Morgunblaðið - 31.05.1990, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 31. MAÍ 1990
4
NEYTENDAMAL
Neytandinn og firaeðslan
NEYTENDASIÐAN hefur Iagt
sig íram við að koma á fram-
færi fræðslu til neytenda um
hollustu fæðunnar, jafiiframtþví
hefur neytendum verið kynnt
umræða sem fram fer á erlend-
um vettvangi um hin ýmsu auk-
efni sem notuð eru í matvæla-
framleiðslu. Neytendur eiga
tV kröfu á slíkum upplýsingum. í
kjölfar nokkurra þessara þátta
hefur borið á andmælum þaðan
sem síst skyldi og hefur blaða-
maður verið ásakaður um þekk-
ingarskort og óvönduð vinnu-
brögð. Ein slík grein andmæla
birtist á síðum Mhl. laugardag-
inn 26. maí sl. I þeirri grein er
vefengdur trúverðugleiki þeirra
greina sem birtar hafa verið á
neytendasíðunni um mögulega
áhættuþætti fyrir viðkvæma
neytendur vegna neyslu á sætu-
efninu NutraSweet.
I greininni er einnig fjallað
um það hveijum eigi að vera
leyfilegt að koma á framfæri
upplýsingum um öryggi mat-
væla við íslenska neytendur,
blaðamönnum eða einhverjum
óskilgreindum „sérfræðingum".
Þann þátt gerum við hér að
umræðuefiii.
Neytendafræðsla
Nú er það svo, að ekki hefur
verið um að ræða flæði fræðandi
upplýsinga frá íslenskum sérfræð-
ingum til neytenda, hvað varðar
öryggi matvæla. Segja má að upp-
lýsingar hafi verið í algjöru lág-
marki. Við neytendur veltum því
fyrir okkur hvort nauðsynlegum
upplýsingum hafi verið haldið frá
okkur. A Ijölmennri ráðstefnu á
Hótel Loftleiðum nú í vor sagði
forstöðumaður Heilbrigðiseftirlits
Reykjavíkur í ræðu, að eftirlitið
færi varlega í að útvarpa því ef
einhver framleiðandinn gerðist
brotlegur eins og með notkun auk-
efna.

Upplýsingar skortir
Það er reyndar áhyggjuefni hve
lítið við vitum um notkun aukefna
hér á landi. Sum þessara efna eru
nauðsynleg en önnur eru umdeild.
Neytendasíðan leitaði upplýsinga
um innflutt magn tveggja þessara
umdeildu efna, aspartams og
þriðja kryddsins (monosodium
glutamats). Eftir því sem næst
verður komist, samkvæmt inn-
flutningsskýrslum Hagstofu, voru
flutt inn 1,4 tonn af aspartami
(NutraSweet og Canderel) á árinu
1988 og 782 kíló á árinu 1989.
Af þriðja kryddinu voru 5,6 tonn
flutt inn árið 1988 en á árinu 1989
var magnið komið upp í 24,7 tonn.
Þetta er talsvert magn.
Þegar leitað er til sérfræðinga
um nánari upplýsingar um vafa-
söm áhrif efna er viðkvæðið oft:
„Það á ekki að hræða íslenska
neytendur." Sérfræðingat' hafa
ekki rétt til að halda frá neytend-
um mikilvægum upplýsingum sem
snert geta heilbrigði þeirra. Það
er neytandinn sem neytir afurð-
anna og það er hann sem getur
orðið fyrir skaða, ef mistök verða
einhvers staðar á framleiðslustig-
inu.
Neytendafræðsla á erlendum
vettvangi
Um þessar mundir fer fram
mikil umræða á erlendum vett-
vangi um öryggi matvæla. Niður-
stöður nýrra rannsókna varp'a nýju
Ijósi á mál sem áður virtust full-
rannsökuð, enda er flestum ljóst
að aldrei er um neinn endanlegan
sannleika að ræða þegar kemur
að virkni framandi efna á manns-
líkamann.
I þeim greinum sem birtar hafa
verið hér á neytendasíðunni hefur
verið vitnað í greinar úr virtum
og viðurkenndum vísindatímarit-
um. I þeim hefur komið fram hörð
gagnrýni á Fæðu- og lyfjaeftirlit
Bandaríkjanna (FDA) fyrir að
leyfa notkun ýmissa aukefna án
þess að fyrir liggi samdóma niður-
stöður um öryggi þeirra fyrir neyt-
endur. En Lyfja- og fæðueftirlitið
hefur ekki krafist þess að aukefnin
séu prófuð á mönnum, á sama
hátt og gert er með lyf, áður en
notkun þeirra er leyfð. Samskonar
gagnrýni hefur einnig komið fram
í Bretlandi gagnvart þarlendum
yfirvöldum. En FDA er sá eftirlits-
aðili sem eftirlitsstofnanir annarra
landa taka mið af, þar sem kröfur
þeirra hafa verið meiri en hjá eftir-
litsstofnunum í öðrum löndum.
Hertar reglur Fæðu- og
lyfjaeftirlitsins
Komið hefur fram, að FDA hafði
árið 1987 dregið úr kröfum hvað
varðar réttar og sannar upplýsing-
ar á umbúðum fæðu og lyfja, en
það ár aflétti stjórn Reagans 90
ára banni FDA við auglýsingum á
umbúðum matvæla, þar sem fram-
leiðendum er leyfilegt að setja
fram fullyrðingar um hollustu inni-
haldsins.
Fæðu- og lyíjaeftirlitið _ hefur
tekið gagnrýnina til greina. í apríl-
blaði tímaritsins „Inform“ sem
gefið er út af „The American Oil
Chemist’s Society" er greint frá
því, að FDA muni nú setja fram
nýjar hertar reglur um fuilyrðingar
um heilsubætandi eiginleika mat-
væla. Stjórn Bush hefur samþykkt
tilmæli Fæðu- og lyfjaeftirlitsins
um nýja reglugerð. Þar verða sett-
ar fram þrengri og nákvæmari
reglur til að draga úr vaxandi
vandamáli, sem eru fullyrðingar
um hollustu og heilsubætandi
þætti á umbúðum matvæla. Regl-
urnar munu leyfa fullyrðingum að
standa í nokkrum tilfellum; þegar
um er að ræða kaik og beinrýrn-
un, salt og háþrýsting, fitu og
hjartasjúkdóma, trefjar og krabba-
mein, og treíjar og hjarta- og
æðasjúkdóma. FDA mun beita
ákveðnum reglum til að fylgja
málum eftir. Stofnunin mun kanna
sannleiksgildi innihaldslýsinga og
setja takmarkanir á fullyrðingar
sem lýsa mikilvægi viðkomandi
vöru á langvinna sjúkdóma, og
stofnunin mun gera kröfu til þess
að dómbærir sérfræðingar séu
sammála um að fullyrðingarnar
verði studdar vísindalegum niður-
stöðum.
Reglugerð þessi mun taka gildi
eftir eitt ár og mun Fæðu- og lyfja-
eftirlitið setja bann á allar auglýs-
ingar sem fullyrða um hollustu
vorunnar. Þangað til mun eftirlitið
rannsaka vandlega hvern þann
aðila sem gerir sig sekan um að
setja villandi upplýsingar á umbúð-
ir fæðu og lyfja, eða setja merking-
ar um hollustu sem eru rangar eða
villandi, — eða fullyrðingar um
forvarnir eða lækningu sjúkdóma.
Þessar reglur eru að sjálfsögðu
mánuðum hafa lönd Austur-Evr-
ópu krafist lýðræðislegri stjórnar-
hátta og enn í dag heldur baráttan
fyrir lýðræði áfram í löndum eins
og Suður-Afríku.
Viðkvæmni sérfræðinga
Ekki er allt sem skyldi innan
okkar lýðræðislegu þjóðfélaga, hið
settar fram í þeim tilgangi að veija
neytendur fyrir margvíslegum
áföllum og skaða. Þess er að vænta
að eftirlitsaðilar hér á landi taki
mið af þessum nýju reglum.
Réttur neytenda
Umræðan beinist ekki aðeins
að áhrifum aukefna í matvælum
heldur einnig að sérfræðingunum
sjálfum og viðhorfum þeirra bæði
til framleiðslunnar og neytenda. í
aprílblaði „Chemical Engineering
News“ er birt ræða eftir Roald
Hoffmann prófessor við Cornell-
háskóla, Nóbelsverðlaunahafa í
efnafræði árið 1981. Hann tekur
fyrir efnafræði og lýðræðið og
beinir orðum sínum til sérfræðinga
og ekki síst þeirra sem starfa við
matvælaiðnað. Orð hans eiga einn-
ig erindi til íslenskra sérfræðinga.
Hoffmann rekur sögu efnafræð-
innar og áhrif hennar á viðskipti
og þjóðarauð, umhverfið og mann-
inn sjálfan.
Veldi og auðlegð þjóða segir
hann beint og óbeint hafa orðið til
vegna möguleika til að umbreyta
hinu náttúrulega á efnafræðilegan
hátt. En hver er réttur einstakl-
ingsins í nútímaþjóðfélagi? Upp-
hafsmenn frönsku byltingarinnar
lögðu þar grunninn af framsýni. I
frelsisyfirlýsingunni frá 1789 er
þegnunum tryggður réttur. Þar
segir m.a. að lýðræði felst í því
að gera megi allt sem ekki geti
skaðað aðra persónu. Réttur sér-
hvers manns hafi engin takmörk
nema til að tryggja öðrum þjóðfé-
lagshópum að njóta sömu réttinda,
og að þau takmörk verði bundin
við lög. Ennfremur segir að lög
geti iagt bann á athafnir sem skað-
að geta þegna þjóðfélagsins.
A þeim tíma sem iiðinn er frá
frönsku byltingunni hafa slík lög
verið þverbrotin í mörgum þjóðfé-
lögum sem byggðu á lýðræðisleg-
um stjórnarháttum. Á síðustu
frjálsa athafnafrelsi hefur tekið
sinn toll. í kjölfar iðnbyltinga hefur
röskun orðið á hinu náttúrulega
umhverfi og hverskonar mengun
hefur farið vaxandi. Sérfræðingar
telja sig oft verða fyrir ósanngjörn-
um ásökunum um að valda þessum
óheillavæniegu breytingum. Þeir
telja sig stöðugt þurfa vera í vörn
þegar upp kemur umræða um
óæskileg áhrif iðnaðar. Þeir hafa
þó varla möguleika á að fylgjast
með þróun í iðnaði, svo margslung-
in sem hún er, þaðan af síður af-
leiðingum sem fylgt geta í kjölfar-
ið.
Hoffmann telur sig vera góðan
efnafræðing, en tekur sjálfan sig
sem dæmi um sérfræðing sem
ekki hefur yfirsýn yfír öll þau efni
sem notuð eru í matvælaiðnaði.
Hann ásakar sjálfan sig fyrir að
hafa ekki þekkt stýriefnið Alar eða
daminozide, þegar umræða varð
um þetta umdeilda efni. Alar, eitt
tuttugu kemískra efna sem leyfi-
legt er að úða á epli, gerir ávöxt-
inn fallegri og þéttari í sér og held-
ur honum lengur á tijánum. Stýri-
efnið Alar, sem nær að komast í
gegnum hýðið inn í sjálfan ávöxt-
inn, vakti ugg hjá fólki vegna þess
að efnið er talið vera krabbameins-
valdur. Hoffmann segir að sér
hafi verið ljóst að ýmis efni væru
notuð á epli til að veija þau
skemmdum, en Alar og möguleg
áhrif þess hafi komið sér í opna
skjöldu. Sennilega hefur svipað
verið farið með fleiri sérfræðinga
og hann spyr: Er nokkur mögu-
leiki fyrir sérfræðinga yfírleitt að
vita hvaða efni eru sett í matvæli
sem daglega eru á borðum, eins
og t.d. brauð og kaffi?
Einfeldni að treysta öðrum
fyrir eigin heilsu
Hoffmann telur það vera skyldu
sérfræðinga að vita slíka hluti og
það sé allt i senn einfeldni, óv-
ísindalegt og ólýðræðislegt að
treysta öðrum fyrir eigin heilsu.
Hann bendir á, að þótt mikill meiri-
hluti framleiðenda sé traustur og
vörur þeirra vandaðar þá séu Ijöl-
mörg dæini um hið gagnstæða.
Hann tekur sem dæmi hneyksli
sem upp kom í sambandi við fram-
leiðslu á Gerber-barnamat, og
einnig mat á öryggisþáttum byggt
á vafasömum forsendum. Gráu
svæðin eru mörg, þar sem niður-
stöður prófanna falla á milli skað-
legra og skaðlausra áhrifa, niður-
stöður sem ekki er hægt að byggja
á.
Hann bendir á að undir þrýst-
ingi samkeppninnar geti verið er-
fitt að segja yfirboðaranum það
sem hann vill ekki heyra, þá er
auðvelt að loka augunum og óska
eftir niðurstöðum sem ekki eru í
samræmi við staðreyndir. Það er
sjaldnast gert af illum ásetningi,
segir hann, það er mannlegt.
Neytendur engir sérvitringar
Hoffman tekur fyrir árekstra
almennings og sérfræðinga um
öryggisþætti, hann segir sérfræð-
inga óeðlilega viðkvæma. Þeir hafi
tilhneigingu til að taka alla gagn-
rýni sem persónulegan harmleik.
Hann vitnar í forstjóra Du Pont,
sem sagði að umhverfísmál hafi
oft verið metin á grundvelli tækni
og vísindaniðurstaðna. Tilhneiging
hafi verið til að láta sem óskir al-
mennings og áhyggjur skiptu
minna máli en tæknilegt álit.
Mönnum væri orðið ljóst að hópar
umhverfissinna væru ekki ein-
hveijir sérvitringar heldur hinn
almenni borgari. Iðnaðurinn ætti
því ekki að standa í móti kröfum
um vernd umhverfisins, heldur
gera óskir almennings að sínum.
Þegar neytendur eru upplýstir
og hafa valið þá sætta þeir sig við
meiri áhættu, vegna þess að þeir
velja sjálfir hvaða áhættu þeir vilja
taka. Þetta á við mengun almennt
og þann kostnað sem menn eru
tilbúnir að leggja fram til að draga
úr henni. Þetta á einnig við mat-
vælaiðnaðinn.
Neytendur eiga kröfii á
fræðslu
Fræðslan er neytendum nauð-
synleg, svo þeir geti dregið rétt-
mætar ályktanir, hvort sem um
er að ræða matvælaframleiðslu eða
umhverfismál. íslenskir sérfræð-
ingar verða að gera sér ljóst að
neytendur hér sem annars staðar
muna leita sér þekkingar hvar sem
hana er að finna. Neytendur eiga
kröfur á meiri upplýsingum og íjöl-
miðlar munu koma þeim á fram-
færi á sama hátt og gert hefur
verið. Æskilegt væri að sérfræð-
ingar kæmu fræðandi upplýsing-
um á framfæri í stað predikana.
Neytendur vilja fræðast, þeir vilja
geta metið aðstæður, gæði mat-
væla og öryggi aukefna í fæð-
unni. Neytendur eru sjálfir ábyrgir
fyrir eigin heilsu, þeir vilja sjálfir
hafa valið.
Grein þessari er fylgt úr hlaði
með:
Spakmæli dagsins:
Betri er framsýni en
óforsjál atorka.
Margrét Þorvaldsdóttir
Glæsilegt úrval af sumarfatnaði
Louis Féraud mansfield ESCADA Fí'únk Usker*
TIZKAN
Laugavegi 71 II hæð Simi 10770
Fyrst og fremst
einstök gæöi
4