Morgunblaðið - 23.10.1990, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. OKTÓBER 1990
Minning:
Valur Gíslason leikari
Nú er þögnuð rödd, sem marga
gladdi langa tíð. Tjaldið er fallið
fyrir Val Gíslasyni í síðasta sinn.
Hann sagði sig ungur í lög með
þeim mönnum fáum, sem ruddu
braut leiklistar á íslandi og hafði
sú vakning byrjað fyrir aldamót.
Framan af, lengi, var þetta tóm-
stundaiðja hjá þessum hópi. Hver
stund, sem þeim gafst frá daglegri
önn, var notuð til leiklistar, þó ekki
bæru þeir annað úr býtum en
ánægjuna af unnu verki. Hann
varð, eins og tengdafaðir hans,
þekktur fyrir leiklistarstörf sín, en
borgaraleg iðja féll í skuggann.
Valur kom fyrst á leiksvið 1926
með samstarfsmönnum sínum og
vinum í íslandsbanka. Hann hætti
í skóla til þessa að vinna fyrir sér
í bankanum og nú hefir sonur hans
tekið við stjórn íslandsbankans
nýja.
Valur starfaði óslitið með Leikfé-
lagi Reykjavíkur þar til á hausti
1949 að hann réðst til Þjóðleikhúss-
ins, sem þá var á leið að opna dyr
sínar. Nú varð hann atvinnuleikari
og gat haft lífsuppeldi sitt af leik-
listinni, sem hann hafði þjónað fram
að því, kauplaust að kalla.
Auk leiks á sviði, í útvarpi, sjón-
varpi og kvikmyndum var hann
kallaður til trúnaðarstarfa fyrir
leikara og samtök listamanna og
var í framvarðaliði þeirra í mörg
ár og oddviti þar.
Valur lék sér að stangveiði lengst
af sinnar æfi. Þar fór eins og á
leiksviðinu, að hann varð í fremstu
sveit sinna félaga. Kannski eru það
sömu eiginleikar, sem gera góðan
veiðimann og leikara: Viljinn til
þess að ná árangri og kapp, sem
ekki ann sér hvíldar fyrr en mark-
inu er ráð. Og unninn sigur er því
meiri, sem meira er fyrir honum
haft.
Við Valur bjuggum í sama húsi
í mörg ár; bæði þá og síðar var
samgangur milli fjölskyldnanna.
Þær systur, konur okkar, eru sam-
rýndar eins og best getur verið með
systrum.
Engum duldist að Valur var
geðríkur, en aldrei sá ég hann reið-
an í hálfa öld og aldrei ofsakátan.
Skapið hafði fengið harða tamningu
og taumhaldið var traust. Hann gat
verið fálátur fyrst en varð opinn
og hlýr við nánarf kynni. Þó var
hann dulur og flíkaði ekki tilfínn-
ingum.
Börn hændust að honum, þau eru
næm fyrir því sem býr innra með
fólki. Hjá honum fundu þau hlýju
og alúð.
Valur kvæntist 1938 Laufeyju
Árnadóttur. Það hjónaband varð
farsælt; eitt af þeim þar sem hæfí-
leikarík kona leggur allt sitt fram
til þess að efla mann sinn og stuðla
að frama hans.
Hún er prúð í framkomu og veg-
lát. En þó hún sé hlédræg og haldi
sér lítt fram, dylst engum persónu-
leikinn; hógværð og fómarlund
sækir hún til móður sinnar.
Þau höfðu barnalán. Börnin tvö,
sem komust til þroska, Valgerður
og Valur, erfðu bestu eiginleika
foreldra sinna. Þriðja bamið, Áma,
misstu þau þegar hann var á fyrsta
ári.
Þau Valur og Laufey bjuggu sér
fallegt heimili og aðlaðandi, þar sem
hver hlutur var valinn af kostgæfni
og smekkur húsfreyjunnar brást
aldrei. Það var Val griðastaður frá
amstri daganna og þar fékk hann
örvun og stoð við listsköpun sína
frá konu, sem hafði næma tilfínn-
ingu fyrir leiklist og hefði orðið
hlutgeng á sviði eins og hún átti
ætt til, hefði hún borið það við.
Síðustu vikumar urðu Val erfið-
ar; þá vék hún ekki frá beði- hans
fyrr en yfír lauk.
Á þessum stundum, sem erfíðast-
ar vom, verða orð máttlaus þegar
frá líður verða minningarnar, ljúf-
sárar, huggun.
Bjarni Jónsson
Valur Gíslason er allur. Leikarinn
og listamaðurinn sem með list sinni
og starfí Iagði ásamt öðrum grund-
völlinn að grósku ungrar sviðslistar
á íslandi, með lífi sínu varð fyrir-
mynd annarra listamanna, af hon-
um lærðum við eljusemina, stoltið
og auðmýktina fyrir Thalíu sjálfri.
Valur Gíslason var lærimeistari
yngri listamanna við Þjóðleikhúsið,
hann var kennari okkar á sjálfu
Ieiksviðinu þó hann fylkti ekki flokk
þeirra sem lögðu fyrir sig kennslu
við Leiklistarskóla Þjóðleikhússins
sem var starfræktur í sjálfu húsinu.
Grænurig í skóla fékk ég að upplifa
návist hans á sjálfu leiksviðinu.
Óvænt var mér kastað inn á sviðið
í forföllum leikkonu, hafði ég lært
og unnið rulluna með leikstjóranum
þennan sama dag. Mótleikari minn
var Valur Gíslason, stórleikari, sem
mér satt að segja hafði staðið
stuggur af, við leiklistarskólanemar
þéruðum í þá daga eldri listamenn
hússins, ávörpuðum þá ekki að
fyrra bragði og gættum þess að
trufla þá ekki í vinnunni. Eg man
ekki mikið þennan dag en því
ógleymanlegri er mér fundur minn
við stórleikararann á sjálfu leiksvið-
inu um kvöldið. Er inn á leiksviðið
var komið umvafði mig þessi ára,
sem við leikhúsfólk viljum kalla
útstreymi leikarans, þessi óvenju-
þroskaða útgeislun Vals hreif mig
og lyfti mér til skýja, allt varð leik-
ur einn og gleði.
En Valur miðlaði mér einnig af
reynslu sinni seinna. I fyrsta sinn
sem ég leikstýrði í Þjóðleikhúsi lék
hann burðarhlutverkið, bæjarstjór-
ann í hinu rússneska leikriti Eftir-
litsmanninum. Ungir leikstjórar
áttu ennþá erfíðara uppá pallborðið
þá en nú, og það að vera kvenmað-
ur eða stelpa náði eiginlega ekki
nokkurri átt. En heiðursmaðurinn
Valur Gíslason studdi þessa stelpu
með ráðum og dáð. Unnið var hratt
og með offorsi, æfíngatími örstutt-
ur, stundum var ég hrædd um að
ganga fram af þessum eldri herra
með tvöföldum æfíngum daglega
en alla daga var vinnuskylda og oft
erfiðast um helgar en þá léku leikar-
ar iðulega fjórar sýningar auk þess
að æfa alla laugardaga ... mér
fannst Valur þá vera eldri maður
sem mætti ekki ofbjóða. En hvílíkt
vinnuþrek og ósérhlífni. Og hlýja.
Nú hlýnar mér um hjartarætur í
eigingimi minni að vita að seinasta
hlutverk stórleikarans við Þjóðleik-
húsið var í leikstjóm minni á leik-
riti nýs_ höfundar „Uppreisn á Isa-
fírði“. í fómm leikhússins er sýn-
ingin til á myndbandi ófrágengnu,
ég hlakka til þeirrar vinnu sem eft-
ir er við þessa heimildarmynd að
fá að heyra rödd hans og skoða
náið svipbrigði stórleikarans Vals
Gíslasonar þar sem hann fer með
hlutverk Kristjáns konungs níunda
af næmleika og kímni. Finna aftur
fyrir útgeislun hans. Varðveitum
gjöf hans til leiklistar á íslandi í
minningu okkar og verkum.
Ekkju listamannsins, Laufeyju
Árnadóttur, sendum við hjónin Erl-
ingur og Brynja samúðarkveðjur,
henni eigum við leiklistarfólk einnig
skuld að gjalda, við hlið hans og-
líka okkar hinna hefur hún alltaf
verið hin smekkvísa uppörvun og
eldheita hvatning leiklistinni til
framdráttar. Sem núverandi for-
maður Bandalags íslenskra lista-
manna sendi ég fyrir hönd stjómar
og félaga minna í BÍL fyrrverandi
forseta Bandalagsins þakkir fyrir
störf um árabil, en Valur Gíslason
var forseti Bandalags íslenskra
listamanna þijú kjörtímabil á 6.
áratugnum. Blessuð sé minning
listamannsins.
Brynja Benediktsdóttir
Fyrir nokkrum vikum lést faðir
minn og í dag kveð ég Val Gísla-
son, sem átti svo ríkan þátt í því
að móta uppvaxtarár mín.
Það eru orðnir nokkrir áratugir
síðan tvær litlar stúlkur kynntust
yfír grindverkið, sem skildi að heim-
ili þeirra. Þetta var Valgerður dótt-
ir Vals og undirrituð. Með okkur
tókst þegar óijúfanleg vinátta og
urðum við strax heimagangur hvor
hjá annarri. Foreldmm okkar varð
einnig vel til vina.
Á heimili Valgíar vinkonu minnar
var gott að vera. Þar ríkti gagn-
kvæm virðing milli heimilisfólksins
og samband foreldranna var ein-
staklega fallegt. Þó fann maður
brátt að húsbóndinn skipaði sér-
stakan virðingarsess. Jafnvel við,
þessir tveir masgjörnu ijörkálfar,
lærðum fljótlega að taka tillit til
þess, þegar Valur þurfti næði til
að læra hlutverkin sín, sem vóru
ótal mörg í gegnum tíðina. Á þess-
um stundum gat manni fundist
Valur ákaflega alvarlegur og þýð-
ingarmikill maður, sem réttast væri
að ónáða ekki.
En mér lærðist líka fljótt hve
Valur var hlýr og góður maður, sem
gott var að leita til. Er mér sérstak-
lega minnisstætt lítið atvik er við
vinkonurnar vorum í 10 ára bekk.
Hafði okkur verið falið að setja upp
leikrit og áttum við bæði að leika
og sjá um leikstjóm. Reyndist þetta
brátt vera okkur ofviða þar sem
einn leikarinn lét alls ekki að stjórn.
Leituðum við nú hálfgrátandi á
náðir Vals. Á þessum árum vann
hann fulla vinnu hjá Sjúkrasamlagi
Reykjavíkur og lék flest kvöld. Er
ekki að orðlengja það að þrátt fyrir
mikið annríki tók hann að sér leik-
stjórn á leikritinu okkar. Það voru
stoltar tvær litlar vinkonur sem
sýndu leikrit sem þekktur leikari
hafði stjórnað.
Þó þótti mér öllu meir til þess
koma en Valgí, því þegar á þessum
árum var ég komin með þá bakt-
eríu sem maður losnar aldrei við,
leikhúsbakteríuna. Ég fékk aldrei
nóg af því að fara í ieikhús. Þetta
skyldi Valur augsýnilega því hann
var óþreytandi að taka okkur Valgí
með upp í leikhús. Finnst mér það
eftir á að hyggja lýsa hans elsku-
semi í minn garð, að hann var ekki
bara að sinna sínu barni heldur
fékk ég alltaf að koma með. Þann-
ig komst ég miklu oftar í leikhús
en annars hefði orðið og það sem
mér fannst ekki síður mikilvægt var
að vera að tjaldabaki og teyga í
mig það andrúmsloft sem þar ríkir.
Að fylgjast með þessum mikilhæfa
leikara í ólíkum hlutverkum var
ómetanleg reynsla.
Fyrir nokkrum dögum sátum við
stöllur á heimili Valgíar og minnt-
umst feðra okkar. Um varir okkar
lék bros, þegar við hugsuðum um
ýmis atvik úr barnæskunni. Tónar
Schuberts streymdu um stofuna.
Við minntumst tónlistarsmekks föð-
ur míns sem mótaði okkur svo mjög
og ég rifjaði upp kynni mín af Val
sem tók mig með eins og sína eigin
dóttur til þess að ég gæti gengið á
vit Talíu. Það er ekki hægt að hugsa
sér betra veganesti.
Elsku Laufey, Valgí, Ingimund-
ur, Valur, Guðrún og synir. Um
leið og ég sendi ykkur samúðar-
kveðjur minnist ég Vals með virð-
ingu og þökk.
Drífa
Ég vona að enginn telji það
óþarfaframhleypni, þótt ég leyfi
mér að skrifa nokkur fátækleg
minningarorð um þennan lista-
mann, sem ég fékk að eiga að sam-
starfsmanni og átti samleið með í
34 ár.
Langur starfsferill hans og hlut-
verkafjöldi verður verðugt við-
fangsefni ef íslenskum leikhús-
vísindum á eftir að vaxa fiskur um
hrygg.
Þegar fundum okkar bar fyrst
saman á leiksviði, stóð hann á há-
tindi frægðar sinnar. Hann var ein-
róma viðurkenndur sem einn af
mestu listamönnum þjóðarinnar
með 30 ára feril að baki en ég var
á fyrsta ári í Leiklistarskóla Þjóð-
leikhússins. Leikritið var fjörugur
gamanleikur, „Fædd í gær“. Heppni
mín varð ekki endaslepp, því á
fyrsta leikári mínu sem atvinnu-
maður fékk ég að leika lítið hlut-
verk í „Föðurnum" eftir Strindberg.
Hlutverki föðurins gerði Valur slík
skil að ógleymanlegt varð öllum,
sem sáu og eðlilega ekki síst okk-
ur, sem fylgdumst með hverri sýn-
ingu töfrum tekin. Enn þann dag
í dag verður ekki hugsað til sam-
leiks þeirra Vals og frk. Arndísar
Björnsdóttur, en hún lék fóstru
riddaraliðsforingjans, öðruvísi en
angurværð harmleiksins gagntaki
bijóstið. Og enn lék lánið við mig,
því ári seinna lék ég yngri son hjón-
anna James og Maríu Tyrone í leik-
riti Eugene O’Neill „Húmar hægt
að kvöldi! en Valur og Arndís léku
foreldrana. Þessi leiksýning var
heiðurssýning vegna fjörutíu ára
leikafmælis frk. Arndísar Björns-
dóttur.
Á þessum sýningum mynduðust
svo sterk fjölskyldutengsl á milli
okkar að þau eru alls ekki að öllu
slitin hvað mig varðar.
Valur var ekki þannig maður,
að hann væri síbrosandi framan í
fólk eða kepptist við að klappa því
á axlirnar enda hygg ég að fáir
hafi orðið til að sýna honum slíkan
kumpánaskap en hann var vinfastur
og tryggur vinum sínum. Þeir her-
bergisfélagar í búningsherbergi nr.
10, Valur Gíslason og Indriði
Waage, voru æskuvinir. A veggjum
hékk fjöldi ljósmynda; flestar voru
af leikurum frá Norðurlöndunum,
stundum í hlutverkum, og öðru leik-
húsfólki. Þær voru yfírleitt áritaðar
með persónulegri kveðju til annars
hvors þeirra eins og stundum þykir
kurteisi í þessu fagi, minningar um
leikferðir erlendis eða heimsóknir
erlendra gesta. Þegar Indriði dó
árið 1963, langt um aldur fram, tók
Valur allar myndir af veggjunum
en hengdi einungis upp eina. Ég
hygg, að hér eftir megi tvær mynd-
ir hanga á veggjum í búningsher-
bergi Þjóðleikhússins nr. 10.
Við Brynja Benediktsdóttir vott-
um Laufeyju Árnadóttur og börnum
þeirra Vals innilega samúð okkar.
Erlingur Gíslason leikari.
í dag fer fram útför Vals Gísla-
sonar leikara, sem lést við háan
aldur 12. október sl. Með Val er
horfíð síðasta barn Gísla Helgason-
ar kaupmanns í Reykjavík og konu
hans Valgerðar Freysteinsdóttur.
Böm þeirra voru, auk Vals, Jón,
sem fluttist til Kanada í kringum
1916, Sigurður og Lára, er létust
ung að árum, Ingólfur, kaupsýslu-
maður í Reykjavík, og Garðar Svav-
ar, stórkaupmaður. Hálfsystur áttu
þau, Margréti Gunnarsdóttur, hús-
freyju á Akureyri, er Valgerður
átti fyrir hjónaband.
Gísli, faðir Vals, lést á besta aldri
og stóð þá Valgerður ein uppi með
stóran barnahóp. Á þeim tíma, á
fyrstu áratugum þessarar aldar var
ekkert velferðarkerfi, sem kom
ungum bágstöddum ekkjum til
styrktar. Fyrir eindæma dugnað og
samheldni Valgerðar og barna
hennar, tókst þeim að bijótast
áfram og tryggja efnalegt sjálf-
stæði sitt. Synirnir voru framsækn-
ir og höfðu ríkan metnað til að ná
góðum árangri hver á sínu sviði.
Valur lagði fyrir sig leiklistina.
Ferill hans á því sviði talar sínu
máli um það hversu vel honum farn-
aðist á leiklistarbrautinni.
Hygg ég að þá hæfileika hafi
hann sótt til beggja foreldra. Gísli
var bókmenntalega hneigður þótt
hann legði fyrir sig kaupmennsku,
og Valgerður átti mjög gott með
að tjá sig. Minnisstætt er, þegar
hún, komin á tíræðisaldur og blind,
stóð upp í fjölskyldusamkvæmum
og flutti tækifærisræður. Minnið
var óbrigðult og framsetning skýr.
Síðustu áratugina bjó Valgerður á
elliheimilinu Grund við gott atlæti
og umönnun.
Valur, sem bjó á næsta leiti, á
Reynimel, kom við hjá móður sinni
svo til daglega þar til hún lést árið
1963, 98 ára að aldri. Veit ég, að