Morgunblaðið - 05.07.1990, Síða 11

11
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. JÚLÍ 1990
Getur maðurinn lif-
að í sátt og samlyndi
við umhverfi sitt?
__________Bækur_______________
Skúli Sigurðsson
Donald Worster. Nature’s Econ-
oray: A History of Ecological Ide-
as. Studies in Environment and
History Series. Önnur útgáfa.
Cambridge University Press,
1985, xviii + 404 bls. Pappírs-
kiljuverð: $ 10.95 (ISBN 0-521-
31870-X).
A seinustu áratugum hafa Vest-
urlandabúar vaknað af værum
blundi og uppgötvað að iðnaður og
framleiðslutækni nútímans hefur
gjörbreytt ásýnd jarðarinnar. Ný
sagnfræðigrein er hluti þessarar
vakningar: umhverfissaga. Þrennt
er haft að leiðarljósi við ritun henn-
ar: hver hafa verið áhrif mannsins
á umhverfi sitt, hvernig hafa aðrar
lífverur og umhverfisöfl breytt
framvindu mannkynssögunnar, og
loks hvernig skilningur manna á
náttúrunni hefur breyst í tímans
rás. Eyðing skóga, uppbiástur, út-
rýming dýrategunda og mengun
væri sýnishorn þess fyrsta, á hvaða
hátt frumbyggjar Ameríku stráféllu
fyrir evrópskum sjúkdómum á
tímum landafundanna er dæmi um
annan rannsóknarþáttinn og náin
tengsl náttúrusýnar Darwins við
framleiðsluhætti ensks 19. aldar
þjóðfélags er sígilt dæmfhins þriðja.
Eitt af fyrstu verkum í umhverf-
issögu er bók Donalds Worsters
Hagkerfi náttúrunnar, sem kom út
árið 1977. Hún skiptist í fimm
hluta: vistfræði á 18. öld; ró-
mantíska vistfræði sem höfundur-
inn kennir við Henry David Thoreau
(1817-1862); vistfræði Darwins á
19. öld; vistiræði á nýnumdum
svæðum í Bandaríkjunum um
síðustu aldamót; og siðfræði, hag-
fræði og vistfræði á 20. öld. Atburð-
um á engilsaxneska menningar-
svæðinu er mestur gaumur gefinn.
Bókin er mjög vel skrifuð og sýnir
glöggt hverju er unnt að áorka á
sviði hefðbundinnar hugmynda-
sögu. Skýr siðferðileg afstaða auð-
kennir verkið líkt og önnur skrif
höfundarins.
Togstreita tveggja hugmynda
einkennir sögu vistfræðinnar og
setur mjög sterkan svip á alla bók-
ina: annars vegar heimsvaldasinnuð
viðhorf til náttúrunnar og hins veg-
ar sveitasælukennd. Er maðurinn
herra jarðarinnar sem getur nýtt
sérhvern jarðargróða að vild sinni
eða ber honum að lifa í sátt og
samlyndi við aðrar skepnur og
lífverur jarðarinnar? Fyrra viðhorfið
hefur mótast af gyðinglegri og
kristinni menningararfleifð vest-
rænna manna. í því síðara er upp-
haflega unnt að greina nokkur heið-
im áhrif.
Að mati þýska náttúrufræðings-
ins Ernst Haeckel (1834-1919) átti
vistfræðin að fjalla um lifnaðar-
hætti lífvera, samskipti þeirra inn-
byrðis og tengsl við efnisheiminn.
Til þess að vistfræðin yrði viður-
kennd vísindagrein þurfti tvennt.
Kenningar og sveigjanleg hug-
myndakerfi og öruggan stað fyrir
greinina innan þeirra vísindastofn-
ana sem voru í örum vexti beggja
vegna Atlantshafsála við lok
nítjándu aldar.
Aðalhluti bókarinnar fjallar um
þann grundvöll sem enski náttúru-
fræðingurinn Charles Darwin
(1809-1882) lagði að vistfræðinni.
Hann hafði verið þeirrar gæfu að-
njótandi að fara í langa ferð um-
hitabeltissvæði jarðarinnar á íjórða
áratug 19. aldar. í bók sinni Urn
uppruna tegundanna (1859) hélt
hann fram tvennu - til að útskýra
líffræðilegar breytingar og ótrúleg-
an fjölbreytileika lífríkisins; nátt-
úruvali og sérhæfingu. Það fyrra
lýsir hinni miskunnariausu sam-
keppni sem ríkir í náttúrunni og
hafði birst í bölsýnni kenningu sem
Thomas Robert Malthus (1766-
1834) setti fram um aldamótin
1800: fólksfjöldi vex ætíð hraðar
en fæðuframboðið. Sérhæfing og
aðskilnaður eiginleika var mótvæg-
ið í þróunarkenningu Darwins gegn
banvænum þunga reikningslistar
Malthusar: lífverur geta leitað sér
skjóls frá harðri lífsbaráttunni í
vistfræðilegum afdrepum. Því er
unnt að álíta að í þróunarkenningu
hans takist á niðurstöður landkönn-
unar í anda Alexanders Humboldts
(1769-1859), sem lagði áherslu á
innbyrðistengsl alls lífríkisins og
sundrandi samkeppnisandi enskrar
19. aldar auðhyggju.
Það var á útjöðrum byggðar
hvítra manna í Bandaríkjunum sem
vistfræðin hóf að festa sig í sessi
í menntastofnunum. Það var með
hástigskenningu vistfræðingsins
B'rederic Clements (1874-1945) frá
því snemma á þessari öld. Henni
er lýst í fjórða hluta bókarinnar, á
hveiju landsvæði tekur einn hópur
lífvera við af öðrum þangað til stöð-
ugleika er náð. Kenningin bar nokk-
urn svip af framsókn hvítra land-
nema í Norður-Ameríku, sem út-
rýmdu frumbyggjum landsins og
vísundahjörðum sem höfðu verið á
beit á sléttum landsins í árþúsundir.
Þessi endursköpun og óhefta
hagnýting á náttúrunni endaði
nærri því með ósköpum á fjórða
áratug aldarinnar í Bandaríkjunum.
Yistfræðilegt jafnvægi hafði verið
rofið og vélknúin landbúnaðartækni
gerði illt verra. Gróðureyðingu og
uppblæstri þessara ára hefur verið
lýst með eftirminniiegum hætti í
bókinni Þrúgur reiðinnar (1939)
eftir John Steinbeck. Worster hefur
fjallað um þessa atburði og náin
tengsl þeirra við kreppuna miklu í
bókinni Dust Bowl: The Southern
Plains in the 1930 (1979) sem hlaut
Bancroft-verðlaun Bandaríska
sögufélagsins árið 1980.
I síðasta hluta bókarinnar greinir
höfundurinn frá því hvernig vist-
kerfiskenningin leysti hástigskenn-
inguna af hólmi um miðja þessa
öld. I vistkerfiskenningunni skiptast
á framleiðendur og neytendur:
lífverur ofar í fæðupýramídanum
nærast á framleiðslu þeirra sem eru
neðar. Stakkaskiptin sem vistfræð-
in tók átti sér samsvörun í hag-
kerfi neysluþjóðfélags 20. aldarinn-
ar, en auk þess voru þau til vitnis
um síaukna notkun stærðfræðilegra
líkana í vistfræði og því að aðrar
greinar líffræði studdust sífellt
meira við tilraunir og magnbundnar
aðferðir. Samtímis fóru að heyrast
gagnrýnisraddir. Það var dregið í
efa að vistfræðin væri eins hlutlæg
og laus við gildismat og haldið hafði
verið fram. Umhverfisvakning und-
anfarinna áratuga hefur sótt mikið
til þessarar gagnrýni og hún fellur
Worster vel i geð.
Ljóst er af lestri bókarinnar að
ríkjandi hugmyndir í hagfræði ráða
miklu um skoðanir manna á náttúr-
unni: hagfræðiskoðanir eru ristar
óafmáanlega á ásjón náttúrunnar.
Ógerlegt er að vita hvort náttúran
hafi gildi í sjálfu sér eða sé einung-
is til afnota fyrir manninn án þess
að grandskoða þessa víxlverkun
hagfræði og náttúruvísinda. Eitt
af meginviðfangsefnum umhverfis-
sögu er að rannsaka hveijar séu
afleiðingar þess að telja manninn
ekki hluta náttúrunnar heldur að-
skotahlut sem ráðskast getur með
lífríki jarðarinnar að vild sinni. Þessi
skoðun er hugmyndafræðileg rétt-
læting þess að graslendi Banda-
ríkjanna var umskipað á síðustu
öidum, að regnskógar hitabeltis-
landanna eru í hættu um þessar
mundir og að skefjalaus uppblástur
viðgengst enn á Islandi.
COÐAR
FRÉTTIR
ÚR
FARCJALDA-
FRUM-
SKÓCIIUUM
BRÚSSEL
KR. 36.720
| MALTA
I KR. 42.300
8
KAIRO
KR. 43.320
ORLANDO
KR. 50.780
SAIil
FRAHISISCO
KR. 55.320
BOSTON
KR. 50.780
LOS ANCELES
KR. 55.320
SEATTLE
KR. 55.320
SYDNEY
KR. 135.160
Ifið veitum
fjölskylduafslátt á
Saga-farrými
Flugleiða til
Bandaríkjanna
4 4
URVfl L-UTSYN
Alfabakka 16. slmi 60 30 60
og Póslhússlræti 13, simi 26900.
MONTANA
10 ÁRA ÁBYRGÐ
28“ KVENM., 3gira. Litir: Vfnrautt, svart, hvítt, rautt/hvítt,
svart/blátt. Verð: kr. 19.910,- stgr.
26“ KVENM., 3gira. Litir: Hvitt, hvítt/rautt, rautt/hvitt,
rautt, vfnrautt og mosagrænt.
Verð: kr. 19.910,-stgr.
26“ KVENM., án gira. Litir: Hvítt, svart.
Verð: kr. 15.310,-stgr.
24“ STELPU, 3 gíra. Litir: Hvítt, fjólubláttt/hvítt, hvítt/purp-
urarautt. Verð: kr. 19.110,- stgr.
24“ STELPU, án gíra. Litir: Hvítt, hvítt/purpurarautt, fjólu-
blátt/hvítt. Verð: kr. 14.940,- stgr.
20“ STELPU, án gíra. Litir: hvítt, hvitt/purpurarautt.
Verð kr. 14.940,- stgr.
28“ KARLM., 3 gíra. Litur: Svart.
Verð kr. 19.910,- stgr.
26“ KARLM., 3gira. Litír: svart/silfur, svart/blátt.
Verð kr. 19.910,-stgr.
KARLM., - full stærð, 18gíra. Litur: Svart,
svart/silfur. Verð kr. 28.640,- stgr.
KVENM., - full stærð, 18gíra. Litur: Rautt/svart.
Verð kr. 28.640,- stgr.
24“, 10gira. Litur: Gult/svart.
Verð: kr. 22.640,- stgr.
20“, 5 gíra. Litur: Gult/svart. Verð: kr. 17.210,- stgr.
28“ KARLM., 10gira. Lltlr: Svart, hvitt.
Verð: kr. 20.630,- stgr.
ÖRNINN
Spitalaslig 8 við Oóinslorg simar: 14661,26888
SERVERSLUN I 65 AR