og halda frift. ncfna dóma. staflfesta
löggjöf Alþingis og hafa eftirlit mcO verslun.
Þeir vom því eins konar eins manns ríkisstjóm.
HirOstjórar voru oftast íslenskir. Slundum
skipuftu Norcgskonungar norska menn f staríift.
cn þaft var ekki vinsxli hér á landi. Embxitift
hélsi fram um miOja 15. öld cn þá tóku viö
höfuösmcnn. venjulega danskir floiaforíngjar.
sem xOstu yfirmenn landsins.
Sýslumenn tóku viö héraOssijórn af
héraftshöfftingjum. Þeii voru upphaflega einn
í hverjum fjórOungi. en fengu menn sér til
aftsioftar. svo ncfnda sóknarmenn efta réttara.
einn í hverju þingi. Smám saman fóru þeir Ifka
aft ncfnast sýslumenn. Hlutverk sýslumanna var
þríþxtt: aft innhcimia lekjur konungs. dxma f
deilumálum og rcfsa í brotamálum. og gxta
fríftar og reglu. Þcir voru því smxkkufi útgáfa
af hirftsljórum. nema þeir hölftu cnga hirft undir
sér. Sýslumcnn voru yfirstéll landsins. helstu
eignamenn og valdamenn.
Enn er eftir aft nefpa mtkilvárgan aftila aft
sijómkerfmu: Alþingi/Sú siofnun gjörbreyilisi
meft lögiöku Jónsbókar. Fimmiardómur og
fjórftungsdómur voru lagðir niftur. Lögrctla var
áfram lóggjalarsiofnun en var nú cinnig gerft aft
dómstól. Alþingi Ifktisi nú norskum lóg-
þingum. var enda oflasl kallaft lögþing. og
þjónafti fyrst og fremsi þ\ i hluiverki aft sijóma
landinu í umbofli konungs. A Alþingi sálu 84
þingmcnn eöa nefndarmenn. cins og þeir
kölluftust nú. Sýslumenn i hverju þingi ncfndu
menn til þingsctu. 4-12 úr hverju þingi. Þing
fengu ákvefiin bndfrxftileg mörk og urftu
fyrírrennarar núverandi sýslna. Or hópi ncfndar-
manna völdu lögmcnn og sýslumenn 36 lil setu
f lögréttu. þrjá úr hverju þingi. Þeita kcrti líktist
því sem orftift var á Slurlungaöld. þegar stór-
höfftingjar höfftu öll völd f þinginu og goftar
voru einungis umboOsmcnn þeirra.
Embxtti lögmanns var nýli og kom í-staft
lögsögumanns. Þaft var norski embæiti aft upp-
runa. Lögmaftur setti þingift og sleit. nefndi
menn í lögréttu ásamt sýslumönnum og kvaddi
lögréttu til fundar mcft því aft hringja klukku
einni mikilli.
Auk nefndarmanna og embxttismanna
þingsins sóiti fjöldi annarra þingift. Allir hclstu
embxitismcnn átiu aft sitja þaft. biskupar scndu
fulltrúa sína eða komu sjálfir. sendimenn
konungs. málsaftilar o.fl.
Eins og áftur scgir hélt Alþingi löggjafar-
hlulvcrki sfnu og allar síOmiftaldir sclli þaft oftru
hvoru lög upp á eigin spýiur. íslcndingar litu
enn svo á aft uppruni valdsins vxrí hjá bxndum.
og Alþingi var f fyrirsvari fyrir íslendinga gagn-
vart konungsvaldinu á þcim grundvelli.
Opna í fyrsta ritinu af þremur, sem komið er út undir heitinu íslenskur söguatlas.
Almenna bókafélagið gefur út söguatlas:
Islandssagan skýrð í riti með
texta, litmyndum og kortum
ALMENNA bókafélagið hefúr gefið út verkið íslenskur söguatl-
as. I bókinni er sagan sett fram með samspili texta, litmynda og
fimmteiknaðra korta. Fyrsta bindið, sem nú er komið út, spannar
sögu landsins frá öndverðu og til átjándu aldar, en alls verða
bindið þrjú. Aðalhöfundar verksins eru sagnfræðingarnir Árni
Daníel Júlíusson og Jón Ólafúr ísberg, en ritstjóri söguatlassins
er Helgi Skúli Kjartansson, lek
inn hefúr tekið um tvö ár.
Sem dæmi um efni má nefna
að söguatlasinn hefst á yfirliti um
myndun íslands og jarðfræði
landsins. Fjallað er um Evrópu á
5.-9. öld og upphaf víkingaaldar
á 6.-9. öld. Þá er fjallað um land-
nám íslands, eldvirkni, búskapar-
hætti, stjómkerfi, norræna trú og
goðafræði, kristnitöku, verslun,
bókmenntir, helstu ættir, styrjald-
ir á Sturlundaöld, endalok þjóð-
veldisins, Noregsveldi, endalok
kaþólskunnar, Danaveldi, einveld-
ið og Iok einokunarverslunar, svo
fátt eitt sé talið.
Sigurður Valgeirsson, útgáfu-
stjóri Almenna bókafélagsins,
r. Vinna við íslenska söguatlas-
sagði í samtali við Morgunblaðið
að bókin væri sett upp þannig að
hver opna myndaði eina heild.
„Hver opna er í raun kafli, sem
fjallar um afmarkað viðfangs-
efni,“ sagði hann. „í hverri opnu
er samþjappaður en læsilegur
texti um viðfangsefnið og með
lestri hans má fá mjög gott yfir-
lit yfir viðfangsefnið. Þá eru skýr-
ar ljósmyndir af vettvangi at-
burða, sögufrægum persónum og
munum og minjum liðinna daga.
Þar sem slíkt á við er neðst á
opnunni ítarefni, þar sem rás at-
burða er dregin saman í stutt
mál, þeim raðað í tímaröð, sýnd
ættartengsl sém áhrif hafa á gang
mála, æviágrip örlagavalda birt
eða valdir kaflar úr frumheimild-
um. Loks eru vönduð frumteiknuð
kort, sem skýra framrás sögunn-
ar.“
Sigurður sagði að ekkert hlið-
stætt verk væri til hér landi.
Kostnaður við fyrsta bindið er
hátt á annan tug milljóna króna.
Hörður Sigurðarson, fram-
leiðslustjóri hjá AB, sá um verk-
stjórn og skipulag vinnu við ís-
lenska söguatlasinn. Hann sagði,
að útgáfufýrirtækið hefði hug á
því að gefa út ítarefni með ritinu.
„Við getum gefið út efni, þar sem
nánar er farið í ákveðna kafla og
gefið út kort og glærur. Þetta
verk býður upp á óteljandi mögu-
leika og við höfum mikinn á huga
á að vinna kennsluefni með hlið-
sjón af bókinni."
Eins og fyrr sagði eru aðal-
höfundar efnis þeir Ámi Daníel
Júlíusson og Jón Ólafur ísberg.
Aðrir textahöfundar eru Hulda
Sigurborg Sigtryggsdóttir sagn-
fræðingur, Viðar Hreinsson bók-
menntafræðingur, dr. Haukur Jó-
hannesson jarðfræðingur, Ingvi
Þorsteinsson náttúrufræðingur og
Guðmundur Guðjónsson land-
fræðingur. Myndaval í bókina var
í höndum höfunda og Björns Rú-
rikssonar ljósmyndara. Gerð
landabréfa önnuðust Landkostir
hf. á Selfossi eftir fyrirsögn höf-
unda. Umbrot og útlit verksins
var í höndum Búa Kristjánssonar
myndlistamanns, en eftir hann eru
einnig allmargar teikningar í bók-
inni. Meginhluta ljósmynda tóku
Björn Rúriksson, Myndverk hf.
og Jóhanna Ólafsdóttir ljósmynd-
ari hjá stofnun Árna Magnússon-
ar. Filmuvinnu annaðist Korpus
og Oddi, en prentsmiðjan Oddi sá
um prentun og bókband.
Viljum að heimilislækn-
ar geti starfað sjálfstætt
rétt, sem fjármálaráðherra hefði
sagt, að samtök lækna væru í and-
stöðu við fyrirhugaðar breytingar á
heilbrigðisþjónustulögum. Hins veg-
ar hefðu þau ýmislegt við frum-
varpið að athuga og hefði þeim at-
hugasemdum verið komið á fram-
færi við Alþingi.
Hann sagði að Félag íslenskra
heimilislækna hefði eitt félaga lækna
mótmælt frumvarpi um breytingar á
verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga
á sínum tíma og talið að heilsugæsl-
an væri betur komin hjá sveitarfélög-
unum en án árangurs. Nú væru þessi
lög orðin staðreynd og því yrði að
laga sig að þeim og fá fram breyting-
ar á heilbrigðisþjónustulögunum,
sem féllu að þeim lögum, sem stýra
því hvar þetta skuli rekið.
- segir formaður Félags íslenskra heimilislækna
LÚÐVÍK Ólafsson, formaður Fé-
lags íslenskra heimilislækna og
læknir í heilsugæslustöðinni
Asparfelli 12, segir að félagið hafi
alla tíð barist fyrir bættri aðstöðu
heimilislækna með uppbyggingn
heilsugæslustöðva en jafnframt að
heimilislæknar, sem það vilji, geti
haft sjálfstæðan atvinnurekstur á
einkastofum og læknastöðvum, að
því tilskyldu að þeir uppfylli stað-
al félagsins um aðstöðu og þjón-
ustu. Félag íslenskra heimilis-
lækna var stofnað 1978. Það er
landsfélag og í því eru heimilis-
læknar á heilsugæslustöðvum og
í einkarekstri, þar á meðal flestir
þeirlæknar sem stofnað hafa félag
sjálfstætt starfandi heimilislækna
í Reykjavík.
„Við höfum unnið að uppbyggingu
heilsugæslunnar í samráði við heild-
arsamtök lækna og ekki gert upp á
milli rekstrarforma," sagði Lúðvík
Ólafsson. „Hins vegar gaf Félag
íslenskra heimilislækna út staðal um
aðstöðu og þjónustu heimilislækna
árið 1986, sem hefur verið leiðarljós
félagsins.
í umræðu síðustu daga hafa kom-
ið fram skoðanir, sem ganga þvert
á markmið félagsins og gætu valdið
misskilningi. í fyrsta lagi er vert að
taka fram að félagið fagnar hverfa-
skiptingu heilsugæslunnar og vinnur
að því að saman fari lækningar og
heilsuvernd í starfi heimilislækna og
skuli sjálfstætt starfandi heimilis-
læknum búin aðstaða til slíks. Þá
hefur lengi verið Ijóst, þvert ofan í
fullyrðingar um hið gagnstæða, að
verulegur skortur er á heimilislækn-
um í Reykjavík og hefur hann meðal
annars tálmað framþróun heimilis-
lækninga, bæði utan og innan heilsu-
gæslustöðva.“ Þá vildi Lúðvík vara
við því að slegið væri upp órökstudd-
um tölum við kostnað.og uppbygg-
ingu heilsugæslunnar. Hann sagði
að fjármálaráðherra hefði ruglast
svolítið í rlminu, þar sem hann not-
aði baráttu sjálfstætt starfandi heim-
ilislækna fyrir áframhaldandi rekstri
stofa sinna til að koma sér undan
rekstri heilsugæslunnar og blanda
því við óskylt mál, sem væri ágrein-
ingur við sveitarfélög um rekstur
sjúkrahúsa þeirra.
Lúðvík sagði að það væri ekki
88 sækja um
styrk til Kvik-
myndasjóðs
í ÁR bárust 88 umsóknir um styrk
úr Kvikmyndasjóði íslands til
kvikmyndagerðar fyrir samtals
400 milljónir króna. Á fjárlögum
er gert ráð fyrir 71 miiyón króna
til sjóðsins.
í frétt frá Kvikmyndasjóði kemur
fram, að skilafrestur rann út 1. des-
ember síðastliðinn. Af þeim 88 um-
sóknum sem bárust sækja sex um
styrk til framleiðslu bíómynda, 32
til undirbúnings og handritsgerðar
og þrír um framhaldssytrk.
Til framleiðslu heimildamynda
bárust 22 umsóknir og níu til undir-
búnings og handritsgerðar. Tvær
umsóknir bárust til framleiðslu
teiknimynda og ein til leikbrúðu-
myndar. Auk þess bárust fjórar aðr-
ar umsóknir.
Uthlutunamefnd hefur tekið til
starfa og mun skila niðurstöðum um
miðjan febrúar. Nefndina skipa þau
Helgi Skúlason, Sigríður Dúna Krist-
mundsdóttir og Sigurður Valgeirs-
son. Ritari er Jón Egill Bergþórsson.
Flugfax eyk-
ur umsvifin
Keflavík.
FLUGFAX hefúr nú hafið vöru-
flutningaflug frá Keflavík til New
York í Bandaríkjunum með holl-
enska flugfélaginu Martinair.Guð-
mundur Þór Ógmundsson fram-
kvæmdastjóri Flugfax sagði að í
fyrstu yrði flogið einu sinni í viku,
en strax eftir áramót yrðu farnar
tvær ferðir í viku. Hér væri um
reglubundið flug að ræða og yrði
aðallega flogið með fisk.
Famar hafa verð tvær ferðir og
á þriðjudaginn fór Airbus-vél frá
Martinair fulllestuð frá Keflavík.
Vélin sem kom frá Amsterdam tók
26 tonn af frystum fiski, laxi og
ýsuflökum, og hélt við svo búið ferð
sinni áfram til Kennedy-flugvallar
í New York.
Guðmundur Þór Ögmundsson hjá
Flugfax sagði að þeir væru nú með
flutninga til þriggja heimsálfa frá
íslandi; Federal Express flygi til
Asíu, Martinair til Bandaríkjanna
og SAS sæi um flutninga til Evrópu
og víðar.
BB
Seltjarnar-
nesskirkja:
Myndlistar-
nemar sýna
kirkjulist
AFMÆLISSÝNING Myndlista-
og handíðaskólans hefst klukkan
15 í dag, laugardag, í Seltjarnar-
nesskirkju. Á sýningunni sem
lýkur á mánudag, verður sýndur
afrakstur samvinnuverkefitis
skólans og þjóðkirkjunnar um
krikjulist.
Sýnd verða málverk, skúlptúrar,
grafík-, textíl- og leirlistarverk eftir
um 25 myndlistarnema. Við gerð
verkanna var höfð hliðsjón af arki-
tektúr Seltjarnarnesskirkju en við
framkvæmd verkefnisins lagði
Þjóðkirkjan skólanum til fyrirlestra
um kirkjulist og kirkjuleg fræði.
Sýningin hefst klukkan 15 í dag.
Á morgun og m ánudag verður
opið frá kl. 14-18.