Morgunblaðið - 31.05.1990, Qupperneq 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 31. MAI 1990
Sundurslitið Samband
eftir ÓlafStefán
Sveinsson
Er sá tími í augsýn að samvinnu-
fyrirtæki eins og við þekkjum þau
frá umliðnum áratugum hætti að
vera til?
Er sá tími kominn að form sam-
vinnufyrirtækja sé orsök núverandi
stöðu þeirra og hindri að þau geti
náð settum markmiðum í rekstri?
Eða hafa undanfarin misseri bara
sýnt að samvinnufyrirtæki hafi
mörg ekki breytt daglegum rekstri
í takt við tímann, staðnað í fortíð-
inni þannig að öflugir samkeppn-
isaðilar náðu yfirhöndinni?
Hafa rekstrarmálefni Sambands-
ins lotið í lægra haldi fyrir metnaði
og valdabaráttu einstakra forystu-
manna þess og þeir síðan skotið sér
á bak við það að orsök erfiðleika
sé óheppilegt rekstrarform fyrir-
tækisins?
Skipulagsmál
Þegar rætt er um skipulagsmál
samvinnuhreyfingarinnar er í raun
um tvennt að ræða, það félagsform
sem byggt er á og svo það innra
skipulag fyrirtækis sem unnið er
eftir.
Innra skipulag samvinnufyrir-
tækja lýtur sömu lögmálum og hjá
öðrum fyrirtækjum og virkar því
hvorki betur né verr en þeir stjórn-
endur sem þar bera ábyrgð og get-
ur því ekki verið sérstök skýring á
erfiðleikum umfram það sem kann
að vera hjá öðrum fyrirtækjum á
sama markaði.
Það félagsform sem starfað er
undir, samvinnufélag, hlutafélag
o.s.frv. er svo sá lögformlegi grunn-
ur sem byggt er á. Því er nú mjög
haldið fram af ýmsum aðilum að
skýring á erfiðleikum Sambandsins
og margra kaupfélaga sé þetta fé-
lagsform, sú ógæfa að samvinnufé-
lögin séu ekki hlutafélög. Þetta er
að mínum dómi í mörgum tilvikum
blekking og engin útskýring á
rekstrarerfiðleikum.
Mörg kaupfélög glíma við erfið-
Ieika vegna breyttrar búsetu og
samdráttar í landbúnaði og af þess-
um ástæðum mun þeim á næstu
árum halda áfram að fækka þannig
að þau verði innan við 10.
Við höfum hins vegar og munum
hafa fyrirtæki, samvinnufélög, sem
verða burðarásar í sínum landshlut-
um, félög sem á umliðnum áratug-
um hafa þróast í takt við umhverfi
sitt og hafa blandaðan rekstur sem
gerir þeim kleift að mæta erfiðu
árferði í einstökum þáttum starf-
seminnar án þess að heildarrekstri
sé ógnað.
Ekkert kallar á að þessum félög-
um verði breytt í hlutafélög, hvorki
þróun rekstrar eða viðhorf við-
skiptavina til rekstrarins. Þessi
samvinnufélög geta stofnað til þátt-
töku í hlutafélögum sem hingað til
þegar það þykir henta. Sum kaupfé-
lög hafa á liðnum árum kosið að
hafa sveiflukenndan rekstur s.s.
útgerð og fiskvinnslu í sérstökum
hlutafélögum á meðan önnur hafa
haft þetta sem deild í sínum rekstri
og verður ekki sagt að önnur leiðin
hafi reynst áberandi betur eða verr.
Sambandið
Vandi Sambandsins er mikill og
er þar óumdeilt tvennt sem skiptir
mestu, mikil skuldsetning og erfið
staða verslunarþáttarins á höfuð-
borgarsvæðinu. Þessi vandi varð
ekki til í dag eða gær en hann hef-
ur sífellt orðið tilfinnanlegri vegna
breyttra þjóðfélagsaðstæðna, vegna
þess að sífellt fleiri neytendur kjósa
að búa á suðvestur horni landsins
þar sem samvinnuhreyfingin hefur
haft mun veikari stöðu en úti á
landi og vegna þess að skuldsett
fyrirtæki þurfa í dag að borga raun-
vexti á sama hátt og hlutafélög
þurfa að skila eigendum sínum arði.
Heildarskuldir Sambandsins
verða ekki minni þótt þeim sé skipt
niður á ótiltekinn fjölda hlutafélaga
og jafnvel ástæða til að ætla að það
muni reynast erfiðara að standa
undir þessum skuldum með marg-
skipt fyrirtæki en með einu stóru.
Það er heldur ekki ástæða til að
ætla að þær deildir sem rekstrar-
lega ganga ekki upp í dag geri það
frekar sem hlutafélag. Ef sá rök-
stuðningur á að duga fyrir breyttu
rekstarformi að nýtt fjármagn þurfi
' inn í Sambandið þá er það forsenda
að rekstur einstakra deilda verði
lagfærður þannig að þær hafiyy mö
guleika til að vera álitleg fyrirtæki
fyrir þá aðila sem festa fé í hluta-
bréfum, þar ræður arðsemi vali en
ekki tilfinningar. Þeir sem leggja
fé til fyrirtækja hvort sem er í
formi láns eða hlutafjár kreíjast
jákvæðrar ávöxtunar a.m.k. til
lengri tíma litið.
Það má fullyrða að í dag er að-
eins ein deild Sambandsins verulega
álitleg sem hlutafélag á almennum
markaði og það er Skipadeildin. Þar
ræður mestu áhugi manna á að
tryggja tilveru öflugs skipafélags
sem veiti Eimskip nauðsynlega
samkeppni og þeir sem hafa á
þessu áhuga eru aðilar sem hafa
yfir fjármagni að ráða. Það má þó
ætla að rekstur Skipadeildar sem
álitlegs hlutafélags byggi á þeirri
forsendu að Sambandið verði ekki
eigandi meirihluta hlutafjár. Það
skal haft í huga að Skipadeildin
hefur byggst upp sem deild í Sam-
bandinu og sem slík þróast með
jákvæðum hætti þótt forskot Eim-
skips hafi aukist um of en það hef-
ur raunar meir með sérstaklega
góða stjórnun þess fyrirtækis að
gera en það að Skipadeildin hafi
verið illa rekin.
Tvær af deildum Sambandsins
eru umboðslaunadeildir sem geta
aldrei orðið verulegar tekjudeildir
hvorki sem sjálfstæð hlutafélög eða
sem deildir í Sambandinu, þ.e.a.s.
ef tilgangur þeirra er að skila sem
mestu af framleiðsluverðmæti af-
urða til heimabyggða. Þetta eru
Búvörudeildin og Sjávarafurða-
deildin og verður ekki séð að það
skipti höfuðmáii hvort þær eru hlut-
afélög eða ekki þó menn horfi til
breytts ástands í markaðsmálum í
Evrópu sem getur auðvitað haft
veruleg áhrif almennt á fyrirkomu-
lag þeirra fyrirtækja sem flytja út
fiskafurðir.
Það má jafnvel halda því fram
að báðar þessar deildir standi vel
miðað við helstu samkeppnisaðila í
dag, Sláturfélag Suðurlands er á
fallanda fæti og Sjávarafurðadeild-
in fyllilega sambærileg við SH og
rúmlega það og samt eru þetta
bara deildir í Sambandinu.
Það er þó auðvitað áhyggjuefni
þeirra félaga sem mikið eiga undir
stöðu þessara deilda ef svo horfír
áfram að verslunarþátturinn verði
áfram þannig skipulagður að hann
sogi fé út úr Sambandinu þannig
að ekki sjái fyrir endann á en lausn-
in á þeim vanda er ekki endilega
stofnun hlutafélaga.
Önnur þeirra deilda sem eftir eru
er Búnaðar- og véladeild sem nú
heitir Jötunn. Sú starfsemi sem
þarna fellur undir er ekki viðamikil
og skiptir ekki sköpum og ekki
væri álitlegt að fara með þessa
deild sem hlutafélag á aimennan
Ólafur Stefán Sveinsson
„Það má einnig vera
ljóst að ef skipta á Sam-
bandinu upp í ótiltekinn
fjölda hlutafélaga þá
mun lítið gerast á með-
an í hagræðingu rekstr-
ar því þá mun tíminn
fara í að togast á um
eignir, losna við skuldir
og fá sæti í stjórnum.“
markað. Það er þekkt staðreynd
að ekki hefur verið nægilega vel
haldið á rekstri þeirra þátta sem
falla undir þessa deild og flestir átt
erfitt með að skilja dapurlega
frammistöðu í sölu á bifreiðum og
öðrum tækjum sem hún hefur haft
með að gera. Það kann nú að breyt-
ast með breyttu skipulagi og fyrir-
komulag á þeim þáttum sem hin
nýja deild Jötunn byggir á sem
deild í Sambandir.u.
V erslunarþátturinn
Lélegasta deild Sambandsins
rekstrarlega alveg sérstaklega síð-
ustu misseri og oft áður er Versl-
unardeildin. Fullyrða má að yrði
henni breytt í hlutaféiag í dag þá
yrði eftirspurn eftir hlutabréfum
takmörkuð jafnvel þó þau væru
gefíns.
Tilvera Verslunardeildarinnar
ræðst af möguleikum hennar til
sölu á höfuðborgarsvæðinu og þeir
möguleikar hafa lengst af verið litl-
ir og það hefur orðið tilfinnanlegra
eftir því sem hlutfallslega stærri
hluti þjóðarinnar býr á þessu
stærsta markaðssvæði landsins.
Samfelld mistök eru í raun orðin
yfir samvinnuverslun á þessu mark-
aðssvæði. í 25 ár fékk Hagkaup,
nú stærsta verslunarfyrirtæki
iandsins, algjöran frið til að byggja
upp sinn rekstur og þegar brugðist
var við 1985, 25 árum of seint, þá
var það gert með því að stofna
nýtt sameignarfyrirtæki í sam-
vinnuverslun hér í Reykjavík í stað
þess að sameina allan verslunar-
rekstur kaupfélaga og Sambandsins
á þessu svæði.
Það gat ekki gengið að starfa á
þessu harða markaðssvæði með
margfalda yfirbyggingu, aðskilda
innflutnings- og heildsöluverslun og
síðan alls konar hagsmunatog-
streitu til viðbótar. Þess vegna var
rekstur þessa nýja sameignarfélags
aldrei í lagi og gerði þá verslunar-
starfsemi sem fyrir var enn erfiðari.
Þess dapurlegra er sú staðreynd
að enn er róið á sömu mið og nýtt
fyrirtæki stofnað, nú hlutafélag, til
að hafa með höndum smásölurekst-
ur á höfuðborgarsvæðinu.
Ef draga á lærdóm af stofnun
þessa hlutafélags sem er að meiri-
hluta í eigu Sambandsins og við-
brögðum einstaklinga og starfs-
manna varðandi stofnun þess þá
ættu forystumenn samvinnuhreyf-
ingarinnar að halda sig frá stofnun
nýrra hlutafélaga a.m.k. um sinn.
Sú staða í verslunarmálefnum
samvinnuhreyfingarinnar sem end-
urspeglast í vanda Verslunardeildar
er því fyrst og fremst til komin
vegna rangs innra skipulags og
þess að þegar loks var sótt í aukna
markaðshlutdeild á smásölumark-
aði sem var nauðsynlegt þá reynd-
ist verðtrygging fjármagns og sterk
markaðshlutdeild samkeppnisaðila
kalla á meiri herkostnað en hægt
var að sjá fyrir.
Verslunardeildin er því miður í
slæmum farvegi stjórnunarlega og
eina lausnin á vanda hennar og
smásöluverslunar á höfuðborgar-
svæðinu og þar með á töluverðu
leyti möguleikum smásöluverslunar
kaupfélaga út um land er að öll
verslun samvinnumanna á þessu
stóra markaðssvæði verði felld und-
ir breytta Verslunardeild og eftir
það getur hún orðið álitlegt hlutafé-
lag ef vel tekst til en ekki fyrr.
Niðurlag
í umfjöllun um vanda Sambands-
ins og kaupfélaganna á liðnum
misserum hefur margt verið sagt
og gert af forystumönnum í þessum
fyrirtækjum sem hefur rýrt álit al-
mennings á samvinnufyrirtækjum
svo mjög að nú er það helst til ráða
að láta þau hverfa frekar en að fá
fram endurskoðun á lögum se'm um
þau gilda og skoða rekstrarvanda
þeirra frá réttu sjónarhorni.
Það er raunar athygli vert að 2
af þeim mönnum sem sitja í nýrri
nefnd til að endurskoða samvinnu-
lögin eru talsmenn þess að breyta
stærsta samvinnufélagi landsins í
hlutafélög.
Ábyrgð stjórnar Sambandsins er
mikil og þar ræður ákveðin hags-
munagæsla meiru en arðsepi Sam-
bandsins sem fyrirtækis. Á meðan
„potturinn" var nægilega stór var
hægt að fullnægja ásókn flestra
hagsmunahópa en þegar saman
dregur þá verður í lítið að sækja
og þá breytast viðhorfin.
Við höfum áður séð hvernig átök
í æðstu stjórn Sambandins hafa
leikið það illa og tafið nauðsynlegar
breytingar og þróun. Það má einnig
vera ljóst að ef skipta á Samband-
inu upp í ótiltekinn ijölda hlutafé-
laga þá mun lítið gerast á meðan
í hagræðingu rekstrar því þá mun
tíminn fara í að togast á um
eignir, losna við skuldir og fá sæti
í stjórnum. Þetta má öllum sem til
þekkja vera ljóst og þeir geta spurt
sig: Er núna rétti tíminn til að fara
út í slíkt?
Því miður eru ekki öll hlutafé-
lagsbörn Sambandsins eins og Olíu-
félagið sem þó jafnvel stendur
frammi fyrir mjög breyttri stöðu
með nýjum reglum varðandi við-
skipti á Keflavíkurflugvelli en sem
betur fer þá á Sambandið m.a. stór-
an hlut í slíku félagi sem það getur
enn notað ef viljinn er sá að endur-
reisa og viðhalda fyrirtæki í eigu
samvinnuhreyfingarinnar sem
stærsta fyrirtæki á íslandi og hafa
þar með styrk til að veita þeim eink-
afyrirtækjum sem eru í eigu fárra
einstaklinga þá samkeppni og það
aðhald sem þarf.
Staðreyndin er sú að þau hlutafé-
lög og fyrirtæki sem Sambandið á
verulegan þátt í og teljast verðmæt
voru flest stofnuð á sjötta áratugn-
um s.s. Olíufélagið, Samvinnubank-
inn, Reginn og Samvinnutrygging-
ar. Þau hlutafélög sem orðið hafa
til á seinni árum hafa yfirleitt orðið
dýrkeypt s.s. Álafoss, Islandsiax,
ýmis hlutafélög um fasteignir og
mörg fleiri.
Það er í raun minni ákvörðun
fyrir stjórn Sambandsins að bera
ábyrgð á að seija hlutabréfin í Olíu-
félaginu hf. heldur en að taka
ákvörðun á sínum tíma um að taka
þátt í stofnun Álafoss hf. sem hefur
orðið dýrkeypt með sama hætti og
Iðnaðardeild SÍS þar á undan og
hvað skyldi hafa ráðið því að ekki
hefur fyrir löngu verið kippt á þenn-
an botnlausa rekstur í ullariðnaði?
Hvort eru það hagsmunir Sam-
bandsins sem fyrirtækis eða eitt-
hvað annað sem ræður ferðinni?
Það er eftirsjá í Samvinnubank-
anum hf. og það er alveg ljóst að
ef Sambandið hættir að vera til í
núverandi mynd munu ýmis hlut-
föll í þjóðlífinu breytast samvinnu-
hreyfingunni í óhag og sá sterki
samnefnari sem þarf að vera til
fyrir íslenskt samvinnustarf verður
ekki lengur til staðar en það verður
þá of seint séð.
Það hlýtur að koma fyrst að
koma lagi á núverandi rekstur í
núverandi formi. Ef það er ekki
hægt þá mun það ekki verða hægt
með stofnun hlutafélaga. Ef nauð-
syn er á nýjum stjómendum þá er
til auðveldari leið til að ná slíku
fram en að leggja niður fyrirtæki
og stofna ný. Því miður verða mis-
tök fortíðarinnar ekki leiðrétt af
einum manni á einum degi og nýir
áfangar vinnast ekki með því einu
að „skipta um föt“.
Það einkenndi aðstandendur
samvinnufélaga áður að í erfiðleik-
um þéttist hópurinn og þess vegna
hafa t.d. mjörg kaupfélög náð að
ganga í gegnum stundum allt að
óyfírstíganlega erfiðleika. Nú og
þá sérstaklega hér á höfuðborgar-
svæðinu ræður ekki andi samtaka-
máttar heldur er hlaupið undan,
einstaklingar setja eigin hagsmuni
ofar heildarhagsmunum og vilja sjá
ný fyrirtæki án þess að leysa þann
vanda sem að baki liggur.
Höfundur er fyrrverandi
kaupfélag-sstjóri KRON, en nú
framkvæmdastjóri í Reykjavík.
SSópvélar Rykfrí sópun innan sem utan dyra! . ... " '■JOJ
4 HOKO Íbestá)
Ólafíir Kristjánsson bæjarstjóri:
Bolvíkingar ánægðir
með kosningaúrslitin
ÓLAFUR Kristjánsson bæjarstjóri í Bolungarvík segir úrslit
bæjarstjórnarkosninganna vera stuðning og traust við fráfar-
andi meirihluta í bæjarstjórn og greinilegt sé að Bolvíkingar
vilji að sami meirihluti starfí áfram. Viðræður eru hafnar milli
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks og sagði Ólafúr næsta víst
að óbreytt stjórn yrði í bænum næstu fjögur árin.
„Við unnum þarna stórglæsi-
lega, bæði Sjálfstæðisflokkur og
Alþýðuflokkur. Sameiginlega
framboðið galt afhroð — flokk-
arnir sem að því stóðu fengu 340
atkvæði saman síðast en duttu
niður í 229 atkvæði núna,“ sagði
Ólafur.
Sjálfstæðisflokkurinn bætti
verulega við sig. Hann hlaut 224
i kosningunum 1986 en 294
núna, sem er mesta fylgi sem
flokkurinn hefur hlotið síðan
1974. 770 voru á kjörskrá og
kjörsókn var um 90%. „Bolvík-
ingar eru almennt ánægðir með
úrslitin og eru Sjálfstæðisflokkur
og Alþýðuflokkur með yfirgnæf-
andi meirihluta saman,“ sagði
Ólafur Kristjánsson bæjarstjóri í
Bolungarvík.